برنامه‌ دولت برای مهار کانون‌های ریزگرد در خوزستان

صدرا محقق در روزنامه شرق نوشت: آب، باد، خاک و آفتاب عناصر چهارگانه طبیعت و منشأ حیات هستند. دست‌کم برای ‌میلیون‌ها سال که این‌گونه بود. اما دست‌کاری بشر در ساختار طبیعی طبیعت جلوی آب را گرفت، خاک خشک شد و تابش آفتاب خشک‌ترش کرد و وزش هر نرمه‌بادی دانه‌های ریز آن را به هوا فرستاد و گردوغبار متولد شد.

این شمه‌ای از دلایل بحرانی است که سال‌هاست استان خوزستان را دست به گریبان کرده. استانی که قرن‌های متمادی به جلگه حاصلخیز و پرآب‌ شهره بود و حالا به بی‌آبی و گردوغبار. هر بار که غبار از خاک به آسمان این استان و مناطق هم‌جوار بر می‌خیزد، بلافاصله رسانه‌ها و افکار عمومی و گاه مسئولان مرتبط و غیرمرتبط به لزوم تلاش برای حل مشکل و انتقاد و پیشنهاد می‌پردازند.

شاه‌بیت پیشنهاد و انتقاد بیشترشان هم اغلب نهال‌کاری و مالچ‌پاشی است. عده‌ای از لزوم این کار می‌گویند و عده‌ای دیگر از نبود بودجه یا همت مضاعف برای آن. اما آیا همه راهکارها برای حل این معضل بزرگ که به گفته مسئولان کشوری و استانی دست‌کم ٣٥٠‌ هزار هکتار از زمین‌های این استان را مبتلا کرده، همین دو اقدام است؟ در آخرین روزهای هفته گذشته، اسحاق جهانگیری معاون اول رئیس‌جمهور به همراه محمود حجتی وزیر جهاد کشاورزی و خداکرم جلالی رئیس سازمان منابع طبیعی و جنگل‌ها و آبخیزداری بازدیدی هوایی از کانون‌های اصلی گردوغبار این استان داشتند و سلسله‌برنامه‌هایی برای حل معضل گردوغبار در این استان در دستور کار مسئولان بلندپایه دولتی قرار گرفت و دستوراتی صادر شد. اهم این دستورات چه بود؟

بر اساس اخبار منتشرشده پس از بازدید هوایی اسحاق جهانگیری معاون اول رئیس‌جمهور از اقدامات بیابان‌زدایی سازمان جنگل‌ها در خوزستان، وی اعلام کرد تصمیمات خوبی برای حل این مشکل اتخاذ شده است. طبق گفته جهانگیری: «استاندار خوزستان اختیار پیدا کرده کلیه امکانات استان را برای مقابله با ریزگردها در نقاط بحرانی به کار گیرد و کارگروهی سه‌نفره نیز در تهران متشکل از معاونان وزیر جهاد کشاورزی، سازمان برنامه و بودجه و سازمان حفاظت محیط ‌زیست این موضوع را پیگیری و پشتیبانی خواهند کرد».

جهانگیری که در جلسه رسیدگی به مسئله ریزگردهای استان خوزستان با حضور وزرای جهاد کشاورزی، نیرو، نمایندگان سازمان‌های برنامه و بودجه و حفاظت محیط‌ زیست، استاندار و مدیران استان خوزستان برگزار شد، از وزیر جهاد کشاورزی خواست در اسرع وقت مسئولی را برای پیگیری و دنبال‌کردن پروژه مقابله با ریزگردهای این استان منصوب کند.معاون‌اول رئیس‌جمهور همچنین از استاندار خوزستان و معاونان وزیر جهاد کشاورزی و رئیس سازمان برنامه و بودجه کشور خواست جلسات مستمر برای انجام هماهنگی‌های لازم و پشتیبانی از برنامه‌های مقابله با ریزگردها برگزار کنند تا راهکارهای نحوه حمایت از این پروژه در برنامه ششم توسعه مشخص شود.

وی افزود: لازم است برای اقدامات و برنامه‌های بلندمدت در مقابله با پدیده ریزگردها، منابع موردنیاز در بودجه سالانه دیده شود اما فعلا از محل منابع موجود، اعتباراتی برای شروع کار تخصیص داده شود تا اقدامات کوتاه‌مدت نظیر مالچ‌پاشی، انتقال آب در صورت امکان و پوشش گیاهی هرچه‌سریع‌تر آغاز شود. جهانگیری افزود: «تمرکز اصلی در گام نخست بر روی ٣٠ ‌هزار هکتار از مناطق بحرانی معطوف شود و در مراحل بعدی نقاط دیگر نیز در دستور کار قرار گیرد و گزارش اقدامات به صورت مستمر ارائه شود تا در صورت لزوم تصمیمات مقتضی در دولت اتخاذ شود. برنامه مقابله با ریزگردهای استان خوزستان باید به صورت طرحی ضربتی و فوری از سوی استاندار و وزارت جهاد کشاورزی دنبال شود و سازمان برنامه و بودجه نیز تأمین منابع مالی موردنیاز این طرح را دنبال کند تا هرچه‌سریع‌تر دغدغه مردم استان خوزستان تا حد امکان مرتفع شود».

جهانگیری همچنین با اشاره به مشکل آب و فاضلاب استان خوزستان و حجم بالای اعتبار موردنیاز برای اجرای طرح‌های آبرسانی این استان گفت: «به‌دلیل شرایط ویژه این استان، باید با نگاه ویژه به دنبال تأمین اعتبارات موردنیاز این طرح‌ها باشیم و لازم است سازمان برنامه و بودجه و وزارت نیرو براساس جدول زمان‌بندی و طبق اولویت برای تأمین اعتبار موردنیاز از محل فاینانس، بودجه سالانه، صندوق توسعه ملی و سایر راهکارها منابع موردنیاز را تأمین کنند».در صحبت‌های معاون‌اول رئیس‌جمهور از «سلسله‌برنامه‌هایی برای حل معضل گردوغبار» سخن به میان آمد، اما این سلسله‌برنامه‌ها چه می‌تواند باشد؟

برای یافتن پاسخ همین سؤال با شهریار بذرکار، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خوزستان، گفت‌وگو کرده و از او پرسیده این سلسله‌برنامه‌ها چه خواهد بود و راهکار اصلی برای حل مشکل چیست. آنچه در ادامه آمده پاسخ آقای بذرکار به این پرسش است: «درباره معضل گردوغبار در خوزستان، هر وقت بحثی شکل می‌گیرد، معمولا اغلب کسانی که اظهارنظر می‌کنند، سریع از لزوم نهال‌کاری یا مالچ‌پاشی سخن می‌گویند، این در حالی است که در استان خوزستان ٣٥٠ هزار هکتار مناطق مستعد تولید گردوغبار وجود دارد که سازند زمین‌شناسی هر قسمت متفاوت است و طبیعتا هر نقطه هم برای حل مشکل، راه‌حل متفاوت و مناسب خود را می‌طلبد. در حقیقت به باور من مهم‌ترین نکته درباره موضوع این است که بدانیم راه‌حل اصلی حل مشکل این مناطق مالچ‌پاشی و نهال‌کاری نیست، بلکه نهال‌کاری و مالچ‌پاشی فقط و فقط بخشی از راه‌حل است، اما خیلی‌ها تصور می‌کنند تنها راه‌حل این است، این تصور اصلا درست نیست و عوامانه است. اصلا طبیعت به ما اجازه نمی‌دهد همه جا نهال‌کاری کنیم. یا اینکه اساسا همه‌جا مالچ‌پاشی نه لزومی دارد و نه تأثیری می‌گذارد. بیش از دوسوم این ٣٥٠ هزار هکتار برای قرن‌های متمادی زیر آب می‌رفتند و رطوبت خاک حفظ می‌شد و مشکلی هم رخ نمی‌داد.

اما در این سال‌ها به واسطه طرح‌های عمرانی و دست‌کاری انسانی و همچنین خشک‌سالی‌های متمادی رژیم آبی منطقه به هم خورده است و رطوبت خاک از بین رفته، البته این معضل فقط هم مختص خوزستان و ایران نیست، در بیشتر مناطق جهان از غرب خاورمیانه تا چین این مشکل بروز پیدا کرده است و خود را نشان می‌دهد، فقط اینکه چون بخشی از این مناطق منشأ گردوغبار به شهر اهواز نزدیک هستند، ما اثراتش را ملموس‌تر حس می‌کنیم و می‌بینیم. حل مشکل این ٣٥٠ هزار هکتار راهکارهای متفاوت و متنوعی دارد؛ باید یک بسته راهکاری شامل همه اقدامات لازم برای آنها در نظر گرفت. به اعتقاد من مهم‌ترین راهکار برای این قضیه مدیریت منابع آب است. قضیه از این قرار است که کانال‌های طبیعی انتقال آب به این مناطق به هم خورده و سیلاب‌ها به آن عرصه‌ها نمی‌رسد و خاک رطوبت خود را از دست داده، مسیل‌های طبیعی با موانع مواجه شده‌اند، یا جاده‌ها قطعشان کرده یا خطوط لوله یا تأسیسات روی آنها احداث شده است. طبیعت در قرن‌های گذشته به صورت طبیعی خودش راه‌حل مشکل خودش را پیدا می‌کرد اما دست‌کاری‌های ما فعلا جلوی حل مشکل را گرفته است و به همین دلیل باید با اراده و برنامه‌ریزی بخردانه و جمعی مشکل را حل کرد. اینکه من تأکید می‌کنم راه‌حل مشکل فقط مالچ‌پاشی نیست، به این دلیل است که در جاهای زیادی از این مناطق اساسا ساختار زمین‌شناسی امکان نمی‌دهد نهال‌کاری کرد. این در حالی است که خوزستان در زمینه بیابان‌زدایی در ایران جلودار است و ایران هم در خاورمیانه از همه جلو است. اما اینکه مدام تأکید شود که باید برای حل مشکل، نهال‌کاری و مالچ‌پاشی شود و همه فقط درباره این حرف بزنند، این انحراف افکار عمومی با حرف‌های عوامانه است، آن هم در موضوعی که بسیار تخصصی است.

نباید فراموش کنیم که دست‌کم برای دوهزارو ٥٠٠ سال خشک‌سالی و کم‌آبی همزاد ملت ما بوده است، ما باید برنامه خود را متناسب با آن بچینیم و نمی‌شود شتابزده و شعاری با چنین موضوعاتی برخورد کنیم. در مجموع باید تأکید کنم که با توجه به دیدگاه دولت- و همین سفر اخیر معاون اول رئیس‌جمهور به خوزستان برای بررسی موضوع- تصور من این است یک اراده جدی برای حل این مشکل شکل گرفته است و البته باید دانست که با این مسائل نمی‌شود به صورتی عوامانه برخورد کرد، نمی‌شود و نباید یک دستگاه خاص یا یک بازه زمانی مشخص را برای به‌وجودآمدن این مشکل در مظان اتهام قرار داد. واقعیت این است که همه دستگاه‌ها در ٣٠، ٤٠ سال گذشته در ماجرا دخیل هستند».