با تفاوت‌های آماری دردسرساز چه می‌توان کرد؟

خبرگزاری ایسنا: نرخ تورم دی ماه از سوی مرکز آمار ایران ۶.۹ درصد ولی از سوی بانک مرکزی ۸.۶ درصد اعلام و بار دیگر بستر این بحث فراهم شده که بالاخره آمار کدام مرکز دقیق‌تر است؟ آیا این روند منجر به کاهش اعتماد عمومی نسبت به آمارهای ارایه شده از سوی این دو مرکز نمی شود؟ راهکار چیست؟

اکنون مدتی است که با اعلام نرخ‌های مربوط به شاخص‌های اقتصادی توسط مرکز آمار ایران و بانک مرکزی و وجود تفاوت‌های بعضا تا دو درصدی در برخی شاخص‌ها، این بحث در رسانه‌ها مطرح می‌شود که کدام‌یک از این دو مرکز آمار صحیح‌تری ارایه می‌دهند و اینکه آیا این تفاوت‌های آماری شک و شبهه‌ای در صحت آمارهای ارایه شده ایجاد نمی‌کند؟

در آخرین نمونه تورم سالانه اعلام شده برای ماه دی توسط مرکز آمار ایران ۶.۹ درصد و توسط بانک مرکزی ۸.۶ درصد اعلام شده و علی‌رغم ارایه توضیحاتی درباره تفاوت در سال پایه و... همچنان این سوال از سوی اهالی رسانه‌ مطرح می‌شود که چرا باید این آمارهای متفاوت از سوی دو مرکز آماری ارایه شد و بعضا این پیشنهاد مطرح می‌شود که یکی از مراکز ارایه آمار از پروسه ارایه آمار حذف شود.

گرچه طبق قانون ماده ۵۴ برنامه پنجم توسعه به منظور یکپارچه‌سازی، ساماندهی و رفع موازی‌کاری در نظام آماری کشور، مرکز آمار ایران مرجع رسمی تهیه، اعلام و انتشار آمارهای رسمی کشور است ولی در ماده ۵۴ قانون برنامه پنج توسعه نیز ذکر شده است که به منظور یکپارچه‌سازی، ساماندهی و رفع موازی‌کاری در نظام آماری کشور، به دستگاههای اجرائی اجازه داده می‌شود، در حدود وظایف قانونی خود و در چارچوب ضوابط و استانداردهای مورد تأیید شورای عالی آمار نسبت به تولید آمار تخصصی حوزه مربوط به خود اقدام کنند.

بنابراین طبق قانون مرجع رسمی ارایه آمار مرکز آمار ایران اعلام شده است و قانونا نمی‌توان این مرکز را از ارایه آمارهای مربوط به شاخص‌های اقتصادی منع کرد ولی با این حال، به دستگاه‌های اجرایی کشور نیز اجازه داده شده که آمارهای حوزه تخصصی خود را تولید کنند. در نتیجه طبق قانون بانک مرکزی را هم نمی‌توان از تولید آمار منع کرد.

سرمایه اجتماعی کدام مرکز بیشتر است؟

بررسی‌ها نشان می‌دهد که کارشناسان اقتصادی و پژوهشگران عمدتا از آمارهای مربوط به بانک مرکزی استفاده می‌کنند. حمید زمان‌زاده، پژوهشگر اقتصادی در این زمینه می‌گوید: در حوزه اقتصاد کلان و آمارهای مربوط به حوزه ‌تورم و حساب‌های ملی به نظر من آمارهای بانک مرکزی اعتبار بیشتری دارد و مجامع بین‌المللی مثل بانک‌جهانی و صندوق بین‌المللی پول هم برای آن اعتبار بیشتری قائل هستند چون حوزه تخصصی بانک مرکزی است. ولی در بسیاری از زمینه‌ها آمارها حتما جزو مزیت‌های مرکز آمار ایران است مثل حوزه اشتغال، بیکاری و بودجه و...

همچنین کمیل طیبی، عضو هیئت علمی گروه اقتصاد دانشگاه اصفهان بیان می‌کند: شاخص‌ها و آمار و اطلاعاتی که از سوی بانک مرکزی ارایه می‌شود معمولا علمی‌تر است و همان شاخص‌های بانک جهانی را در نظر می گیرد، ‌نوع محاسبات و متغیرهای اقتصادی ارایه شده از سوی این مرکز معمولا بیشتر مورد استناد اقتصاد دانان و محافل علمی اقتصادی قرار می‌کیرد.

او تاکید می‌کند: شاخص‌ها در بانک مرکزی معمولا با خطای کمتری اندازه‌گیری می‌شود و معمولا در مدل‌های اقتصاد سنجی نیز بهتر جواب می‌دهد.

در این زمینه هادی حق‌شناس، ‌اقتصاددان بیان می‌کند: نکته بسیار مهمی که نباید از آن غافل ماند این است که در مراکز علمی پژوهشی و دانشگاهی برای انجام کارهای تحقیقاتی نیاز به سری زمانی وجود دارد.

در این زمینه بانک مرکزی در چهار و پنج دهه آمارهای مورد نیاز را تولید و منتشر کرده و به صلاح نیست که تولید آمار از سوی این مرکز قطع شود ولی به نظر من بهتر است که این مراکز آمارها را تولید کرده ولی به مرکز آمار بگویند که آن را منتشر کند.

کدام مرکز مستقل است؟

یکی از موارد مطرح شده در تفاوت این دو مرکز مربوط به استقلال مراکز ارایه آمار است. به این ترتیب که قاعدتا آمارهای ارایه شده از سوی مرکزی بیشتر مورد اعتماد است که خود استقلال برخوردار بوده و زیر مجموعه دستگاه‌های ذی‌نفع قرار نگرفته باشد.

در این زمینه به زعم کارشناسان تفاوت چندانی میان مرکز آمار ایران و بانک مرکزی وجود ندارد. همچنانکه هوشیار رستمی، کارشناس اقتصادی در این باره می‌گوید: در مورد بی‌طرفی باید بگویم که طبق قانون بانک مرکزی استقلال دارد ولی سازمان مدیریت چنینی جایگاه قانونی ندارد با این حال با نگاه واقع‌بینانه بانک مرکزی در ایران در عمل استقلالی ندارد و از منظر استقلال در واقع فرقی بین مرکز آمار و بانک مرکزی نیست.

راهکار چیست؟

کارشناسان اقتصادی در این زمینه راهکارهای متفاوتی ارایه می‌دهند. از مواردی مانند منع یکی از تقسیم کار و در نهایت ادامه روند انتشار آمار از سوی دو مرکز.

برخی از کارشناسان معتقدند که این دو مرکز با شیوه‌هایی از قبیل یکسان کردن سال‌های پایه و استفاده از مکانیزم‌های اندازه گیری مشابه می‌توانند روش‌های مشابه تری برای اندازه گیری به کار برده و آمارهای نزدیکتری ارایه کنند.

در این زمینه کمیل طیبی می‌گوید: بالاخره اندازه‌گیری آمار و اطلاعات عاری از خطای اندازه گیری نیست ولی اگر هر دو مرکز بتوانند یک مکانیزم اندازه‌گیری مشخصی را بکار ببرند و آمارهای نزدیک‌تری ارایه کنند کمک زیادی به سیاست‌گذاران و پژوهشژگران خواهند کرد.

برخی نیز معتقد به تقسیم کارند، به این ترتیب که مثلا اگر بانک مرکزی آمارهای تخصصی تولید می‌کند مرکز آمار ایران آن‌ها را منتشر کند مثلا هادی حق شناس، کارشناس اقتصادی در این زمینه بیان کرد: مسلم است که مرکز آمار ایران نمی‌تواند در همه حوزه ها آمار تولید کند لذا یک فرقی وجود دارد بین تولید آمار و انتشار آمار.

به این ترتیب که در این که مرکز آمار باید آمار انتشار دهد شکی نیست ولی اینکه آیا باید تولید هم کند یا خیر جای سوال است. بنابراین همانگونه که بانک‌های مرکزی در کشورهای مختلف شاخص تورم و رشد را هم تولید می‌کند و هم مجامع بین‌المللی آن‌ها را به رسمیت می‌شناسد، بهتر است در ایران نیز بانک مرکزی این آمارها را تولید کند ولی می‌توان ارایه آن را به مرکز آمار ایران سپرد.

برخی کارشناسان نیز معتقد به تجمیع بنیه کارشناسان در یک مرکز مشخص برای ارایه آمار و اطلاعات دارند، هوشیار رستمی در این زمینه بیان می‌کند: یه نظر می‌رسد که به یک نوع دگماتیسم جاری در بدنه کارشناسی دچار هستیم و واقعیت این است که خیلی از کارشناس‌های ما که اکنون در دستگاه‌های اجرایی کشور کار می‌کنند، فقط یک تخصص مشخص دارند و اگر آن وظیفه از دستگاه آن‌ها ساقط شود دیگر توجیهی برای باقی ماندن آن‌ها وجود ندارد. بنابراین بخشی از اصرار برای استمرار انجام یک فعالیت در یک دستگاه را می‌توان اینطور توجیه کرد.

با این حال به نظر من بهتر است که در زمینه آمارهای اقتصادی، کارشناس‌های بانک مرکزی و مرکز آمار ایران در داخل مرکز آمار دستگاهی مخصوص ارایه آمار اقتصادی ایجاد کنند و به این ترتیب آمارهای اقتصادی توسط آن مرکز ارایه شده و از بنیه کارشناسان هر دو بخش نیز استفاده شود.

با این حال برخی دیگر از کارشناسان با تاکید بر اینکه ضرورتی ندارد که هیچ‌یک از دو مرکز ارایه آمار شاخص‌های اقتصادی از اعلام آمار صرف نظر کنند و ادامه همین روند مشکل‌ساز نیست.

در این باره حمید زمان زاده بیان کرد: درست است که طبق قانون مرکز آمار مرجع رسمی اعلام آمار معرفی شده است ولی این موضوع هیچ منافاتی ندارد با اینکه نهادهای دیگر که آمارهای تخصصی خود را تولید می‌کنند، آن‌ها را منتشر کنند. از این جنبه می‌توان گفت اعلام آمار از سوی بانک مرکزی حتی وجوه مثبتی هم دارد چرا که مثلا وقتی مرکز آمار آمارهایی مانند رشد، تورم و ... را منتشر می‌کند، ‌کمک می‌کند به اینکه خطاهای احتمالی را که در پروسه آمارگیری و انتشار آمار وجود دارد کاهش پیدا کند.

او افزود: به این ترتیب وقتی نرخ‌های دو یا سه مرجع به هم نزدیک می‌شوند، درجه اطمینان شاخص‌های اعلام شده نیز افزایش می‌یابد، بنابراین انتشار هم‌زمان آمار توسط هر دو نهاد بهینه‌تر است.

در چنین شرایطی نهادها و سازمان‌های مختلف و حتی مردم با توجه به پیش‌بینی‌ها به این فکر می‌کنند که کدام یک از این آمارها به واقعیت نزدیک‌تر است و از آن استفاده می‌کنند. بنابراین به نظر من اینکه انتشار آمار را از یکی از مراجع رسمی حذف کنیم و جامعه را از داشتن اطلاعات مربوط به آن محروم کنیم، کار درستی نیست.