هاشمی معدل تحولات ۲۰۰ ساله تاريخ ايران است

روزنامه آرمان- احسان انصاري: چرا آيت‌ا...هاشمي در بين رجال مختلف تاريخي به ميراز‌تقي خان امير كبير علاقه‌مند بود؟مهم‌ترين دغدغه جريان اصلاحات براي پركردن جايگاه آيت‌ا...هاشمي چيست؟فقدان آيت‌ا...هاشمي چه تاثيري بر معادلات قدرت در منطقه استراتژيك خاورميانه خواهد گذاشت؟

آيا در شرايط كنوني مي‌توان از آقاي روحاني انتظار داشت نقشي فراتر از رياست‌جمهوري ايفا كند؟ براي پاسخ به اين سوالات با دكتر فياض زاهد استاد تاريخ و تحليلگر مسائل سياسي گفت‌وگو كرديم. وي معتقد است: «از نظر پشتوانه‌اي، تعامل بخشي و خردورزي آقاي روحاني بزرگ‌ترين بازنده درگذشت آيت‌ا...هاشمي است. با اين وجود از نظر افكار عمومي، رأي آوري و استفاده از پرستيژ آيت‌ا...هاشمي، آقاي روحاني برنده نهايي انتخابات رياست‌جمهوري‌خواهد بود. درگذشت آيت‌ا...هاشمي مي‌تواند سبب ناديده گرفتن اين نقاط ضعف دولت آقاي روحاني توسط مردم شود.

در شرايط كنوني مردم به اين مساله توجه خواهند كرد كه چه كساني با آقاي روحاني و مشي آيت‌ا...هاشمي مخالف هستند. در نتيجه مردم از كساني كه در انتخابات آينده با مشي و روش آيت‌ا...هاشمي مخالف هستند حمايت نخواهند كرد و در مقابل از فردي مانند آقاي روحاني حمايت خواهند كرد كه نزديك‌ترين فرد به مشي آيت‌ا...هاشمي به شمار مي‌رود». در ادامه متن اين گفت‌وگو را مي‌خوانيد.

درگذشت آيت‌ا...هاشمي چه پيامدهايي براي نظام و جريان‌هاي سياسي ايران در پي خواهد داشت؟

هنگامي كه گارسيا ماركز نويسنده شهير آمريكاي لاتين درگذشت روزنامه گاردين نوشت: « نسل غول‌ها به پايان رسيد». به نظر من آيت‌ا...هاشمي نيز يكي از همين غول‌ها بود كه در تاريخ معاصر ايران و پيروزي انقلاب اسلامي نقش تعيين‌كننده‌اي داشت. آيت‌ا...هاشمي نقطه تعادل و تعاملي است كه يك نظام سياسي موفق شده در ۱۵۰ سال گذشته به آن دست پيدا كند. ماكياولي در كتاب شهريار خود دو خصوصيت را براي يك رهبر سياسي مهم تلقي مي‌كند: نخست «فضيلت» و دوم زمانه سازگار يا «بخت». اگر يك سياستمدار در يك نقطه تعادل بخش به هر دو اين خصوصيات دست پيدا كند به يك نقطه تعادل رسيده كه آيت‌ا...هاشمي به اين نقطه رسيده بود. يك سياستمدار خوب كسي است كه در زمان و مكان مناسب حضور داشته باشد و نقطه تلاقي تاريخ و جغرافيا باشد. آيت‌ا...هاشمي تركيبي از سنت آريستوكراتيك ديوان سالارانه ايران را در وجود خود داشت. طبقه ديوان سالاران چه قبل و چه بعد از ورود اسلام به ايران نقش تعيين‌كننده در شكل‌گيري تاريخ و هويت ايرانيان داشتند. به نظر من آيت‌ا...هاشمي را مي‌توان در همين طبقه تعريف كرد.

چرا آيت‌ا...هاشمي را در طبقه ديوان سالاران طبقه‌بندي مي‌كنيد؟

دليل اين مساله اين است كه طبقه ديوان سالاران داراي سه ويژگي برجسته بودند. ويژگي اول اين طبقه «وطن پرستي» بود. دومين ويژگي «محافظه‌كاري» و ويژگي سوم اين بود كه اين طبقه همواره مدافع منافع مردم و كشور بود. به نظر من هر سه اين ويژگي‌ها در آيت‌ا...هاشمي وجود دارد. آيت‌ا...هاشمي تا يك دهه پيش يك شخصيت محافظه‌كار بودند. با اين وجود ايشان در سال‌هاي پاياني عمر خود به دليل احساس خطري كه نسبت به نظام و كشور داشتند شكل راديكال‌تري به خود گرفتند و ازحالت محافظه‌كاري بيرون آمدند. خصوصيت بارز آيت‌ا...هاشمي اين است كه در دوران جواني يك انقلابي است و خصوصيات يك فرد انقلابي را با خود دارد. در ميانسالي محافظه‌كار است و در پايان عمر خود به يك اصلاح‌طلب يا رفرميست تبديل مي‌شود. از سوي ديگر ويژگي ممتاز آيت‌ا...هاشمي در تمام عمر خود اين است كه خواهان حفظ وضع موجود و نظام سياسي است كه خود بنا گذاشته است و به هيچ دليلي حاضر نيست اين قاعده بازي را به هم بزند. آيت‌ا...هاشمي فردي بود كه قبل از انقلاب به۱۳ ايالت آمريكا و بسياري از كشورهاي اروپايي و آسياي شرقي سفر كرده بود و با زندگي غربي به خوبي آشنايي داشت. در نتيجه علاوه بر اينكه قدرت تحليل بالايي در زمينه مسائل داخلي داشت در مسائل بين‌المللي نيز صاحب نظر بود و با شناخت كافي در اين زمينه اظهارنظر مي‌كرد.

چرا آيت‌ا...هاشمي در بين اين همه رجال سياسي تاريخ ايران به ميرزاتقي خان اميركبير علاقه‌مند بود؟

ميرازتقي خان اميركبير داراي سه ويژگي بارز بود كه به همين دليل آيت‌ا...هاشمي به ايشان علاقه‌مند بود. نخست وفاداري كامل اميركبير به ساختار سياسي نظام قاجار بود. در تاريخ هيچ سندي وجود ندارد كه اميركبير نسبت به ساختار نظام سياسي قاجار و شخص ناصرالدين شاه وفادار نبوده است. ويژگي دوم اميركبير اين بود كه يكي از عوامل اصلي سركوب جنبش «بهايیت» در ايران بود. و سومين ويژگي اميركبير اين بود كه همواره به دنبال اعتلا و استيلاي ايران و بيرون آوردن ايران از زير استعمار روسيه و انگلستان بود. بدون شك آيت‌ا...هاشمي خود را در شرايط كنوني بازتابي از شرايط امير كبير در دوران قاجار مي‌ديد و به همين دليل با اميركبير احساس قرابت و نزديك مي‌كرد. در نتيجه بايد عنوان كرد آيت‌ا...هاشمي معدل تحولات۲۰۰ ساله تاريخ ايران است. بدون شك آيت‌ا...هاشمي يك شخصيت «نادر» و «خاص» در تاريخ معاصر ايران است و به همين دليل با درگذشت وي ما با يك خلأ جبران‌ناپذير مواجه شده‌ايم.

آيت‌ا...هاشمي يك شخصيت مورداعتماد منطقه‌اي و بين‌المللي بود. به نظر شما درگذشت ايشان چه تاثيري بر روابط منطقه‌اي و بين‌المللي ايران خواهد گذاشت؟

آيت‌ا...هاشمي در فضاي سياسي ايران و در سطح منطقه يك لنگرگاه اعتماد و اطمينان بود. ايشان نقطه تعادل بخش جمهوري اسلامي بود. همه عناصر تاثيرگذار داخلي و بيروني همواره جمهوري اسلامي را با آيت‌ا...هاشمي تحليل مي‌كردند. در شرايط كنوني كه اين وزنه بزرگ از فضاي سياي ايران حذف شده است به نظر مي‌رسد معادلات سياسي در دوسطح به هم ريخته است. سطح اول در جريان تحول خواهي و اصلاح‌طلبي ايران است. بدون شك با درگذشت آيت‌ا...هاشمي جريان تحول خواه ايران يكي از بزرگ‌ترين كنش گران سياسي خود را از دست داده است. سطح دوم در نظام جمهوري اسلامي است كه تاكتيك‌ها و اهداف خود را با وجود وزنه‌هايي مانند آيت‌ا...هاشمي بالانس مي‌كرد. به نظر من پس از آيت‌ا...هاشمي نظام سياسي تعادل خود را از دست داده است. در شرايط كنوني نظام سياسي ايران يك «عقل كل» و رهبر معظم انقلاب يك مشاور صديق و دوست اثرگذار را از دست داده است.

در زمينه بين‌المللي فقدان آيت‌ا...هاشمي وزن عقلاني و منطقي رهبران خاورميانه را كاهش مي‌دهد. بدون شك وجود آيت‌ا...هاشمي يك نعمت بزرگ براي منطقه خاورميانه بود. شايد اگر آيت‌ا...هاشمي وجود نمی‌داشت پايان دوران جنگ و ورود به عصر سازندگي براي ايرانيان امكان پذير نبود. درايت و تدبير آيت‌ا...هاشمي در سطح منطقه روابط ايران و عربستان را براي دو دهه تضمين كرد. اين در حالي است كه كنار رفتن آيت‌ا...هاشمي از تاثيرگذاري منطقه‌اي باعث شد كه روابط دو كشور به هم بريزد و به نقطه قرمز نزديك شود.

چرا يك شخصيت سياسي در طول عمر خود مي‌تواند هم انقلابي باشد هم محافظه‌كار و هم اصلاح‌طلب؟

كنش‌هاي سياسي افراد متناسب با سن، موقعيت تاريخي، خاستگاه و ايدئولوژي كه در آن زندگي مي‌كنند شكل مي‌گيرد. در اين زمينه ژرژ كلمانسو نخست وزير فرانسه در قرن بيستم جمله‌اي معروف دارد به اين مضمون: «اگر در جواني راديكال نباشي قلب نداري و اگر در ميانسالي محافظه‌كار نباشي عقل نداري». آيت‌ا...هاشمي به هيچ عنوان اهل ريا و دورويي نبود. هنگامي كه ايشان احساس كردند احمدي‌نژاد يك خطر براي نظام و انقلاب هستند از گفتن اين مساله هيچ ابايي نداشتند. آيت‌ا...هاشمي همواره در ديدارهايي كه با روزنامه‌نگاران و چهره‌هاي سياسي داشتند اين خطر را گوشزد مي‌كردند و در هشت سال دولت احمدي‌نژاد هيچگاه محافظه‌كاري نمي كردند.

آيت‌ا...هاشمي در سال ۸۸ معتقدند بودند كه امكان كنترل منازعه به شكل بهتري وجود داشت و مي‌‌شد‌ با هزينه كمتري اين منازعات را به پايان ببرد. از سوي ديگر در سال۹۲ آيت‌ا...هاشمي به همراه رئيس دولت اصلاحات موفق شدند ايران را از يك گذار تاريخي مهم عبور بدهند و رويكرد جديدي در مديريت كشور به وجود بياورند. به نظر من يكي از مهم‌ترين اتفاقات زندگي آيت‌ا...هاشمي راي مردم به ايشان در انتخابات مجلس خبرگان در سال۹۴ است. راي معنا‌دار مردم در انتخابات سال۹۴ باعث شد كه آيت‌ا...هاشمي عنوان كند: «اگر اكنون از دنيا بروم با خيال راحت از دنيا رفته‌ام. چرا كه مردم خطر را احساس كرده‌اند و به همين دليل اجازه نمي‌دهند كشور دوباره به دام افراطي‌گري بيفتد».

از سوي ديگر زمان و شكل از دنيا رفتن آيت‌ا...هاشمي به شكلي بود كه ايشان را در تاريخ ايران جاودانه كرد. شايد اگر ايشان چند سال ديگر و در كهنسالي و با بستري شدن در بيمارستان از دنيا مي‌رفتند شرايط به گونه‌اي ديگر رقم مي‌خورد. نكته جالب اين است كه فردي با ۸۲ سال سن و با سابقه۳۷ سال حكومت‌داري هنگامي كه از دنيا مي‌رود ميليون‌ها انسان براي تشييع ايشان به خيابان‌ها مي‌آيند و يك حماسه باشكوه را رقم مي‌زنند.

شما آيت‌ا...هاشمي را در قدرت تعريف مي‌كنيد يا بيرون از قدرت؟

آيت‌ا...هاشمي به دليل ويژگي‌هايي كه داشت همواره در قدرت تعريف مي‌شد. اين در حالي است كه برخي از بدخواهان تلاش مي‌كردند تعارض‌هاي ايشان با حاكميت را افزايش بدهند و بين آيت‌ا...هاشمي و حاكميت فاصله ايجاد كنند. شايد بايد بين آيت‌ا...هاشمي در۱۰ سال اخير با آيت‌ا...هاشمي۲۰ ساله ابتدايي انقلاب تفاوت قائل شد. با اين وجود بايد اين نكته را در نظر داشت كه آيت‌ا...هاشمي در ۱۰ سال اخير رئيس مجمع تشخيص مصلحت نظام به عنوان يك نهاد حاكميتي بود. از سوي ديگر ايشان عضو مجلس خبرگان رهبري بودند. در نتيجه اين متوهمانه است كه فكر كنيم آيت‌ا...هاشمي بيرون از حاكميت قرار داشته است.

آيت‌ا...هاشمي در سال‌هاي اخير به خوبي به اين نكته پي برده بود كه به هيچ عنوان نبايد در مقابل هجمه‌هاي مخالفان عصباني شود و در زمين دشمنان داخلي و خارجي بازي كند.

در شرايط كنوني دو نوع ديدگاه در جريان اصلاحات براي جايگزيني آيت‌ا...هاشمي مطرح شده است؛ برخي معتقدند در غياب آيت‌ا...هاشمي برخي شخصيت‌هاي سياسي مانند آقایان سيدحسن خميني، روحاني، ناطق نوري و رئيس دولت اصلاحات بايد جاي ايشان را پر كنند و از سوي ديگر برخي معتقدند اصلاح‌طلبان بايد با خرد جمعي جاي آيت‌ا...هاشمي را پر كنند.

ديدگاه شما در اين زمينه چيست؟

به نظر من هر دو اين رويكردها بايد به صورت ديالكتيكي مورد توجه جريان تحول خواه ايران قرار بگيرد. بدون شك پس از درگذشت آيت‌ا...هاشمي نقش و جايگاه رئيس دولت اصلاحات نسبت به گذشته پررنگ‌تر خواهد شد. در شرايط كنوني رئيس دولت اصلاحات يك نقطه اتكا در فرايند اصلاح‌طلبي در ايران به شمار مي‌روند. از سوي ديگر در فقدان آيت‌ا...هاشمي به صورت طبيعي جايگاه تاريخي شخصيت‌هايي كه شما نام برديد ارتقا پيدا خواهد كرد. اين در حالي است كه در مرحله بعدي نقش برخي از شخصيت‌هاي ديگر كه قابليت تاثيرگذاري دارند نيز ارتقا پيدا خواهد كرد. نمونه بارز اين افراد علي اكبر ولايتي و علي لاريجاني است.

از سوي ديگر حاكميت سياسي به خوبي به اين مساله آگاهي دارد كه پركردن جايگاه آيت‌ا...هاشمي در نهاد تاثيرگذاري مانند مجمع تشخيص مصلحت نظام با يك عنصر افراطي امكان پذير نيست و اين جايگاه نيازمند حضور يك شخصيت با مشي آيت‌ا...هاشمي است. آيت‌ا...هاشمي يك وزنه سنگين براي حاكميت سياسي به شمار مي‌رفتند و به همين دليل نمي‌توان جاي ايشان را با وزنه‌هاي سبك پر كرد. انتخاب آقاي ولايتي به عنوان رئيس هيات موسسان دانشگاه آزاد نشان‌دهنده اين است كه نظام سياسي علاقه‌مند است كه با انتخاب شخصيت‌هاي معتبر و معتدل نظام سياسي را همچنان در نقطه تعادل نگه دارد و اجازه ندهد تعادل نظام سياسي به هم بخورد.

آقاي روحاني به دليل جايگاهي كه دارند از نزديكي بيشتري با رهبري برخوردارند و از سوي ديگر در نقطه تلاقي جريان‌هاي سياسي قرار دارند و مي‌توانند تا حدودي جايگاه آيت‌ا...هاشمي را پر كنند؟آيا در شرايط كنوني مي‌توان انتظاري فراتر از رياست‌جمهوري از آقاي روحاني داشت؟

بنده با تمام احترامي كه براي آقاي روحاني قائل هستم معتقدم كه در جريان اصلاحات و تحول خواه ايران هيچ شخصيتي به تاثيرگذاري رئيس دولت اصلاحات وجود ندارد. رئيس دولت اصلاحات حتي در دوران حيات آيت‌ا...هاشمي نيز از قدرت كاريزماتيك و منحصر به فردي برخوردار بودند. با اين وجود در شرايط كنوني آقاي روحاني از قدرت بالاتري در چانه‌زني در پازل قدرت برخوردار است. به همين دليل مي‌توان از آقاي روحاني انتظار داشت كه به دليل جايگاهي كه در اختيار دارند و به رهبري نظام نزديك‌تر هستند، عملكرد تاثيرگذارتري در فضاي سياسي كشور از خود نشان بدهند.

اگر به سخنان رئيس دولت اصلاحات پس از رحلت آيت‌ا...هاشمي دقت كنيم متوجه مي‌شويم كه ايشان از ضرورت هماهنگي بيشتر جريان تحول خواه با نظام سياسي پس از درگذشت آيت‌ا...هاشمي سخن گفته‌اند كه اين مساله از اهميت بسياري بالايي برخوردار است. در شرايط كنوني جريان اصلاحات به رهبري رئيس دولت اصلاحات تلاش زيادي از خود نشان مي‌دهد كه علاقه‌مند به فعاليت در چارچوب قانون اساسي و آرمان‌هاي انقلاب اسلامي است. از سوي ديگر به نظر مي‌رسد نظام سياسي نيز بدون اعلام رسمي به دنبال برطرف كردن برخي سوءتفاهم‌ها در اين زمينه است.

اگر اين اتفاق رخ نمي‌داد شاید آقاي روحاني به رياست‌جمهوري دست پيدا نمي‌كرد و آقاي عارف در قاعده نظام جمهوري اسلامي زمين بازي را به سود آقاي روحاني ترك نمي‌كرد. آقاي روحاني اگر تلاش كند ارتباط عاطفي و سياسي خود را با چهره‌هاي تاثيرگذار برقرار كند به عنوان نزديك‌ترين فرد به مشي آيت‌ا...هاشمي مي‌تواند تا حدودي جاي آيت‌ا...هاشمي را پر كند.

فقدان آيت‌ا...هاشمي به عنوان مهم‌ترين حامي آقاي روحاني چه تاثيري در پايگاه راي ايشان در انتخابات رياست‌جمهوري سال۹۶ خواهد گذاشت؟

از نظر پشتوانه‌اي، تعامل بخشي و خردورزي آقاي روحاني بزرگ‌ترين بازنده درگذشت آيت‌ا...هاشمي است. با اين وجود از نظر افكار عمومي، راي آوري و استفاده از پرستيژ آيت‌ا...هاشمي، آقاي روحاني برنده نهايي انتخابات رياست‌جمهوري‌خواهد بود. تشييع پيكر آيت‌ا...هاشمي و واكنش مردم سراسر كشور به درگذشت ايشان به صورت طبيعي آقاي روحاني را به پرشانس‌ترين كانديداي انتخابات رياست‌جمهوري آينده تبديل كرد. بدون شك به آقاي روحاني انتقادات جدي در زمينه مديريتي، اقتصادي و تعهداتي كه در دوران مبارزات انتخاباتي خود داده بود وارد است و در اين مساله هيچ گونه ترديدي وجود ندارد.

البته از اين نكته نبايد غافل شويم كه آقاي روحاني از ابتداي روي كار آمدن با مشكلاتي مواجه بود كه رئيس دولت اصلاحات نيز در دوران رياست‌جمهوري خود با آن روبه رو نبود. با اين وجود ضعف آقاي روحاني در مديريت مياني دولت، فقدان هارموني در تيم اقتصادي و برطرف نكردن دغدغه‌هاي معيشتي مردم مهم‌ترين انتقاداتي است كه به دولت آقاي روحاني وارد است. با تمام اين اوصاف درگذشت آيت‌ا...هاشمي مي‌تواند سبب ناديده گرفتن اين نقاط ضعف توسط مردم شود. در شرايط كنوني مردم به اين مساله توجه خواهند كرد كه چه كساني با آقاي روحاني و مشي آيت‌ا...‌هاشمي مخالف هستند. در نتيجه مردم از كساني كه در انتخابات آينده با مشي و روش آيت‌ا...هاشمي مخالف هستند حمايت نخواهند كرد و در مقابل از فردي مانند آقاي روحاني حمايت خواهند كرد كه نزديك‌ترين فرد به مشي آيت‌ا...هاشمي به شمار مي‌رود.