مدیریت بحران مغز واحدی ندارد

علی ساکت؛ عضو هیأت علمی پژوهشکده سوانح طبیعی ایران در روزنامه ایران نوشت: در حادثه پلاسکو، این سؤال پیش می‌آید که آیا این اتفاق اگر در کشورهای توسعه یافته یا پیشرفته می‌افتاد، چه نتایجی به دنبال داشت؟

چگونه است که در ایران حادثه‌ای کوچک به فاجعه‌ای بزرگ تبدیل می‌شود، اما در کشورهای پیشرفته شرایط به سمت کاهش حداکثری اثرات سوانح سوق پیدا می‌کند؟ چرا در ایران و دیگر کشورهای توسعه نیافته، تفاوت مشهودی در آمار تلفات و خسارات ناشی از بحران‌ها در مقایسه با کشورهای پیشرفته گزارش می‌شود؟ جواب همه این سؤالات، همان توسعه یافتگی در کشورهای پیشرفته و ایجاد زیرساخت‌های مناسب و برنامه‌ریزی دقیق و آموزش صحیح برای دست اندرکاران بحران در سطوح مختلف و در نهایت ارائه سامانه مدیریت بحران جامعه محور در آن کشورهاست.

در مفهومی ساده، مدیریت بحران، فرآیندی است شامل برنامه‌ریزی، مدیریت و سازمان‌دهی در سه مرحله قبل، هنگام و پس از بحران که در هر یک از این مراحل می‌بایست توجهی خاص به برخی رویکردهای اساسی معطوف کرد. در مرحله پیش از بحران، ارائه راهکارهایی در زمینه پیشگیری و آمادگی است که نقش اصلی را ایفا می‌کند. در مرحله هنگام بحران، نحوه مواجهه صحیح با آن به‌عنوان مهم‌ترین شاخصه در نظر گرفته می‌شود و پس از بحران، عملکرد درست و تلاش برای امداد و نجات بهینه و بازیابی سریع، در اولویت قرار می‌گیرد.

تمامی موارد یاد شده در مراحل مختلف اگر مبتنی بر محوریت جامع نباشد، نمی‌توان انتظار بالایی از نتایج آن داشت. این مفهوم به معنای مشارکت تمامی افراد جامعه در سطوح مختلف در مواجهه با بحران است. یعنی ایفای نقش و مشارکت مبتنی بر برنامه‌ریزی و فرهنگ‌سازی بحران. ضمن اینکه باید به این نکته توجه خاص داشت که ساماندهی چنین فرآیندی نیاز به مدیریتی یکپارچه دارد. همان چیزی که در دهه‌های گذشته بارها توسط متخصصین حوزه مدیریت بحران گوشزد شده اما توجه خاصی در این زمینه صورت نگرفته است.

این درحالی است که با نگاهی دقیق به رویکردهای پیش، هنگام و پس از رخداد حادثه پلاسکو، می‌توان به شکل مشخصی بی‌توجهی به اصول مدیریت بحران را در تمامی سطوح مشاهده کرد.

اینکه با وجود بازدیدها و تذکرات مکرر در زمینه نامناسب بودن وضعیت ساختمان پلاسکو، هیچ فکری نه از طرف سازمان‌های مسئول و قانونگذار و نه از طرف هیأت مدیره و صاحبان مغازه‌ها برای مقاوم‌سازی و ضدحریق کردن آن صورت نگرفته و حتی بسیاری از کسبه به ساده‌ترین فعالیت ممکن و ضروری مثل بیمه مغازه و تجهیزات بی‌توجهی نشان داده‌اند، نشان از نبود آگاهی یا بی‌توجهی سطوح مختلف درگیر را دارد. هنگام رخداد بحران نیز مسائل متعددی که بیشتر بحث مدیریت فرماندهی حادثه را شامل می‌شد، دامنگیر این واقعه شد و فرصت‌ها و زمان‌های طلایی در هنگام بحران و پس از آن را بر باد داد. برخی مشکلات ناشی از سوء مدیریت در هنگام بحران را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:

با توجه به نوع سازه اسکلت فلزی و اینکه اقداماتی در زمینه مقاوم‌سازی و ضدحریق کردن آن صورت نگرفته بود، ورود افراد در هنگام بحران‌هایی از جمله آتش‌سوزی تنها تحت تدابیر مشخص و با امکانات ویژه ارتباطی باید صورت می‌پذیرفت که این مهم عملی نشد. در این خصوص یا امکانات سازمان آتش‌نشانی چنین شرایطی را ایجاب نمی‌کرد یا مدیریت مناسبی در زمینه حفظ جان امدادگران در این شرایط صورت نگرفت که در هر صورت نشان از آماده نبودن سیستم مدیریت بحران در این حادثه داشت.

متأسفانه قوانین مشخصی نیز در این زمینه وجود ندارد که خط قرمز مشخصی برای حفظ جان آتش‌نشانان تعیین کند که این نیز جای سؤال دارد. این درحالی است که در کشورهای پیشرفته ارتباط مشخصی بین شرکت‌های بیمه و سازمان‌های اطفای حریق وجود دارد و این رابطه به صورتی دقیق برای حوزه و محدوده فعالیت امدادگران، معین شده است.

همچنین در مرحله پس از بحران حضور افراد غیر متخصص در مشاوره و هدایت فرماندهی عملیات و تصمیم‌گیری غیر اصولی در نحوه آواربرداری و جست‌و‌جو از جمله مواردی بود که ضمن اینکه حداقل امید برای رسیدن به افراد زنده در زیر آوار را از بین برد، زمان آوار‌برداری را نیز طولانی‌تر کرد. خروج پیکرهای آتش‌نشانان عزیز و دیگر هموطنان در مکان‌های خاص و نزدیک به هم در چندین مرحله، با فاصله زمانی کم نیز تأیید دیگری بر ایراد وارده بر نوع آواربرداری و مدیریت بحران پس از حادثه دارد.