رقابت ایران و عربستان در موصل

دیپلماسی ایرانی: با وارد شدن نبرد موصل به فاز دوم خود، نیروهای عراقی به سواحل شرقی رودخانه دجله نزدیک شده و کنترل این مناطق را به دست گرفته اند. در دوم ژانویه ۲۰۱۷، «فرانسوا اولاند»، رئیس جمهور فرانسه در سخنرانی خود در شهر بغداد عنوان کرد که ممکن است نبرد موصل بر سر بازپسگیری این شهر از دست نیروهای داعش هفته ها ادامه داشته باشد.

از نبرد کنونی در موصل می توان این گونه نتیجه گرفت که رقابت سیاسی و دشمنی های فرقه ای به ویژه میان دو قدرت منطقه ای همچون ایران و عربستان سعودی به طولانی تر شدن درگیری های فرقه ای در عراق و پیچیده تر شدن جنگ علیه داعش منجر شده است. اما سوالی که در این جا مطرح می شود این است که ایران و عربستان سعودی در موصل چه منافعی داشته و چه اهدافی را در آن جا دنبال می کنند؟

ایران و عربستان سعودی در راستای کسب جایگاه و موقعیت بهتر در عراق، نفوذ بر دولت بغداد و همچنین دولت خودمختار کُردستان عراق به دنبال نقش برجسته و بزرگتری در موصل هستند. گروه تروریستی داعش خلافت اسلامی خودخوانده خود را از استان الانبار، بزرگترین استان عراق که در مناطق مرزی میان عراق و عربستان سعودی قرار دارد، آغاز کرد. ساکنان استان الانبار نیز اکثراً مسلمانان سنی هستند که از دولت شیعی در بغداد به شدت ناراضی هستند. ظهور گروه تروریستی داعش و پیشرفت های بعدی این گروه در عراق به معنای تضعیف اقتدار دولت شیعی در بغداد و در کل وحدت کشور عراق بود. حمایت و پشتیبانی ایران از دولت شیعی عراق نیز اجتناب ناپذیر به نظر می آمد چراکه این دولت با تهدیدات فزاینده ای از سوی سنی ها روبه رو بود. عربستان سعودی نیز درگیری های فرقه ای در عراق را به عنوان راهی برای حفظ نفوذ و قدرت مسلمانان اهل سنت در این کشور می دانست. حتی روزنامه «ایندیپندنت» در همان زمان در سرمقاله ای عربستان سعودی را "حامی اصلی مبازان ضد شیعه" در عراق توصیف کرد.

از آن جایی که شهر موصل دومین شهر بزرگ در عراق است، از ذخائر و منابع نفتی قابل توجهی برخوردار بوده و در نقطه تلاقی سوریه، ترکیه، ایران و کُردستان عراق واقع شده از اهمیت به سزایی برای ایران و عربستان سعودی برخوردار است. در حال حاضر عراق به سه حوزه قومی- فرقه ای تقسیم شده که بخشی از آن در دست مسلمانان سنی، بخشی در اختیار مسلمانان شیعه و بخش دیگر آن نیز در کنترل کُردستان عراق است. از آن جا که شرایط موجود میان مسلمانان شیعه و سنی در عراق بسیار مبهم و پیچیده است، شهر موصل می تواند نقش بسیار مهمی را در تعیین و تعریف مرزهای فرقه ای در عراق ایفا کند و از این جهت برای ایران و عربستان سعودی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.

به دلیل اهمیت تاریخی شهر موصل و جمعیت بالای مسلمانان سنی در این شهر، ممکن است عربستان سعودی این شهر را به عنوان پایتخت بالفعل سنی ها در عراق در نظر بگیرد. از دیدگاه و نقطه نظر ایران نیز، موصل به دلیل اهمیت ژئواستراتژیک آن و نقشی که این شهر می تواند در حمایت ایران از حکومت بشار اسد در سوریه ایفا کند، از اهمیت به سزایی برخوردار است. به نظر می رسد که اهداف ایران و عربستان سعودی در این موضوع دوباره در تضاد با یکدیگر قرار می گیرند؛ چراکه هر دو کشور موصل را نقطه ای استراتژیک و حیاتی در آینده مناطق تحت کنترل مسلمانان سنی و شیعه می دانند.

موصل از لحاظ دسترسی به سوریه نیز برای ایران و عربستان سعودی منطقه ای تعیین کننده و سرنوشت ساز است. از دیدگاه عربستان سعودی، کنترل مسلمانان سنی بر موصل می تواند موجب محدود شدن مسیر دسترسی ایران به دریای مدیترانه شود؛ منطقه ای که می تواند حضور ایران در سرزمین های عربی را میسر کند. در حال حاضر بخش هایی از مرز ایران و عراق در کنترل کُردستان عراق قرار دارد، بنابراین ایران برای دسترسی به سوریه باید مناطق مرزی میان این کشور و عراق که در حال حاضر تحت کنترل کُردستان عراق قرار دارد را دور بزند و همین موضوع سبب شده تا مسافت مسیر زمینی ایران به سوریه بیش از بیش افزایش یابد. اما موصل می تواند این مشکل را برای ایران حل کرده و کوتاه ترین مسیر ممکن برای دسترسی به سوریه را در اختیار ایران قرار دهد.

یکی دیگر از انگیزه های ایران در موصل از ملاحظات و مسائل داخلی این کشور نشأت می گیرد. دولت خود مختار کُردها در عراق صدها مایل مرز مشترک با ایران دارد. در کنار کُردستان عراق مناطقی نیز در سه کشور سوریه، ترکیه و ایران کُردنشین هستند. خودمختاری کُردها در عراق ممکن است موجب ایجاد تمایلات جداطلبانه در میان کُردهای ایران شود. پس از فارس ها و تُرک های آذربایجان، کُردها سومین قومیت بزرگ در ایران هستند، بنابراین ایران به موصل به عنوان اهرمی برای نفوذ در کُردستان عراق می نگرد.

علاوه بر این، ایران به فدرالیزه کرده عراق به مناطق کُردنشین، سنی و شیعه علاقه ای ندارد؛ چرا که ایران خود از تنوع قومی و فرقه ای زیادی برخوردار است. حکومت فدرالی یا تمرکززدایی های از این دست ممکن است به سناریویی کابوس وار برای تهران تبدیل شود. با این وجود، تقسیم عراق به خطوط قومی ـ فرقه ای به شکلی فزاینده اجتناب ناپذیر شده است. این موضوع خود عامل و انگیزه بسیار مهمی برای ایران است که این کشور را وادار می کند تا آن جا که ممکن است نقش برجسته تری را در موصل ایفا کند.

اگرچه اکثریت ساکنان کُردستان عراق را مسلمانان سنی تشکیل می دهد اما روابط آنها با عربستان سعودی بسیار مبهم و مجهول است. بنابراین از نگاه عربستان سعودی، موصل اهرم بسیار خوبی برای نفوذ در روابط کُردهای عراق با ایران است. از سوی دیگر، عربستان در تلاش است تا نوعی منطقه حائل را میان ایران و خود ایجاد کند و موصل بخشی حیاتی و بسیار مهم از این منطقه حائل است. همچنین در زمینه فدرالیزه شدن عراق، سعودی ها به موصل به عنوان یک متحد سنی قابل اعتماد در درون این فدرالیزاسیون نگاه می کنند.

از همه مهمتر آن که، استفاده ابزاری از جنگ با داعش در موصل ممکن است برای دولت عراق چالش بزرگتری را نسبت به خود داعش ایجاد کند. بعید است که شکست گروه تروریستی داعش بتواند به رقابت های میان ایران و عربستان سعودی و گروه های فرقه ای مرتبط با آنها در داخل عراق پایان دهد.

آن چه مسلم است این است که منافع ایران و عربستان همچنان ادامه خواهد داشت. این امر می تواند ظهور گروه های تروریستی دیگری همچون داعش را تسهیل کند. درست همان طور که دوران پس از القاعده به ظهور دوران داعش منجر شد، دوران پس از داعش نیز می تواند موجب شروع دوره جدیدی از افراط گرایی شود؛ موضوعی که می تواند دو کشور ایران و عربستان سعودی را نیز به خود گرفتار کند چراکه هر دو کشور تا حدی در معرض تهدیدات ناشی از اختلافات قومی و قبیله ای قرار دارند. بنابراین ریاض و تهران به جای درگیری در جنگ های نیابتی، باید انجام برخی اصلاحات در سیستم سیاسی داخلی را مد نظر قرار دهند. در غیر این صورت، نه تنها دسترسی به صلح پایدار در عراق ممکن و میسر نخواهد بود، بلکه ممکن است عربستان سعودی و ایران نیز در داخل مرزهای خود گرفتار بی ثباتی و فرایندهایی جنجال آفرین شوند.