تخریب چراغ‌ خاموش‌ آثار تاریخی در دولت قبل

روزنامه آرمان- رامین علیزاده: آثار و ابنیه تاریخی از عناصر هویت بخش برای هر ملتی محسوب می‌شوند، اما خطراتی متوجه این عناصر هویتی شده که ممکن است آنها را به نابودی کامل بکشاند؛ تخریب آثار تاریخی و بناهای باستانی از راه‌های متفاوتی انجام می‌شود، فارغ از تخریب طبیعی یک اثر یا بنا که در طول زمان و در نتیجه فرسایش صورت می‌گیرد.

در برخی مواقع عوامل دیگری مطرح است که عمر این آثار را کم می‌کند؛ از تخریب‌های سیستماتیک شهرداری‌ها گرفته تا یادگاری نوشتن و دزدیدن کاشی‌های یک بنا. محمد بهشتی، رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی در گفت‌وگو با «آرمان» می‌گوید: «در دولت گذشته دیدیم که چراغ خاموش وارد عمل شدند و حجم زیادی از آثار و ابنیه تاریخی ما از بین رفت و هیچ کس هم متوجه این مساله نشد. در حال حاضر خوشبختانه توجه‌ها معطوف به این مساله است و هر اتفاقی در هر گوشه‌ای از کشورمان بیفتد، رسانه‌ها، شبکه‌های اجتماعی و... واکنش نشان می‌دهند.»

چه نهادهایی باید در مورد تخریب آثار و بناهای تاریخی پاسخگو باشند؟

تمام سازوکارهایی که در حوزه میراث فرهنگی وجود دارد، برای این است که از تخریب آثار و ابنیه تاریخی جلوگیری شود. همه دستگاه‌های دیگر نیز مکلف به اجرای قانون هستند. در برخی موارد توجهی به این مساله نمی‌شود و گاهی اوقات نیز به طور عمدی خلاف این مساله عمل می‌شود؛ دعواها و دادگاه رفتن‌هایی که ما در تمام این سال‌ها داشته ایم به دلیل همین تخطی از قانونی بوده که منجر به تخریب آثار تاریخی و باستانی می‌شود.

در رابطه با تخریب آثار باستانی چه اقداماتی صورت گرفته است؟

در حوزه آموزش، رشته‌هایی تخصصی در این رابطه داریم که دانش‌آموختگان آنها در راستای جلوگیری از تخریب و همچنین حفظ و مرمت آثار و ابنیه تاریخی فعالیت می‌کنند. در بدنه دولت نیز دستگاه‌هایی فعال هستند تا از بروز تخریب در آثار و ابنیه تاریخی جلوگیری شود. در کنوانسیون‌های بین‌المللی، دولت‌ها موظف به حفظ آثار تاریخی هستند نه یک دستگاه خاص؛ دستگاه‌ها باید با میراث تاریخی حوزه خود آشنا باشند. در طول تاریخ مدارس مختلفی ساخته شده که ارزش تاریخی دارد و میراث حوزه آموزش و پرورش است یا کاروانسراها و پل‌ها که میراث وزارت راه است؛ هر دستگاهی می‌تواند در برنامه ریزی‌ها و سیاست‌ها به آثار تاریخی حوزه خود توجه کند. روند رو به افزایش تخریب خانه‌ها و بافت‌های تاریخی به دلیل کم‌کاری و بی‌توجهی به قانون از سوی شهرداری و سازمان میراث فرهنگی است، چرا که به لحاظ قانونی دولت مکلف است عدم النفع صاحبان یا متصرفان آثار و ابنیه تاریخی را جبران کند.

آیا اقداماتی که تا به حال در راستای احیای این اماکن و بناها انجام شده، رضایت‌بخش بوده است؟

این اقدامات در زمان‌هایی نسبت به قبل بهتر و در زمان‌هایی بدتر بوده است. فراز و نشیب در مورد تخریب آثار و ابنیه تاریخی فراوان است؛ در دوره‌هایی شاهد این امر بودیم که تخریب‌ها کاهش یافته و در دوره‌هایی نه تنها کاهشی نداشتیم، بلکه شاهد افزایش این تخریب‌ها بوده ایم. در دولت گذشته دیدیم که چراغ خاموش وارد عمل شدند و حجم زیادی از آثار و ابنیه تاریخی ما از بین رفت و هیچ کس هم متوجه این مساله نشد. برای مثال از ۳۷ حصار دوران سلجوقی شهر کاشان تنها ۱۷ قطعه باقی مانده یا بافت ارزشمند و تاریخی دامغان، کاملا از میان رفته است. در حال حاضر خوشبختانه توجه‌ها معطوف به این مساله است و هر اتفاقی در هر گوشه ای از کشورمان بیفتد، رسانه‌ها، شبکه‌های اجتماعی و... واکنش نشان می‌دهند. این واکنشی که من می‌گویم به این معنا نیست که آثار در حال تخریب است، چون زمانی این تخریب‌ها به مراتب بسیار بیشتر بوده و هیچ کس از آن مطلع نمی‌شده است.

بنابراین با توجه به شرایطی که در دولت قبل حاکم بود، چگونه می‌توان گفت کدام شرایط بهتر و کدام یک بدتر بوده است. باید توجه داشت امروز که همه نسبت به این مساله واکنش نشان می‌دهند، شرایط نسبت به گذشته بهتر است. آن زمان این تخریب‌ها در مقیاس بسیار وسیع‌تری اتفاق می‌افتاد و هیچ کس نسبت به آن مطلع نمی‌شد که بخواهد واکنشی نشان دهد.

ارزیابی شما از نقش نهاد‌های مدنی در احیای آثار و ابنیه تاریخی چیست؟

بحث ما بحث رصد کردن و حفاظت است؛ احیای این آثار و ابنیه به نهادهای مدنی ربطی ندارد. احیای این آثار و بناها به جذابیت آنها برای جذب سرمایه‌گذاری مردم ربط دارد. یک زمانی در شهر کاشان، خانه‌های عامری، طباطبایی و چند خانه دیگر با کمک دستگاه‌های دولتی مرمت شد؛ توجه داشته باشید که بخش خصوصی در این امر وارد نمی‌شد اما امروز نزدیک به ۲۰۰ بنای تاریخی در شهر کاشان، به طور عمده توسط بخش خصوصی مرمت می‌شود. شرایط امروز نسبت به آن زمان، مشخصا شرایط بهتری است. مثال دیگر من شهر شیراز است که در آن جریانی وجود دارد که در راستای تخریب خانه‌های تاریخی فعالیت می‌کند، جریانی دیگری هم وجود دارد که بخش خصوصی است و اقدام به خرید و مرمت خانه‌های تاریخی می‌کند. بنابراین آثار تاریخی شیراز از جمله خانه‌های تاریخی به این شکل احیا می‌شوند. در شهر یزد نیز ما شاهد این هستیم که مردم در حال سرمایه‌گذاری برای مرمت بناهای تاریخی خود هستند. در اصفهان تعدادي از خانه‌هاي تاريخي توسط بخش خصوصي احيا شده‌اند که از نمونه‌هاي بارز آن مي‌توان به دفتر مهندسان مشاور پلشير(خانه زاوليان)، مهندسان مشاور باوند، هتل سنتي اصفهان، خانه ديبايي، خانه بخردي و... اشاره کرد.

تعدادي از خانه‌ها هم توسط مالکان خصوصي مرمت شده‌اند و هنوز به عنوان خانه مورد استفاده قرار مي‌گيرند، مانند خانه شيخ بهايي. باید توجه داشت که در برخی شهرهای ما اتفاقات خوبی در حال رخ دادن است، ولی متاسفانه این مساله هنوز فراگیر نشده است؛ برای مثال چنین جریان‌هایی در همدان وجود ندارد. شهرهای دیگری مثل تبریز، بروجرد، زنجان، گرگان و... هم هستند که این نوع جریان‌ها در آن شکل نیافته اند و هنوز در این مناطق، دولت است که باید وارد میدان شود. همان‌طور که گفته شد، در برخی شهرها، بخش خصوصی وارد عمل شده و نقش نهادهای مدنی اینجا مشخص می‌شود که چطور می‌توانند این جریان‌ها را تبلیغ کنند و بدین ترتیب از کسانی که صاحب سرمایه هستند دعوت شود تا وارد این صحنه‌ها شوند.

توضیحی هم در مورد آثار تاریخی ناشناخته بفرمایید و اینکه آیا این اماکن و ابنیه در خطر تخریب هستند؟

ما تخمین می‌زنیم که در کشور حدود یک میلیون بنای تاریخی و ۲۰۰ هزار محوطه تاریخی داشته باشیم اما تا جایی که من اطلاع دارم در حدود ۳۳ هزار بنا در فهرست آثار ملی ثبت شده است. شاید بتوان گفت نزدیک به ۵۰ هزار اثر و بنای تاریخی شناسایی شده باشد. بنابراین اگر بگوییم ۵۰ هزار اثر شناخته شده هم داشته باشیم، فاصله ما تا یک میلیون و ۲۰۰ هزار اثر و محوطه تاریخی بسیار زیاد است. این فاصله نشان‌دهنده آثاری است که ما هنوز آنها را مورد شناسایی قرار نداده ایم، بنابراین می‌توان گفت اکثر آثار باستانی و تاریخی کشور را نمی‌شناسیم و این به دلیل کثرت این آثار، گستردگی کشور و... است که باعث شده چنین وضعی در مورد آثار تاریخی و شناسایی آنها داشته باشیم.

اگر بخواهیم مقایسه‌ای در مورد کشور خود با سایر کشورها داشته باشیم، برای مثال کشور ایتالیا را در نظر بگیرید؛ این کشور البته آثار مشهود خود را شناسایی کرده است اما این وضع برای ایتالیا، حاصل ۳۰۰ سال کار بررسی، شناسایی و مستندسازی بوده است و یادمان نرود ایتالیا به اندازه یکی از استان‌های ماست، پس نمی‌توان خود را خیلی با این کشورها و روند شناسایی و بررسی آثار آنها مقایسه کنیم.