يک سال پر فراز و نشيب برجام

روزنامه شرق - زینب اسماعیلی: هرچه هجمه به مفاهیمی مثل «جامعه مدنی»، «جنبش دانشجویی»، «روشنگری»، «انتقاد سازنده» و... در دوران اصلاحات رواج داشت، در سه سالی که از دولت یازدهم می‌گذرد، به «مذاکرات هسته‌ای» و «تیم مذاکره‌کننده»، «توافق ژنو» و نهایتا «توافق وین» یا همان «برجام» حمله شد.

سه سال مستهلک‌کننده در حوزه هسته‌ای در حالي گذشت که یک ‌سال اخیر چرب‌ترین لقمه برای تخریبچی‌ها روی میز بوده ‌است. توافقی صدصفحه‌ای بین ایران و شش کشور بزرگ جهان که در ازای پذیرش برخی محدودیت‌های برنامه‌ریزی‌شده در برنامه هسته‌ای، دستاوردهایی در حوزه هسته‌ای، ‌سیاسی و منطقه‌ای داشته است؛ اما روایت مخالفان این نیست.

دلواپسان که اولین گروهی بودند که در مقابل مذاکرات صف‌آرایی کردند، قلاب‌هایشان را به نقاط حساسی گیر دادند. برخی موضوعات را آن‌قدر بزرگ جلوه داده بودند که در دعوایی که به راه انداختند حتی خودشان یادشان رفته بود که ما کجای جدول بودیم. كوبيدن بر طبل مخالفت درحالی‌که دولت جدید در حال مذاکره و چانه‌زني بود. روایتشان از مذاکرات و نهایتا توافق این بود که هرآنچه در صنعت هسته‌ای با خودکفایی و توان بومی به دست آوردیم تیم جدید دود کرد و به هوا فرستاد؛ در مقابل هم هیچ نگرفت. دلواپسی آنها در همه جا بود؛ رسانه‌های مکتوب، ‌وبلاگ و اینستاگرام و دست‌نوشته و دل‌نوشته و نهایتا هم در صداوسیما که برایشان به کرم باز بود.

آنهایی که روزی به طرح مفهوم «جامعه مدنی» در کشور می‌تاختند و آن را مبحثی تزیینی می‌دانستند و از درد نان مردم می‌نالیدند، این‌بار از درد نان و فشار تحریم بر زندگی مردم سخن نمی‌گفتند بلکه از آنچه ازدست‌دادن عزت ملی می‌خواندند، گلایه داشتند. آنچه در سال‌های پیش کاشته بودند، در حال باردادن بود؛ تحریم‌های فزاینده در دولت محمود احمدی‌نژاد شریان اقتصادی مملکت را بسته بود و دادوستد با جهان و فروش نفت به حد خفگی رسیده بود.

سختي کمان شما هم بگذرد

از سال گذشته مناسبتی به مناسبت‌های تاریخی کشور افزوده شد. ٢٦ دی‌ماه و «اجرائی‌شدن برجام». پیش از آن البته این روز به مناسبت «فرار شاه از ایران» معروف بود. توافق ایران و کشورهای ١+٥ بعد از ٢٢ مذاکره متنی ‌صدصفحه‌ای به همراه چندین ضمیمه بود که در یک دادوستد دقیق در ازای ایجاد اطمینان از سوی ایران درباره برنامه هسته‌ای‌اش، محدودیت‌ها و توقف‌هایی دراین‌زمینه را می‌پذیرد تا در مقابل نیز تحریم‌های هسته‌ای ایران برداشته شود. از ابتدای مذاکرات هسته‌ای مذاکره‌کنندگان تأکید داشتند که تنها تحریم‌های هسته‌ای موضوع مذاکره است و تحریم‌های اولیه و ثانویه آمريكا و تحریم‌هایی با بهانه حقوق بشر در این مذاکرات قابل‌گنجاندن نیست و اجازه دیگر و مذاکره دیگری می‌طلبد؛ اما همین‌ موضوع یکی از محورهای هجمه به مذاکره‌کنندگان و توافق شد.

همه این جدال‌‌ها همچنان ادامه دارد و با هر سخن یک آمريكایی که برای اقناع مخاطب داخلی خود عنوان می‌کند، بهانه جدیدی برای اعتراض به مذاکره‌کنندگان پیدا می‌شود. یک‌ بار از جواد ظریف پرسیدم می‌خواهید با این اتهاماتی که به شما می‌زنند چه کنید؟ پاسخش یک بیت شعر بود: «بر تیر جورتان ز تحمل سپر کنیم؛ تا سختی کمان شما نیز بگذرد».

ضعف‌هایی قابل‌اعتنا

یک سال از اجرای برنامه جامع اقدام مشترک گذشته است. بد نیست بی‌طرفانه ببینیم که این توافق چه دستاوردها و ضعف‌هایی داشته است؟ بیایید از همین ماه‌های اخیر شروع کنیم. به نظر می‌رسد توافق وین یا برجام برای مواجهه با قانون تحریم داماتو یا آیسا راه‌حلی نیندیشیده بود. شاهد مثال آن هم دوگانگی در برخی موضع‌گیری‌هاست مبنی بر نقض برجام یا نقض‌نشدن آن. ازهمین‌رو درخواست بررسی این موضوع در نشست کمیسیون مشترک مطرح شد درصورتی‌که بهتر بود در زمان ابتدایی مذاکرات به این تحریم هم توجه می‌شد و درباره آن به نتیجه‌ای می‌رسیدند. شاید كاستي دیگر این توافق را بتوان در بخش مربوط به تحریم موشکی دانست. این بند توافق نه می‌تواند این تحریم را به‌کل حذف کند نه آنکه از کنارش بگذرد. به نظر می‌رسد تلاش براي رسيدن به جمع‌بندی بر سر این موضوع در حین مذاکرات -درصورتی‌که خود موضوعی مفصل بود- موجب این مسئله شده است.

دستاوردها

اما فارغ از این چند ایراد می‌توان به دستاوردهای توافق خوش‌بین بود. حدود صد مورد تحریمی که در قالب قطع‌نامه‌های مختلف به کشور بار شده بود، با این توافق لغو شد؛ همچنین با برجام شش قطع‌نامه‌ای که علیه ایران تصویب شده بود لغو شد، سیستم بانکی کشور امکان دستیابی به بازارهای مالی بین‌المللی را دوباره به دست آورد و... علاوه بر اینها تصویر بدی که از کشور در جهان ترسیم شده بود، تغییر فاحشی پیدا کرد. همه اینها جزء نتایج برجام است که می‌توان جزءجزء برشمرد. غیر از برخی گره‌های موجود بانکی که به دلیل پیچیدگی این سیستم رخ داده و می‌توان گفت توافق در این بخش کمی لنگ می‌زند دستاوردهای سیاسی و هسته‌ای آن درخور ‌اعتناست.

از بازی‌خراب‌کن تا بازیگر قابل‌اعتنا

ابتدا از دستاورد سیاسی این توافق سخن مي‌گوييم. در سال‌های اخیر کشورهای زیادی در منطقه خاورمیانه روزهایی در صدر اخبار جهان نشستند؛ لیبی به واسطه آشوب‌ها و فجایع بعد از سرکوب دولت دیکتاتور و بعد کشتن تأسف‌بار معمر قذافی، سوریه به دلیل درگیری و جنگ ویرانگر، مصر به واسطه انقلاب و بعد از آن دادگاه حسنی مبارک، به‌کرسی‌نشستن محمد مرسی و بعد به‌زیرآوردن همو...، عراق به واسطه لانه‌کردن داعش در نزدیکی مناطق نفت‌خیزش، افغانستان و پاکستان به بهانه انفجارهای پر تلفات و ترکیه به دلیل حوادث تروریستي گاه و بیگاه در شهرهای توریستی‌اش و... ؛ اما دست‌کم در سه سال اخیر ایران به دليل موضوعی غیر از بحران‌های معمول منطقه در صدر اخبار بود. کشوری که همیشه تلاش كرده بودند جهان را از آن بترسانند با وزرای خارجه سه کشور اروپایی و سه کشور غیراروپایی پای میز مذاکره نشسته بود. مذاکراتی مفصل که رکوردهای پیشین را جابه‌جا کرد و بحث‌وجدل بر سر موضوعات به ١٠ ساعت و ١٩ ساعت و نیمه‌شب هم می‌کشید.

پس این کشوری قابل‌اعتنا بود؛ ازهمین‌رو صدها رسانه و خبرنگار بزرگ جهان در حواشی مذاکرات گرد هم آمدند تا مهم‌ترین اخبار را رصد کنند. ١٢ سال مذاکره پی‌درپی و بی‌نتیجه در وین تمام شد و یک توافق به دست آمد. فارغ از اینکه در متن توافق چه بود، ایران بعد از مذاکرات هسته‌ای در دنیای سیاسی حائز جایگاهی پراهمیت شده‌ بود؛ جایگاهی که آن را هشت سال قبل با روندی سریع از دست داده بود. حالا کشوری که توانسته بود ساعت‌ها وقت وزرای خارجه شش کشور بزرگ جهان را به خود اختصاص دهد و برای یک موضوع سخت و پُرگره راه‌حلی پیدا کند می‌توانست در دیگر موضوعات هم نقش ایفا کند. جایگاه استراتژیک ایران در منطقه خاورمیانه نیز به این نقش می‌افزود.

ازهمین‌رو از منظر دنیای سیاسی، جایگاه ایران در منطقه از عضوی که بازی دیگران را برهم می‌زد به یک بازیگر فعال و تأثیرگذار تغییر کرد. بعد از توافق وین بود که روند دعوت از ایران در مذاکرات مرتبط با سوریه آغاز شد و همگان بر نقش کشور ما در مبارزه با تروریسم، آزادی موصل و حلب و به طور ویژه بقای بشار اسد در سوریه تأکید کردند. بدون شک این اصلی‌ترین دستاورد برجام است درصورتی‌که خطای استراتژیکی از سوی ایران سر نزند، ماندگاری این نقش درازمدت‌تر از دیگر نقش‌ها خواهد بود.

از بازجویی تا گزارش‌های مثبت

در بخش دستاورد هسته‌ای از ورود به باشگاه هسته‌ای جهان، پذیرش غنی‌سازی ایران از سوی کشورهای دیگر و فروش مازاد آب سنگین و دیگر موادی که بیش از مصرف تولید مي‌شود،‌ می‌توان سخن گفت. همچنین برنامه‌ای درازمدت برای توسعه برنامه هسته‌ای طراحی شده که از ديدگاه عقلای این صنعت، به نفع این برنامه و کشور است. بازطراحی قلب رآکتور اراک که پیش‌تر از استانداردهای جهانی دور بود نیز دستاوردی درخور ‌اعتناست. در دولت پیشین برنامه هسته‌ای به گونه‌ای پیش رفته بود که از کارشناسان هسته‌ای ساعت‌ها مصاحبه و در عمل بازجویی از سوي آژانس انجام شده ‌بود اما اکنون که یک سال از اجرائی‌شدن برجام می‌گذرد چنین اتفاقی تکرار نشده ولی تمام گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی روند اقدامات تهران را مطابق توافق اعلام می‌کند.

دوره می‌کنیم...

از برجام یک سال گذشته و همه توان مخالفان بر هجمه به آن متمرکز ‌است و این روند تا انتخابات ریاست‌جمهوری به اوج می‌رسد. در عمل برجام محمل تسویه‌حساب سیاسی‌جناحی شده همان‌طور که ١٩ سال پیش «جامعه مدنی»، «روشنفکری»، «جنبش دانشجویی» و... محمل تسویه‌حساب بود تا «اصلاحات»، «مرده‌باد» شود بی‌توجه به آنکه در دو دولت بعد باید از «ناشایست‌بودن اختلاس» و «دزدی از پول نفت» سخن گفت و شاهد پدیده‌ای مثل بابک زنجانی بود که با تحریم به سیاهه تاریخ کشور پیوست و ما همچنان دوره می‌کنیم شب را و روز را...‌ .

به نظر می‌رسد صداوسیما خواسته برنامه را به شکل مناظره اجرا کند درحالی‌که یک اصل اساسی در این زمینه این است که حاضران در یک برنامه باید هم‌کفو باشند، ولی به نظر نمی‌رسد یک کارشناس که با حضور در جلسات غیرخبری اعضای تیم مذاکره‌کننده و رسانه‌ها به اطلاعاتی درباره این توافق دست یافته، با یک عضو تیم مذاکره‌کننده هم‌کفو باشد.

پیش از این هم یک‌بار، حضور عراقچی در صداوسیما با همین مانع روبه‌رو شده بود. قرار بود عراقچی در برنامه گفت‌وگوی ویژه خبری حضور یابد و در این زمینه اطلاع‌رسانی هم شد، ولی ساعتی قبل از شروع برنامه به او اطلاع دادند که برنامه شکل مناظره پیدا کرده و قرار است یکی از منتقدان برجام مقابل او در استودیو حضور یابد. یک‌بار دیگر نیز قرار بود حمید بعیدی‌نژاد در این برنامه حضور یابد که در میانه راه به او اطلاع دادند یکی از منتقدان برجام مقابل او در استودیو خواهد نشست و او هم از میانه راه بازگشت.