خیز ایران برای تولیدات نیابتی در کشاورزی

آرمان نوشت: تولید در هر کشوری تضمین کننده بقای آن کشور است، چرا که عدم تولید محصولات مختلف به معنای وابستگی به دیگر کشور‌هاست که این وابستگی از طرفی زیان‌های اقتصادی جبران ناپذیر دارد و از طرف دیگر، می‌تواند بر مناسبات سیاسی نیز تاثیر بگذارد.

با وجود این، در دهه‌های اخیر این تئوری که هر کشور باید به اندازه نیاز خود تمامی محصولات را تولید کند کمابیش کنار گذاشته شده و دولت‌ها سعی می‌کنند در تولید کالا‌های استراتژیک مانند گندم به خودکفایی رسیده و در موارد دیگر از ظرفیت دیگر کشور‌ها برای تولید استفاده کنند. هر کشوری ویژگی‌های منحصر به فرد خود را دارد.

تولید برنج در یک کشور به صرفه است و در کشوری دیگر زیان‌آور، همان‌طور که در مورد بسیاری دیگر از محصولات کشاورزی و صنعتی چنین قاعده‌ای وجود دارد. در این میان بحث تولید نیابتی پیش می‌آید، یعنی اینکه یک دولت در جایی خارج از خاک خود سرمایه‌گذاری کرده و با توجه به ظرفیت‌های آن منطقه به تولید مشارکتی می‌پردازد. کشاورزی فراسرزمینی و سرمایه‌گذاری خارجی مانند ساخت پتروشیمی و... در کشور‌های دیگر از جمله برنامه‌های ایران در زمینه تولید نیابتی است که می‌تواند سود سرشاری برای اقتصاد ایران به همراه داشته باشد.

جنگ جهانی سوم بر سر آب است و ایران در سال‌های اخیر با تنش شدید کمبود آب مواجه است. یکی از مهم‌ترین و استراتژیک‌ترین كالاهای صادراتی ما محصولات كشاورزی‌ هستند كه برای به عمل آوردن آنها آب فراوانی صرف می‌شود. صادرات محصولات به کشورهای دیگر همیشه سودآور نیست و در برخی مواقع هم هزینه‌های گزاف تولید به ضرر کشور صادر کننده تمام می‌شود، بنابراین به صرفه آن است كه یک كشور برخی محصولات را وارد و برخی دیگر را صادر كند. در حالی كه در كشور ما قیمت اكثر محصولات تولیدی در بخش صنعت دارای ارزش‌های متغیری بوده و به صورت ماهانه یا سالانه افزایش می‌یابد، اما این اصل درباره محصولات كشاورزی، صدق نمی‌كند. شاید مصرف‌كننده با افزایش قیمت و بالا رفتن نرخ محصولات كشاورزی در مغازه‌ها روبه‌رو باشد، اما در اكثر مواقع شاهد آن هستیم که كشاورزان در زمان برداشت با كاهش قیمت‌ها روبه‌رو هستند. به دلیل دستمزد بالای كارگر و هزینه‌های حمل و نقل، كشاورز در هنگام برداشت محصول با مشكل مالی روبه‌رو شده و در برخی مواقع قادر به برداشت محصول از زمین كشاورزی‌اش نیست.

یكی از مشكلاتی كه تولید ما با آن دست به گریبان است بالا بودن هزینه‌هاست، چرا كه هنوز از روش‌های سنتی استفاده می‌كنیم یا اینكه صنعت ما قدیمی و فرسوده بوده و انرژی بالایی را مصرف می‌كند كه این عوامل باعث شده تولید در كشورمان صرفه اقتصادی نداشته باشد. در این میان برداشت برخی محصولات بیش از بقیه به كشاورز هزینه تحمیل می‌كند. برای مثال در بخش کشاورزی کشور به دلیل مشکل کمبود آب، محصولاتی مانند گندم و هندوانه که فرایند تولیدشان نیازمند آب فراوان است نباید در گروه محصولات صادراتی قرار بگیرد.

گندم و هندوانه تولیدی در ایران كه آن‌قدرها هم قیمت و سود ندارد در حالی به كشورهای دیگر صادر می‌شود كه آبی كه برای به عمل آوردن آنها صرف می‌شود خسارتی میلیاردی به بار می‌آورد. برای تولید هر کیلو هندوانه که یکی از محصولات پر آب کشاورزی محسوب می‌شود به طور میانگین ۳۰۰ لیتر آب استفاده شده و با تولید در هر چهار فصل، به عراق، امارات متحده عربی و کویت صادر می‌شود ولی با اینکه ایران در بحران کم‌آبی به سر می‌برد ارزش واقعی آب مصرف شده در کشت این محصول پر آب در نظر گرفته نمی‌شود.

مطابق آمار گمرک، ایران در سال ۹۴ به میزان ۴۲ میلیارد و ۴۱۵ میلیون دلار انواع کالا صادر کرده و ۴۱ میلیارد و۴۹۹ میلیون دلار نیز وارد کشور شده است که عمده کالاهای وارداتی کشور در سال ۹۴ به ترتیب شامل ذرت دامی با سهم سه و ۳۹ صدم درصدی از کل ارزش واردات، گندم با سهم دو و ۹ صدم درصدی، لوبیای سویا با سهم یک و ۷۵ صدم درصدی، برنج با سهم یک و ۶۴ صدم درصدی و کنجاله سویا با سهم یک و ۶۲ صدم درصدی قرار دارد. همچنین عمده کالاهای صادراتی به ترتیب شامل گازهای نفتی و هیدروکربورهای گازی شکل مایع شده با سهم چهار و ۴۰ صدم درصد از کل ارزش صادرات، پروپان مایع شده با سهم سه و ۹۸ صدم درصدی و قیر با سهم سه و ۴۷ صدم درصدی بوده است.

تولید نیابتی راهی برای اشتغالزایی

اغلب کشورهای در حال توسعه برای رونق دهی به اوضاع اقتصادی، ایجاد اشتغال و دستیابی به رشد و توسعه اقتصادی پایدار با مشکل کمبود منابع برای سرمایه‌گذاری رو‌به‌رو هستند. کمبود در آمدهای ارزی ناشی از صادرات و نرخ ناعادلانه مبادله که اغلب به زیان صادرکنندگان کالاها و مواد اولیه خام در حال تغییر است و انبوه جمعیت و مصرف به نسبت بالا از عواملی است که منابع پس انداز قابل تبدیل به سرمایه‌گذاری‌های مولد در این گونه کشورها را به شدت محدود می‌سازد.در دنیای امروز، سرمایه با سهولت قابل نقل و انتقال است، اما سرمایه‌گذاران به دنبال کسب سود بیشتر و مکانی امن‌تر و بازدهی بیشتر برای سرمایه‌گذاری هستند.

در کشورهای توسعه‌یافته به دلیل افزایش سرمایه‌های انباشته‌شده در این کشور‌ها و کاهش بازدهی حاصل از آن، سرمایه‌های فوق الذکر به سمت کشورهای در حال توسعه که زمینه سرمایه‌گذاری‌های بیشتری را می‌طلبند سرازیر می‌شود. امروزه اقتصادهای توسعه یافته مانند آمریکا، آلمان و... توجه زیادی به تولید نیابتی نشان می‌دهند و تولید خود را در کشورهای در حال توسعه آفریقایی، آسیایی و... پیش می‌برند و تولید نیابتی نقش مهمی در اقتصاد جهان ایفا می‌کند. علاوه بر اقداماتی مانند تولید نیابتی در بخش کشاورزی، سرمایه‌گذاری‌های خارجی در صنعت پتروشیمی هم می‌تواند اقدامی پرسود برای اقتصاد کشور به شمار آید. برای مثال آفریقای جنوبی با داشتن منابع کافی نفتی و ایران به دلیل نفت خیز بودن و تجربه ۱۰۰ساله درباره نفت می‌توانند با توسعه همکاری با یکدیگر معامله‌ای برد- برد برای دو کشور را فراهم آورند.

جبران کمبود سرمایه

عضو سابق اتاق بازرگانی ایران در گفت‌وگو با «آرمان» می‌گوید: تولید نیابتی یک نوع مشارکت است که افراد سرمایه‌گذار در آن به جای آورده‌های نقدی، دارایی‌های خود را می‌دهند. تولید نیابتی یک نوع مشارکت تعاونی است که در آن عین اموال مشارکت کنندگان حفظ می‌شود و در عین حال از محل عایدات آن، سود به صاحب سهم می‌رسد. تولید نیابتی امری کمک کننده به اقتصاد کشور است، زیرا باعث افزایش بهره وری می‌شود و به مشارکت کمک می‌کند، اما سهم آن از باز کردن گره تولید و اشتغال کشور ناچیز است. همچنین تولید نیابتی در جایی بهترین بازدهی را دارد که کشور دچار کمبود سرمایه باشد.

در زمینه اشتغال به واسطه تولید نیابتی لزومی به اکتفا کردن به بخش تولید نیست. تعاونی‌ها باید با در نظر گرفتن نیازهای جامعه و کارهایی که تاثیر مثبت در اقتصاد کشور دارد، فعال شوند. کاظم دوست حسینی تصریح می‌کند: به عنوان مثال در سطح کشور به ویژه تهران نیاز زیادی به پمپ بنزین و گاز وجود دارد که بازدهی متوسطی هم دارند که می‌تواند از طریق مشارکت مردم اجرا شود. حوزه‌های خدماتی یا تولیدی می‌توانند به صورت سهامی اداره شوند. حوزه تولید خرده مالکی می‌تواند تبدیل به کارهای بزرگ‌تری شود تا هزینه‌های ثابت بیشتر سرشکن شود و قیمت تمام شده کاهش پیدا کند. اگر تولید نیابتی در کشور با این اهداف پیش برود می‌تواند تاثیر مثبت در اقتصاد کشور داشته باشد و ایجاد اشتغال کند.