روس‌ها وهابیت را به‌عنوان نماینده اسلام قبول ندارند

شرق نوشت: دهمین دور گفت‌وگوهای دینی ایران و روسیه در قالب دو دین اسلام شیعی و مسیحیت ارتدکس، چندي پيش در مسکو برگزار شد. گفت‌وگویی که اهمیت آن به ابعاد مختلف روابط همه‌جانبه دو کشور تعمیم داده می‌شود و بزرگان حوزه اندیشه کشور ايران، انجام و تداوم آن را از ابزار گسترش عمق استراتژی ایران اسلامی در منطقه می‌دانند. در این دور از گفت‌وگوها، دکتر محسن اسماعیلی، عضو حقوق‌دان شورای نگهبان قانون اساسی و نماینده مردم تهران در مجلس خبرگان رهبری، حضور داشت. با او به‌عنوان یکی از ارائه‌دهندگان مقاله در این نشست دینی درباره گفت‌وگوهای دینی ایران و روسیه سخن گفتیم.

شمادر گفت‌وگوی دینی اسلام و مسیحیت ارتدکس بین ایران و روسیه حاضربوديد. آیا ارتباط خوبی بین شرکت‌کنندگان برقرار بود؟

آنچه برای من جالب بود و اتفاقا دیدم که دیگر دوستان هم نسبت به این نکته حساس هستند، برخورد بسیار خوب و بسیار دوستانه‌ای بود که مسئولان کلیسای ارتدکس با ما داشتند. هیچ سوءظنی از طرف آنها وجود نداشت و ارتباطات کاملا صمیمی و دوستانه بود و برای شنیدن و فهم آنچه از اسلام مورد نیازشان بود، آمادگی داشتند و مشتاق بودند. با پرس‌وجویی که در آنجا از دوستان همراه و کسان دیگری که در در روسیه دارای تجربه بودند، داشتم، دانستم که این اشتیاق برای شنیدن حرف نو از اسلام، تنها مختص میزبانان همایش نبود و در عموم مردم و دانشمندان و نخبگان آن کشور، نوعی علاقه و کشش نسبت به معارف اسلامی وجود دارد.

دلیل این علاقه چیست؟

همان‌طور که می‌دانید مردم روسیه حدود ٧٠ سال در محاصره مارکسیسم بودند و به دین در آن دوره تهاجم شد؛ پس نمی‌توانستند نسبت به تعلیم و تعلم علوم دینی تلاشی داشته باشند. حوزه‌های علمیه، مدارس دینی و مساجد تعطیل بود و به‌همین‌دلیل، هم مسلمانان و هم مسیحیان روسیه از نظر دانش دینی سطح پایینی دارند. به‌این‌دلیل بود که اشتیاق آنها به فراگیری علوم و مباحث دینی خیلی مشهود است و این اشتیاق را نسبت به ایران و فرهنگ تشیع هم ابراز می‌کردند. علت دیگر تلاش برای فهم درست از دین اسلام این است که دنیای امروز و به‌ویژه روسیه - به دلیل چچن و امثال آن - خود را درگیر مسئله تروریسم می‌داند. تروریسم امروز یک معضل بین‌المللی است. حوادثی هم که در چچن اتفاق افتاده، این هراس از تروریسم را در آنها دوچندان کرده است. البته نکته جالب این است که آنها به صراحت می‌گفتند که وهابیت به‌عنوان مولد تروریسم، ربطی به اسلام ندارد و این دین ذاتا با تروریسم مخالف است و تأکید می‌کردند که از دل فرهنگ تشیع، موضوعی به نام تروریست ایجاد نمی‌شود؛ چون تشیع، فرهنگ تعقل و فرهنگ مدارا و دوستی است و یقینا تروریسم مولود اسلام و به‌ویژه تشیع نیست. خوب، فرهنگ تشیع از ایران صادر می‌شود و به‌همین‌دلیل اشتیاق آنها برای ارتباط با ما دوچندان است. براساس‌این در آن چند روزی که همایش برگزار شد، سؤالات بسیار خوبی مطرح شد و از پاسخ‌های ارائه‌شده هم اظهار رضایت می‌کردند. به‌هرحال ٢٠ سال طول‌کشیدن این گفت‌‌وگوها، نشان‌دهنده این است که آنها برای ادامه‌دادن آن مشتاق هستند.

البته می‌دانیم که این ارتباط فرهنگی جدید ایران و روسیه حاصل تلاش‌های قبلی بسیاري است و هم در روسیه و هم در ایران علاقه‌ای برای شناخت از هم ایجاد کرده است.

درست است؛ اما به یاد داشته باشید که آگاهی جوامع علمی و فرهنگی روسیه به دلیل همان فضای بسته کمونیستی، از این روابط و تلاش‌ها بسیار کم بود. مثلا سیستم کمونیستی نگذاشته بود آنها از نامه امام (ره) به گورباچف و پیش‌بینی ایشان راجع به برچیده‌شدن کمونیسم، اطلاع پیدا کنند. تا زمان فروپاشی شوروی و حتی تا سال‌های اخیر، اطلاع چندانی از این نامه نداشتند. خوشبختانه رایزنی فرهنگی ایران در مسکو این نامه را به صورت خیلی مناسبی ترجمه و منتشر کرد و دانشمندان روسیه تازه فهمیده بودند که امام (ره) چه پیش‌بینی درستی داشتند. به مسئولان خود هم اعتراض داشتند که چرا همان موقع این نامه را منتشر نکرده‌ بودند. جالب است که در بندی از آن نامه، امام (ره) آنها را دعوت کرده بودند تا به قم سفر کنند و با افکار اسلامی و شیعی، فلسفی و عرفانی به‌ویژه محی‌الدین عربی آشنا شوند.

فضای موجود بر گفت‌وگوی دینی بین دو کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

براساس مشاهداتم عنوان می‌کنم که هم‌گرایی‌های سیاسی اخیر که بین سیاست‌های خارجی ایران و روسیه وجود دارد، به‌ویژه در بخش مربوط به مبارزه با داعش و تروریسم در سوریه، باعث شده که هم‌گرایی فکری و عقیدتی دو کشور هم زمینه بهتری پیدا کند.

مي توان نتيجه گرفت فضا برای ایران مهیاست تا بتواند اسلام اصیل و نه آن اسلام غیرسیاسی و اسلامی را که خشونت را ترویج می‌کند معرفی و تبیین کند.

مجموعه شرایط حاکم بر روسیه فرصت بی‌نظیری را برای ما به وجود آورده است. اگر سخن من به گوش مسئولان می‌رسد، می‌خواهم بگویم قدر این فرصت را بدانند؛ چون این فرصت خیلی طولانی نیست. عطشی که روس‌ها برای آشنایی با معارف اسلامی دارند، نمی‌گذارد که خیلی معطل بمانند. اگر ما نتوانیم این عطش را اشباع صادقانه کنیم، ممکن است به سمت دیگران روی بیاورند؛ مانند وهابیت که بتوانند به‌عنوان نماینده اسلام، در آن کشور سخن بگوید یا حتی اسلام غیرسیاسی و سکولار که نماینده راستین اسلام نیستند؛ پس نباید این فرصت را از دست بدهیم. استفاده از این فرصت، هم منافع عقیدتی ما و هم منافع ملی را تأمین خواهد کرد، چون روسیه یک همسایه استراتژیک برای ما در همیشه تاریخ بوده است. اگر بتوانیم با آنها رابطه فکری برقرار کنیم و مسلمانان آنجا با قرائت ایرانی از اسلام آشنا شوند و مسیحیان با علمای اسلام و مردم مسلمان ایران ارتباط برقرار کنند، سبب نزدیکی ملت‌ها خواهد شد که طبیعتا نزدیکی دولت‌ها را در پی خواهد داشت و این برای منافع ملی ما بسیار مفید است.

برای رسیدن به این نقطه مطلوب از چه مسیری باید آغاز کرد؟

باید سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و سایر نهادهایی که در این زمینه فعال هستند، از نظر مالی و از نظر منابع نیروی انسانی و هر آنچه دراین‌باره لازم است، تقویت شوند. ایران در روسیه نهادهای مختلفی دارد که در حال فعالیت هستند و همه‌شان هم زحمت می‌کشند و به لطف خدا، موفق هم هستند، اما باید بدانیم با توجه به محدودیت منابع مالی کشور، نباید انرژی ما در موازی‌کاری‌ها هدر برود و با یک تقسیم کار مناسب، از هدررفت منابع محدود خود جلوگیری کنیم.

یعنی تغییر در رویکرد و فعالیت‌ها؟

در روسیه این سؤال در ذهنم ایجاد شد برخی از کتاب‌هایی که به وسیله رایزنی فرهنگی و دیگر نهادهای ایرانی به‌خوبی ترجمه و منتشر شده‌اند؛ آیا برای فرهنگ روس‌ها و رفع نیاز آنها کاربردی دارند یا نه؟ معلوم نیست فلان کتابی که فلان نویسنده بزرگوار آن را نوشته و در ایران بسیاربسیار مؤثر و مفید واقع شده است، اگر عینا ترجمه شود در روسیه هم همان تأثیر را داشته باشد. برای نمونه اگر بخواهیم کتابی مانند «مسئله حجاب» از شهید مطهری را ترجمه و در روسیه منتشر کنیم، به نظر می‌رسد ترجمه دقیقا مطابق با متن شاید پاسخ‌گو نباشد و باید با ادبیات و فرهنگ امروز روسیه، این کتاب بازبینی و بازنویسی و متناسب با فرهنگ آنان ترجمه و منتشر شود. یعنی ترجمه کاملا منطبق بر متن، معلوم نیست که در خارج از کشور همان تأثیر داخل کشور را داشته باشد. دیده شده پیش از این برخی از کتاب‌های حدیثی را عینا ترجمه و منتشر کرده‌اند. این متون حدیثی شامل روایات صحیح و روایات ضعیف است و دراین‌صورت به‌مصلحت نیست که عینا ترجمه شود و نیازمند این است در ابتدا پالایش و سپس متناسب با فرهنگ آنجا ترجمه شود.

اگر بخواهید محصول نهایی گفت‌وگوهای دینی و آنچه را مورد انتظار جمهوری اسلامی است،جمع‌بندی کنید، به چه نکته‌هایی اشاره می‌کنید؟

نظام سیاسی می‌تواند از گفت‌وگوهای دینی منافع آنی طلب کند. به این گفت‌وگوها همیشه باید به صورت استراتژی درازمدت نگاه شود. نه ما می‌خواهیم مسیحیان ارتدکس را مسلمان کنیم و نه آنها می‌توانند ما را به دین خود دربیاورند. ما می‌خواهیم به یک زبان مشترک برسیم. در قرآن هم هست که در میان اهل کتاب، مسیحیان نزدیک‌ترین افراد به مسلمانان هستند؛ «أقربهم موده» هستند. در همان آیه شریفه دو دلیل آمده است؛ یک اینکه دانشمندان مسیحی از گذشته‌های دور نسبت به علمای سایر ادیان، در برابر پذیرش حق، یک آزادمنشی بیشتری داشتند و مقاومت نمی‌کردند و چون ازدنیاگذشته و راهب هستند، زمینه برای آنها فراهم‌تر است. این را در عمل هم می‌توان دید؛ پس فرصتی استثنایی است و باید از آن برای منافع درازمدت خود استفاده کنیم. شاید این منافع امروز خود را نشان ندهد، چون گفت‌وگوهای عقیدتی و کلامی طبیعتش این است که زودبازده نباشند. حتی در گفت‌وگوی دینی با مسیحیت ارتدکس روسیه، این ٢٠ سال زمانی که صرف شده هم، مدت طولانی محسوب نمی‌شود؛ با این توضیح که هر دو سال یک‌بار برگزار شده است. بااین‌حال، در گفت‌وگوهای دینی، نباید برای منافع سیاسی سرمایه‌گذاری کنیم و باید به آن به چشم یک سرمایه‌گذاری عقیدتی و فرهنگی نگاه کرد.

جامعه دانشگاهی و طرف گفت‌وگوی شما در روسیه، چه انتظاری از ایران دارند؟ سخنی دراین‌باره عنوان شد؟

بله، از ما انتظار داشتند هم نقش فعال‌تری ایفا کنیم و هم اینکه بیشتر با روسیه رفت‌وآمد داشته باشیم. می‌گفتند دو سال فرصت خیلی طولانی برای انجام این گفت‌وگوهاست و بر افزایش این دیدارها اصرار داشتند و اینکه اصرار داشتند بتوانند به منابعی دسترسی داشته باشند که به زبان روسی، اسلام و فرهنگ ایران را آشنا کند. البته در حاشیه این گفت‌وگو ترجمه روسی کتابی به اسم «همزیستی ادیان در ایران» رونمایی شد که باعث خوشحالی طرف روسی ما در این نشست بود.