سهم ناچیز بورس از اقتصاد ایران

روزنامه آرمان - لیلا شاسوندی: هر چند زمستان سال گذشته بورس تهران روزهایی بهاری را تجربه کرد و پیش بینی می‌شد سبز پوش بودن بورس در اولین سال پس از لغو تحریم‌ها ادامه داشته باشد، اما بازار سرمایه در ماه‌های سپری شده از سال جاری نوسانات زیادی را تجربه کرده است. تابستان امسال که در مقاطعی شاهد کاهش چشمگیر شاخص‌های بورس بودیم، کارشناسان و مسئولان پیش بینی کردند رونق در نیمه دوم سال به بازار سرمایه باز می‌گردد. اما پاییز امسال بورس آن‌قدر‌ها پر رونق نبود و امید فعالان این بازار به اتفاقات فصل زمستان است.

به نظر می‌رسد بازار سهام بازاری بهت زده از شرایط نه چندان مطلوبی است که بر آن حاکم شده است و ثمره‌ای جز بی اعتمادی برای آن نداشته است. تداوم توقف طولانی بیش از ۶۰ نماد معاملاتی شرکت بورسی و فرابورسی در کنار برگزاری مجامع بانک‌های پرحاشیه بازار و در نهایت بازگشت سهامداران با دست‌های خالی باعث شده تا فضایی بهت زده و همراه با بی اعتمادی را برای معامله‌گران تالار شیشه‌ای ایجاد کند. از اصلی‌ترین اهداف بورس، افزایش حجم سرمایه‌گذاری از طریق جذب و به ‌کار انداختن سرمایه‌های راکد مردم در جامعه است.

در واقع برقراری ارتباط بین عرضه کنندگان و تقاضاکنندگان سرمایه و تنظیم معاملات بازار سرمایه از وظایف بورس است. همچنین بورس با قیمت گذاری سهام و اوراق بهادار تا حدودی از نوسان شدید قیمت‌ها جلوگیری می‌کند، اما در سال‌های اخیر به دلیل اعمال تحریم‌های قدرت‌های جهانی علیه ایران، بازار بورس نیز مانند دیگر بخش‌ها و نهادهای اقتصادی وارد دوره رکود بی سابقه‌ای شد، به طوری که بررسی تحولات بازار بورس نشان می‌دهد بی‌سابقه‌ترین سقوط شاخص بورس در تاریخ ۴۸ ساله این بازار ‌با افت شدید ۲۳۸۸ واحدی دماسنج بازار سرمایه در ۲۳ دی سال ۹۲ به ثبت رسید و موجب بازگشت بازار به محدوده ۸۵ هزار واحدی شد.

برای بهبود وضعیت بازار بورس در سال گذشته، بانک مرکزی اهتمام جدی به کاهش سود سپرده‌های بانکی داشت و طی چند دوره بانک‌ها را موظف به کاهش سود سپرده گذاران خود کرد. برخی از کارشناسان دلیل این اقدام دولت و بانک مرکزی را تلاشی برای سوق دادن سرمایه‌های مردم از بانک‌ها به سوی بازارهایی مانند بورس و رونق گرفتن تولید می‌دانند. اما نوسانات بازار بورس توانایی اقناع مردم برای ورود سرمایه‌شان به این بازار را ندارد و تا حدودی این اقدام دولت بی تاثیر است. کارشناسان اقتصادی نیز درباره کاهش نرخ سود بانکی و تاثیر آن در خروج سرمایه مردم از بانک و حرکت آن به سمت بازار سرمایه چندان امیدوار نیستند، زیرا معتقدند رکود بورس در سال‌های اخیر به دلیل رکود کل اقتصاد بوده است و زمانی که صنایع مختلف دچار رکود هستند طبیعتا سهام آنها هم به فروش نمی‌رسد و در نتیجه مشکل اصلی را باید در خود صنایع پیدا کرد.

توقف بورس بازی

در دولت قبلی به دلیل افت شدید بازار بورس، سهامداران یا فعالیت خود را متوقف کردند یا دارایی‌هایشان را به طور کلی از این بازار خارج کردند. یکی از اقدامات دولت تدبیر و امید تاکید بر حرکت به سمت شفافیت مالی بنگاه و شرکت‌های پذیرفته شده در بورس است. بنابراین بسیاری از اقتصاددانان بازار بورس را بارزترین بازار کشور می‌دانند و درست به دلیل همین شفافیت است که بازار بورس ایران را نمی‌توان آیینه تمام نمای اقتصاد کشور دانست، زیرا بازارهای دیگر از این میزان شفافیت برخوردار نیستند، بنابراین بورس را باید تافته جدابافته اقتصاد ایران دانست. بازار سرمایه با رفع محدودیت‌های تحریم و کاهش نرخ سود بانکی به بهبود وضعیت خوشبین بود، اما به دلیل زیرساخت‌های نامناسب در بازار سرمایه، توانایی جذب سرمایه‌گذار به اندازه کافی و ایجاد امنیت سرمایه‌گذاری از بین رفته است، بنابراین نمی‌توان انتظار تحولی چشمگیر و جدی از بازار بورس داشت.

فاصله بورس تهران با بورس‌های جهانی

با بررسی مقایسه‌ای هزینه‌های معاملاتی سهام در بورس تهران و مقایسه آن با سایر بورس‌های بزرگ و کوچک جهان مشخص می‌شود که این هزینه‌ها همچنان تا نزدیک شدن به استانداردها فاصله زیادی دارند. در سال‌های اخیر قانونگذاران به رشد بازار سرمایه توجه کمتری نشان دادند و بیشتر هدف خود را معطوف به کسب درآمد از خود معاملات کرده‌اند؛ امری که باعث می‌شود در نهایت خود این درآمد نیز محدود بماند. از طرف دیگر، درآمد مالیاتی دولت از بورس به شکل تاسف‌آوری از محل کسب سود نیست و از همه معاملات مالیات دریافت می‌شود.

بررسی اجمالی هزینه‌های بازار سرمایه در ایران و مقایسه این مولفه‌ها با کشوری مانند ترکیه نشان می‌دهد درحالی که ترکیه بازار سهام جدید خود را دو دهه پس از ایران راه‌اندازی کرده است اندازه بازار آن در حال حاضر چیزی حدود دو برابر بازار سرمایه در ایران است. متاسفانه با اینکه قوانین کارمزدهای ارکان بازار و هزینه‌های معاملاتی در کشوری مانند ژاپن هر سه سال یک بار بازبینی می‌شود، بررسی دقیق‌تر این روندها در ایران نشان می‌دهد این ارقام در کشور ما کمتر مورد توجه و بازبینی قرار می‌گیرد و احتمالا قانونگذار کمتر به نقش اساسی پایین بودن هزینه‌های معاملات در تسهیل فرایند کشف قیمت و گسترش بازار سرمایه توجه داشته و دارد.

همچنین افزایش ۸۵۰۰ میلیارد تومانی سرمایه‌ که در ابتدای شش ماهه اول سال ‌وجود داشت در برابر عدد تولید ناخالص داخلی کشور عدد بسیار کوچکی است و این مهم را ایجاب می‌کند تا بیشتر بر نقش بازار سرمایه بر تامین مالی شرکت‌ها در برنامه‌های توسعه تاکید شود. با مقایسه این افزایش در سرمایه با شش ماهه ابتدایی سال ۹۴ متوجه می‌شویم که این عدد کاهش یافته است و این حجم از گردش سرمایه در مقایسه با اقتصاد کلان و دیگر بازارهای کشور به هیچ وجه حجم قابل ملاحظه‌ای نیست. با بررسی آمار کشورهای توسعه یافته مشخص می‌شود که بین ۷۰ تا ۸۰ درصد تامین مالی بنگاه‌های اقتصادی به دست بازار سرمایه آن کشور صورت می‌گیرد و این در حالی است که در ایران تنها سه درصد از تامین مالی بنگاه‌های اقتصادی بر عهده بازار بورس است.

بازار بورس در زمستان

پس از لغو تحریم‌ها علیه ایران و با رشد شاخص کل بورس در ماه‌های پایانی سال ۹۴، پیش‌بینی‌های کارشناسان اقتصادی در راستای رشد بیشتر و بهبود وضعیت بازار سرمایه برای شش ماهه اول سال ۹۵ آن‌طور که انتظار می‌رفت از آب درنیامد و رکود همچنان در شش ماهه اول امسال گریبانگیر بازار بورس بود و نتوانست بنگاه‌های اقتصادی را تامین مالی کند. نماگر بازار سهام که در آخرین روز تابستان در سطح ۷۶ هزار و ۴۵۱ واحدی قرار داشت، در آخرین روز از فصل پاییز در سطح ۸۰ هزار و ۱۲۳ واحدی قرار گرفت و نهایتا بازدهی ۸/۴ درصدی در کارنامه سومین فصل سال ۹۵ در بورس تهران به ثبت رسید.

در معاملات روزهای پایانی آذر شاخص کل با عبور از سقف سال ۹۵ از محدوده زیان از ابتدای سال خارج شد، اما در ادامه این روند ادامه نیافت و در آخرین روز از فصل پاییز، بازار سهام یک بار دیگر به زیان رسید. درباره پیش بینی وضعیت بازار بورس در سه ماهه آخر سال عوامل زیادی تاثیرگذار هستند.وضعیت بازگشایی احتمالی نماد بانک‌ها، روی کار آمدن دولت جدید آمریکا و چگونگی مواجهه آن با مسائل بین‌المللی، واکنش دولت به فضای جدید بین‌المللی، افزایش قیمت‌های جهانی مواد اولیه فلزات و روی، نوسانات نرخ ارزی و تک نرخی شدن ارز از جمله موارد تاثیرگذار بر شاخص بورس تا پایان سال است. حمید میرمعینی، تحلیلگر مسائل بورس در گفت‌وگو با «آرمان» می‌گوید: در اصل مبنای ورود شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی به بورس اوراق بهادار این است که بتوانند تامین مالی راحت‌تر و مناسب‌تری داشته باشند؛ بدین معنا که هزینه‌های مالی آنها کاهش پیدا کند و بتوانند از محل آورده سهامداران تامین مالی خود را تضمین کنند.

اما در مورد اینکه بازار سرمایه ما تا چه حد توانسته است این امر را محقق سازد بین کارشناسان اختلاف نظر وجود دارد. واقعیت این است که بورس ایران در این زمینه چندان موفق عمل نکرده است. طی تحقیقاتی که در مدت اخیر صورت گرفت، سهم بورس از تامین سرمایه بنگاه‌های اقتصادی تنها حدود سه درصد است. ۹۷ درصد باقیمانده هم از محلی غیر از بورس تامین می‌شود. این تامین مالی‌ها به طور عمده از طریق بانک‌ها یا سرمایه‌گذاران خارجی صورت می‌گیرد. او ادامه می‌دهد: این موضوع نشان‌دهنده ضعف بازار سرمایه کشور است و بر این اساس شرکت‌های اقتصادی نمی‌توانند به بورس تکیه کنند.

رسیدن به شرایط مطلوب در بازار بورس کشور نیازمند برنامه‌های لازم است و تا زمانی که بسترهای لازم در این زمینه به وجود نیاید نمی‌توان حتی به افزایش یک درصدی نقش بازار سرمایه در بنگاه‌های اقتصادی امید داشت. به گفته میرمعینی در این زمینه نباید فقط به حجم ریالی افزایش سرمایه توجه داشت، بلکه باید این رقم را در نسبت دیگر بخش‌ها قرار داد و با تمام اجزای اقتصاد مقایسه کرد. ما امروز حتی به کشورهای در حال توسعه هم که در منطقه حضور دارند نزدیک نیستیم و در ابتدا باید خود را به آنها نزدیک کنیم و رفته رفته با پویا شدن اقتصاد ایران با کشورهای توسعه‌یافته رقابت کنیم. البته وقوع این اتفاق دشوار است، اما با تدوین برنامه‌ریزی‌های جامع می‌توان آن را محقق ساخت.

هشدار نسبت به فرار سرمایه