برجام کانون شکاف اختلاف اروپا و ترامپ

روزنامه ایران: موضعگیری‌های ضد و نقیض نزدیکان رئیس جمهوری منتخب امریکا درباره برجام در حالی مطرح شده است که دونالد ترامپ پس از اعلام پیروزی‌اش در انتخابات ریاست جمهوری از اعلام برنامه جدی‌اش در رابطه با توافق هسته‌ای پرهیز کرده است.

حال آنکه طرح ادعاهایی مبنی بر بازنگری در برجام که از سوی مشاورانش مطرح شده است پرسش هایی را درباره چگونگی انجام این کار مطرح می‌سازد. به این ترتیب که هرگاه امریکایی‌ها بخواهند پیشنهادات جدید و ادعای تازه خود برای تغییر و اصلاح برجام را به جریان بیندازند به چه مرجعی باید مراجعه کنند؟ آیا می‌توانند به کشورهای اروپایی چون فرانسه و آلمان که خود از طرف های توافق هسته‌ای به شمار می‌روند یا شورای امنیت که با صدور قطعنامه‌ای با مهر تأیید همه اعضای دائم آن به برجام وجهه قانونی و حقوقی داده است، مراجعه کنند؟

شورای امنیتی که برای حصول به هر تصمیمی باید نظر مثبت همه اعضا را داشته باشد و حال آنکه کشورهای اروپایی در مورد برجام متفق القول براجرای آن تأکید می‌ورزند. این در حالی است که جدی‌ترین طرف امریکا ایران است که خود را آماده پاسخ دهی متقابل به نقض شکنی امریکا کرده است. به این ترتیب ادعاهای اولیه ترامپ و مشاورانش برای تغییر در توافقی مطرح شده است که طی آن ایران و بزرگترین قدرت های بزرگ جهان در یک فرآیند بده بستان به امتیازدهی متوازن به یک توافق جامع دست یافته‌اند.

با فرض پذیرش بی‌تجربگی ترامپ و مشاورانش در عرصه سیاست خارجی و انتصاب چهره‌های نظامی مشهور به ضدیت با ایران، در نهایت باید پذیرفت که وقتی او عملاً پا به میدان تصمیم‌گیری در عرصه سیاست بگذارد، در معرض اطلاعات و محاسبات دقیق‌تر اتاق‌های فکر، سازمان ها و نهادهای اطلاعاتی امریکا قرار خواهد گرفت و در نتیجه سیاست های عقلایی تری نسبت به برجام اتخاذ خواهد کرد مگر آنکه ترامپ بخواهد به طور یکجانبه اقدام به خروج از توافق کند که خب این تصمیم یکجانبه او تبعات و هزینه‌های سنگینی را هم به دنبال خواهد داشت که وی باید حاضر به پذیرش آن باشد.

بویژه آنکه اروپا در این مورد به طور کامل طرف ایران قرار دارد و حاضر به همراهی با سیاست های دولت جدید واشنگتن نخواهد بود. این در حالی است که وعده‌های پیشین رئیس جمهوری منتخب امریکا در خصوص برجام با وعده‌هایش برای پرهیز از ماجراجویی نظامی و حل مشکلات داخلی امریکا تناقض آشکار دارد و باید منتظر ماند که ترامپ پس از مواجهه با واقعیت ها تا چه اندازه به موضعگیری های ابتدایی‌اش درباره برجام و ایران پایبند خواهد ماند.

برای نخستین بار در دهه گذشته دولت‌های اروپایی با امریکا بر سر ایران دچار اختلاف نظر شده‌اند. در حالی که موضوع توافق هسته‌ای به یکی از موضوعات چالش برانگیز کارزار انتخابات ریاست جمهوری امریکا بدل شد و در قالب مخالفت دونالد ترامپ، رئیس جمهوری منتخب این کشور با دستاورد دیپلماتیک دولت اوباما بروز یافت، وجه دیگر این موضوع هم در صف آرایی کشورهای اروپایی با آنچه که ترامپ دفاع از منافع امریکا در مقابل ایران می‌نامید آشکار شد.

«والید فارس» مشاور ارشد ترامپ، 20 آبان چند روز بعد از برگزاری انتخابات امریکا در نخستین موضعگیری نسبت به برجام، بازنگری در متن توافق با ایران را یکی از محتمل‌ترین گزینه‌های دولت جدید امریکا برشمرد و مذاکره مجدد درباره بعضی بندهای این توافقنامه و ارسال مجدد آن به کنگره را از جمله تحولات قریب الوقوعی دانست که پس از آغاز به کار دولت جدید کاخ سفید صورت خواهد گرفت. این در حالی بود که همزمان قرار گرفتن نام شماری از چهره‌های سیاسی تندروی امریکا در فهرست پست‌های کلیدی سیاست خارجی این کشور که در اردوگاه مخالفان برجام و ایران قرار می‌گیرند، هم بر شک و شبهات تقابل‌جویی دولت جدید واشنگتن با ایران و برجام دمید.

هرچند که موضعگیری‌های ابهام برانگیز و فضاسازی محافل سیاسی داخلی امریکا درباره موضوع هسته‌ای، نتوانسته است تاکنون پایه و اساس قابل اعتنایی در تحلیل برنامه آتی ترامپ برای برجام فراهم کند اما برتری قابل ملاحظه جمهوریخواهان در کنگره امریکا که ید بیضایی در مانع تراشی بر سر اجرای توافق با ایران دارند و پیشینه مناقشه انتخاباتی ترامپ با هیلاری کلینتون بر سر توافق با ایران جملگی نشانه‌هایی بود که اروپاییان را به چاره‌جویی در برابر امریکای دوره پس از اوباما واداشت.

صف آرایی اروپایی‌ها برای اجرای برجام

به این ترتیب در حالی که نزدیکان رئیس جمهوری منتخب امریکا از ضرورت بازنگری در توافق اتمی با ایران سخن به میان آورده‌اند، اروپایی‌ها کمی بعد از اعلام پیروزی ترامپ دست به کار شده و برای اینکه امریکا به عضو خاطی توافق هسته‌ای تبدیل نشود، خیز برداشته‌اند. رسانه امریکایی وال استریت ژورنال در این رابطه به سفر هلگا اشمیت، دیپلمات ارشد اروپایی (21 آذرماه) به واشنگتن خبر داده و همچنین به رایزنی‌هایی اشاره داشته که طی هفته گذشته از سوی دبیران سیاسی وزیران خارجه انگلستان، فرانسه و آلمان با مقامات ارشد دولتی در کاخ سفید و همچنین با مقامات ارشد در تیم انتقال قدرت دونالد ترامپ در امریکا صورت گرفته است.

رایزنی‌هایی که متعاقب دغدغه‌های اروپا از نقض احتمالی برجام توسط رئیس جمهوری جدید امریکا انجام شده و ظاهراً بدون نتیجه هم نبوده است. چنانکه دیپلمات‌ها این طور نتیجه‌گیری کردند که ترامپ بخوبی توجیه شده است که عواقب پاره کردن برجام یا پیگیری یک برنامه جدی برای تغییر دادن سمت و سوی آن، عواقب سنگینی را متوجه دولت امریکا خواهد کرد. رایزنی اروپایی‌ها در پی نگرانی‌هایی بود که زنجیروار بعد از آشکار شدن نتایج انتخابات امریکا به مسئولان بلندپایه اروپایی سرایت کرد.

نخست فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا که خود در کانون مذاکرات هسته‌ای قرار داشت، به دفاع از این توافق برخاست و گفت که پایدار ماندن برجام و اجرای آن از اولویت‌های اتحادیه اروپا است. او 24 آبان ماه گذشته در نخستین گام، کشورهای عضو اتحادیه اروپا را در بروکسل برای بررسی روابط این اتحادیه با امریکای تحت ریاست جمهوری ترامپ و حمایت از توافق هسته‌ای با ایران گرد هم آورد و پس از برگزاری آن هشدار داد که «برجام یک توافق دوجانبه نیست بلکه توافقی چندجانبه است که شورای امنیت سازمان ملل هم بر آن صحه گذاشته است.»

این موضعگیری موگرینی و صدور بیانیه 10 بندی حمایت اعضای این اتحادیه از برجام، در حالی بود که ایران و اروپا دومین دور مذاکرات سطح بالای سیاسی خود را از سر گرفته بودند؛ گفت‌و‌گوهایی که ناظر به حل مناقشه هسته‌ای و هموار شدن مسیر مذاکرات برای حل موضوعات لاینحلی چون مسائل حقوق بشری میان ایران و غرب بود. همزمان با صف آرایی کشورهای غربی برای مقابله احتمالی با سیاست برجامی ترامپ که رئیس سیاست خارجی اتحادیه اروپا در آن نقش محوری داشت، شماری از مقام‌های اروپایی نیز جداگانه درباره فرافکنی‌های ترامپ بر سر برجام موضعگیری کردند.

فرانسوا اولاند، در گفت‌و‌گو با شبکه تلویزیونی فرانس 24 با بیان اینکه فکر نمی‌کند ایالات متحده با حضور ترامپ، این توافق را زیر سؤال ببرد، گفت که «این توافق به جهان تضمین‌هایی می‌دهد که فقدان آن ممکن است بسیار خطرناک باشد». پیش از آن هم مواضع آلمان در خلال کارزار انتخاباتی نامزدهای انتخابات امریکا در اظهارات سباستین فیشر، معاون سخنگوی وزارت خارجه آلمان بازتاب یافت که گفت:«ما معتقدیم ‏توافق با ایران، امنیت منطقه‌ای و نهایتاً امنیت جهانی را تقویت می‌کند». این در حالی است که بوریس جانسون، وزیر خارجه انگلیس هم از جمله چهره‌های بلندپایه اروپایی بود که بعد از آغاز به کار دولت ترزا می، بارها بر ضرورت اجرای برجام تأکید کرد. جانسون که اوایل هفته جاری (شنبه) با سفر به منطقه و حضور در بحرین درصدد بهبود رابطه لندن با کشورهای عربی منطقه برآمده بود، بر مزایای رسیدن به توافق با ایران تأکید ویژه داشت و گفت: «رسیدن به توافق هسته‌ای با ایران ارزش ۱۲ سال مذاکره را داشت. این دستاورد واقعی دیپلماسی است که جهان را به جایی امن‌تر تبدیل ‌می‌کند. بر این اساس ما باید تلاش کنیم که روابط بهتری با تهران داشته باشیم.»

«دنی آنان» سفیر دانمارک در تهران نیز در گفت‌و‌گو با ایلنا، با بیان اینکه «برای اتحادیه اروپا و اعضای آن توافق هسته‌ای و تعهد به مفاد آن قطعاً مهم است»، گفت: «برجام به صورت قطعنامه در شورای امنیت سازمان ملل تصویب شده و تمام کشورهایی که عضو این سازمان هستند ملزم به اجرا و تبعیت از آن هستند». وی بر همین اساس تأکید کرد: «اتحادیه اروپا و کشورهای عضو تا زمانی که برجام از سوی ایران به طور کامل اجرا شود از آن حمایت خواهند کرد.»

شکاف در اردوگاه تندروها

هر اندازه همگرایی ایران و اروپا تحت تأثیر فضای پسابرجام و حمایت علنی غربی‌ها از برجام افزون‌تر می‌گردد، تندروهای امریکایی هم با بهره‌گیری از فرصت روی کار آمدن ترامپ، بر آتش اختلاف تهران و واشنگتن می‌دمند. چه آنکه همزمان با نشست غیررسمی وزیران امور خارجه اتحادیه اروپا جان بولتون از چهره‌های نومحافظه کار در دولت جورج بوش که ابتدا از گزینه‌های احتمالی وزارت خارجه در دولت دونالد ترامپ هم خوانده می‌شد، با انتشار مقاله‌ای از ترامپ خواست تا در نخستین روزهای ریاست جمهوری‌اش توافق هسته‌ای را لغو کند. بولتون در این مقاله که در روزنامه نیویورک پست منتشر شد، لغو برجام در نخستین روزهای حضور رئیس جمهوری جدید در کاخ سفید را اقدامی شجاعانه خوانده و گفته بود که برای اجرای این تصمیم، دیپلماسی قابل‌توجهی باید به خرج داد.

این در حالی بود که رأی مثبت اکثریت قاطع نمایندگان مجلس و سنای امریکا به ادامه یافتن یک قانون تحریمی علیه ایران موسوم به «آیسا» که اوایل آذر ماه جاری اتفاق افتاد، روشن‌کننده آتش زودهنگامی بود که نشان می‌داد قانونگذاران امریکایی مخالف برجام، پیش از آغاز به کار ترامپ، شرایط را برای جدال دیپلماتیک تهران و واشنگتن مهیا می‌کنند. با وجود این تلاش‌ها و خوشحالی چهره‌های افراطی ضد ایرانی از احتمال تحولات جدید در روند اجرای برجام، اردوگاه مخالفان تحت تأثیر ناهمراهی اروپا و سایر طرف‌های توافق هسته‌ای بر سر نحوه مواجهه با ایران دچار شکاف شده است. در حالی که بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی در نخستین واکنش پس از اعلام پیروزی ترامپ در امریکا اعلام کرده که قصد دارد، 5 ایده جدید برای توافق هسته‌ای و مذاکره مجدد درباره برجام را به رئیس جمهوری جدید ایالات متحده پیشنهاد کند، فشارهای حزب مخالف وی در پارلمان رژیم اسرائیل بر سر سیاست‌های نتانیاهو در قبال ایران و برنامه هسته‌ای افزایش یافته است.

«یائیر لاپید» رهبر حزب معتدل «یش آتید» در رژیم صهیونیستی هفته گذشته در واکنش به این موضعگیری گفته است که «اکنون تلاش در راستای توقف این توافق هسته‌ای بسیار دیر شده است». او با بیان اینکه ایالات متحده تنها بازیگر و مهره مهم در این توافق نیست، تأکید کرد که چینی‌ها، روس‌ها و اروپایی‌ها پیش از این راه خود را برای ورود به بازار ایران و امضای موافقتنامه با ایران باز کرده‌اند. باید ابتدا به این مسأله پرداخت که آیا اساساً امکان بر هم زدن این توافق وجود دارد یا نه؟

ایران؛ شریک قابل اعتنا در پسابرجام

موضع اولیه ترامپ در کنار تلاش مشاوران و چهره‌های نزدیکش برای برچیدن دیوار اعتماد میان ایران و کشورهای بزرگ جهان که تحت تأثیر حل مناقشه هسته‌ای و طی ادوار طولانی از مذاکرات شکل گرفت، اگر چه سبب شده آینده برجام با اما و اگرهایی رو به رو شود اما حداقل برای شکل‌گیری این نگاه که میان اروپا و امریکا در اجماع‌سازی دوباره علیه تهران شکاف به وجود آمده است، شکی باقی نگذاشته است. چه آنکه به زعم بسیاری از صاحبنظران بین‌المللی، تجهیز ایران به یک سند بین‌المللی به نام برجام که یک قطعنامه شورای امنیت هم ضمیمه خود می‌بیند، نه تنها کشورمان را برای بسیاری از بازیگران بین‌المللی از یک رقیب به یک شریک قابل اعتماد در یک توافقنامه خارجی تبدیل کرده، بلکه به شناخته شدن آن به‌عنوان یک کشور قابل اعتنا در عرصه سیاست بین‌الملل هم کمک به سزایی کرده است.

از این‌رو هر اندازه که برجام به ابزاری برای فشار چهره‌های افراطی امریکا علیه ایران تبدیل شود، به همان اندازه هم می‌تواند به محور اصلی و مرکز ثقل جلب حمایت سایر کشورها و افکار عمومی جهان برای منزوی ساختن دولت ترامپ ایفای نقش کند. با مروری گذرا بر زوایای حمایت پیدا و پنهان حامیان سرسخت اروپایی برجام روشن است که رئیس جمهوری جدید امریکا و مخالفان توافق هسته‌ای با ایران خود نیز می‌دانند که هم آوایی دوباره جهانی علیه کشورمان آسان نیست. هرچند که هنوز اطلاعات دقیقی از برنامه جدید دولتمردان جدید واشنگتن مبنی بر بازنگری یا پایبندی به توافقی که امریکا در شکل‌گیری آن نقشی اساسی ایفا کرد، وجود ندارد.