دموکراسی زنانه یا مردانه!

نفیسه صباغی در روزنامه شهروند نوشت: با ابلاغ سیاست‌های کلی انتخابات از سوی رهبری، تعریف رجل سیاسی در شورای نگهبان کلید خورد.

در این راستا يكي از موضوعاتي كه از سوي رهبري در سیاست‌های کلی انتخابات مورد توجه قرار گرفته موضوع «ارتقاي شايسته‌گزيني» است و در يكي از بندهاي ذيل آن از ضرورت «تعريف و اعلام معيارها و شرايط لازم براي تشخيص رجل سياسي و مذهبي و مدير و مدبر بودن نامزدهاي رياست‌جمهوري توسط شوراي نگهبان» سخن به ميان آمده است. در این راستا باید گفت این موضوع سال‌هاست مورد مناقشه قرار گرفته و در این بین نظرات کارشناسان، حقوقدانان و تفسیر شورای نگهبان با هم مغایرت‌های زیادی دارند و این‌گونه هنوز هم تعریف واحدی از رجل سیاسی ارایه نشده است.

منظور از رجال سیاسی چیست؟

مطابق اصل یکصدوپانزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران «رئیس‏جمهوری باید از میان رجال مذهبی و سیاسی که واجد شرایط زیر باشند انتخاب شود: ایرانی‏الاصل، تابع ایران، مدیر و مدبر، دارای حسن سابقه و امانت و تقوی، مؤمن و معتقد به مبانی جمهوری اسلامی ایران و مذهب رسمی کشور.»

این درحالی است که تفسیر شورای نگهبان از رجال سیاسی به‌طور ضمنی و غیرمستقیم «مرد» است و این موضوع را می‌توان از ردصلاحیت گسترده زنان در انتخابات ریاست‌جمهوری طی سال‌های پس از انقلاب دانست، به‌خصوص سال‌های اخیر که با توجه به این‌که زنان هم آماده و مهیای پذیرش پست‌های مهم شده و خواستار حضور در عرصه‌های مختلف سیاسی و اجتماعی و به‌خصوص ریاست‌جمهوری شدند، اما شورای نگهبان تمامی زنان را ردصلاحیت کرد. هرچند هیچ‌گاه به‌طور صریح اعلام نشد که این زنان به واسطه «زن بودن» و مغایر بودن آن با تفسیر شورای نگهبان از مفهوم رجال سیاسی ردصلاحیت شده‌اند.

دعوت از اندیشمندان برای تعریف «رجل سیاسی»

برای رفع ایرادات وارده و پاسخ به انتقادات بالاخره طی روزهای گذشته سخنگوی شورای نگهبان از تصمیم این شورا برای دعوت از اندیشمندان حوزه و دانشگاه و مردم برای تعریف واژه «رجل سیاسی- مذهبی و مدیر و مدبر» براساس سیاست‌های کلی انتخابات خبر داد. هرچند سخنگوی شورای نگهبان در پاسخ به این سوال مبنی بر این‌که آیا در تعریف واژه «رجل سیاسی» بانوان نیز گنجانده می‌شوند یا خیر، تصریح کرد: هنوز هیچ بحثی نشده است؛ بررسی‌ها که تمام شد به اطلاع مردم عزیز خواهیم رساند.

حال این سوال مطرح است که با توجه به قوانین موجود، آیا مفهوم رجال سیاسی، زنان را نیز دربرمی‌گیرد یا خیر؟

رجال سیاسی به معنای شخص یا شخصیت؟

دکتر حسین رحمت‌الهی، حقوقدان و استاد دانشگاه با اشاره به برداشت‌های مختلف از مفهوم رجال سیاسی به «شهروند» گفت: از ابتدای انقلاب در مورد رجال سیاسی، دو نظر مطرح بوده نخست رجال به معنای شخصیت و دوم نیز رجال به معنای شخص، در این راستا نیز برداشت و تفسیری که تا به حال شورای نگهبان در این زمینه ارایه داشته این بوده که رجال را به‌عنوان شخص می‌شناسد. البته این تفسیر نیز با استناد به آیه «الرجال قوامون علی النسا» بوده و «شخص» هم به‌عنوان مرد مطرح است.

این حقوقدان با بیان این‌که طی سال‌های اخیر شورای نگهبان چه به صورت مستقیم و چه به صورت غیرمستقیم یا به‌طور ضمنی اعلام کرده که منظور از رجال سیاسی، مردان هستند، خاطرنشان کرد: در این راستا با نگاهی اجمالی به صورت‌جلسات مجلس خبرگان در مورد این اصل متوجه می‌شویم اکثریت اعضای شورای نگهبان منظورشان از رجال سیاسی مردان هستند ولی به دلیل این‌که زنان تعدادشان زیاد است و رأی می‌آورند، پس نخواستند صراحتا این مورد را مطرح کنند و به عبارتی استخوان لای زخم گذاشتند.

شورای نگهبان زنان را ردصلاحیت می‌کند

رحمت‌الهی با اشاره به این‌که این مشکل از‌ سال ١٣٥٨ تابه‌حال مطرح بوده و هیچ‌گاه هم برطرف نشده است و مشخص نیست که منظور از رجال چیست، توضیح داد: طی سال‌های اخیر تمایل زنان برای شرکت در عرصه‌های سیاسی افزایش یافته است، پس بدین منظور در چندین دوره از انتخابات ریاست‌جمهوری خانم‌ها هم ثبت‌نام کردند. اما وقتی خبرنگاری از سخنگوی شورای نگهبان در مورد ثبت‌نام خانم‌ها در انتخابات ریاست‌جمهوری پرسید، وی در پاسخ گفت خانم‌ها آزادند ثبت‌نام کنند اما از همان ابتدا هم خانم‌ها ردصلاحیت شدند. به عبارت دیگر این کار به‌عنوان تقسیم کار نانوشته‌ای بود که خانم‌ها برای حضور در انتخابات ریاست‌جمهوری ثبت‌نام کرده و شورای نگهبان نیز آنها را ردصلاحیت می‌کند.

رحمت‌الهی معتقد است درحال حاضر رویه شورای نگهبان به این‌گونه است، زیرا نفی ولایت خانم‌ها بر آقایان که در فقه مطرح است و ریشه در مبانی نظری و فقهی ما دارد (البته بنده درصدد اثبات درستی و نادرستی آن نیستم) بلکه باید گفت ریشه‌های این تفسیر شورای نگهبان از رجال سیاسی، به مبانی نظری و فقهی برمی‌گردد.

این استاد دانشگاه در ادامه با اشاره به این‌که قرار است تعریف واحدی از رجال سیاسی توسط شورای نگهبان ارایه شود، گفت: حال نهایتا اگر قرار باشد شورای نگهبان تعریف واحدی از رجال سیاسی ارایه دهد و مجددا، در روی همان پاشنه بچرخد (که احتمالا هم خواهد چرخید)، وضع به همین منوال خواهد بود، پس شورای نگهبان صراحتا اعلام می‌کند که منظور از رجال سیاسی همان مردان هستند. اما اگر نخواهند صراحتا اعلام کنند ممکن است این موضوع (رجال) را به نوعی طولانی و کشدار کنند، مانند بسیاری از واژه‌ها و مفاهیمی که در قانون اساسی آمده اما به دلیل این‌که تا به حال اراده‌ای برای اجرای آن نبوده، مسکوت مانده است. در این راستا نمونه‌ای عینی که سال‌ها با آن مواجه بوده‌ایم این‌ است که دادگاه سعید مرتضوی حدود هفت‌سال است ادامه دارد و ممکن است هفتاد‌سال نیز ادامه یابد.

دموکراسی، زن و مرد نمی‌شناسد

وی با اشاره به این‌که دموکراسی، زن و مرد نمی‌شناسد و اصولا دموکراسی مبتنی بر شایسته‌سالاری است، تصریح کرد: هرچند در این راستا باید گفت که چه‌بسا عملکرد خانم‌ها به مراتب در این زمینه بهتر از مردان باشد. در تمام اختلاس‌ها، فسادها و مشکلات اخلاقی که پس از انقلاب در کشور رخ داده شاید یک مورد هم نتوانیم خانمی را معرفی کنیم، با وجود این‌که طی این سال‌ها خانم‌ها در پست‌های مهم مدیریتی، ریاست، مسئول بانک و... هم فعالیت داشته‌اند و باید گفت اکثر این موارد را آقایان مرتکب شده‌اند. بنابراین شایسته‌سالاری به مرد بودن و زن بودن نیست، چه‌بسا که ممکن است خانم‌ها به دلیل نوع تربیت و ساختار شخصیتی‌شان بسیار سختگیرتر، بهتر، کارآمدتر و مسئولیت‌پذیرتر باشند.

رحمت‌الهی توضیح داد: البته این‌که زنان را هم جزو تعریف رجال سیاسی بدانیم یا نه بستگی به اراده حاکمیت دارد که در این زمینه تصمیم بگیرد خانم‌ها را در مدیریت بالای کشور که مشخصا ریاست‌جمهوری است وارد کند یا خیر.

نشست‌های مشترک برای بازنگری تعیین رجال سیاسی

در این زمینه رئیس‌ کمیسیون شورا‌ها نیز با اشاره به این‌که کمیسیون شورا‌ها به دنبال بازنگری تعیین رجال سیاسی و مذهبی که یکی از شرایط کاندیدای ریاست‌جمهوری است، گفت: با مجمع تشخیص مصلحت، شورای نگهبان و دولت به دنبال برگزاری نشست‌های مشترک هستیم تا این اصلاحات به سرعت انجام گیرد. وی در پاسخ به این‌که ملاک شما در زمینه تعیین رجال سیاسی مذهبی چیست؟ گفت: فعلا نمی‌توانم در این زمینه اظهار‌نظر کنم. باید این مسأله کار کارشناسی شود تا بعد از آن بتوانیم در این زمینه اظهار‌نظر کنیم.

نقطه‌نظرات مختلف در زمینه رجال سیاسی

این درحالی است که دکتر محمد‌هاشمی، حقوقدان و استاد دانشگاه در زمینه رجال سیاسی معتقد است: مطابق اصل ١١٥ قانون اساسی رئیس‌جمهوری باید از میان رجال سیاسی باشد. در این راستا باید ابتدا کلمه رجل را تعریف کنیم. رجل از نظر لغوی یعنی مرد و در مقابل رجال، نساء است. اما به لحاظ اصطلاحی و اجتماعی رجل سیاسی یعنی شخصیت سیاسی. شخصیتی که قابل‌توجه است. هرچند برخی عنوان کرده‌اند ذکر کلمه مرد بودن ضرورتی ندارد اما در مقابل نیز برخی اعتقاد دارند که ریاست‌جمهوری امر ولایی است پس باید حتما مرد باشد.

این استاد دانشگاه ادامه داد رجل به معنای شخصیت، بنابراین بین رجل و مرد تفاوت مفهومی ایجاد شد. پس رجال جایگزین «مرد» در قانون اساسی شد. با این تعبیر اگر رجل را به‌عنوان شخصیت سیاسی تلقی کنیم شاید بتوان با گذشت زمان و فراهم‌شدن جامعه در پذیرش این قضیه، رجل به‌عنوان شخصیت سیاسی باشد و زن هم در آن به‌عنوان رجل سیاسی مورد توجه قرار بگیرد. از طرف دیگر مشاهده می‌کنیم طی سال‌های اخیر، به تدریج زن‌ها در مقام تصدی امور سیاسی در رأس امور قرار گرفتند. با این وجود، آنچه مسلم است هنوز درباره این‌که زن می‌تواند یا نمی‌تواند رئیس‌جمهوری شود، نظر صریح حقوقی نداریم.

تعریف صریح و روشن از رجال سیاسی