پیش‌بینی آسیب‌های معرفتی دولت احمدی‌نژاد

هفته نامه پنجره: «راه» نشریه فرهنگی تحلیلی دفتر مطالعات فرهنگی جبهه انقلاب اسلامی است. این نشریه در همان ایام پیروزی دکتر محمود احمدی‎نژاد در انتخاب ریاست‎جمهوری، مصاحبه‎ای با دکتر رفیعی آتانی انجام داده است. حافظه تاریخی گواهی می‌دهد در آن ایام، احمدی‌نژاد، متفاوت‌ترین پدیده انتخابات بود و به رغم هجمه‌های تبلیغی علیه او، با تبلیغ گفتمان عدالت و جلب آرای خاموش مردم توانست بر مسند ریاست جمهوری تکیه بزند.

دکتر رفیعی در این مصاحبه می‌گوید: «مفهوم‎سازی و نظریه‎پردازی و تولید ادبیات در واقع مهم‎ترین خلأ ماجرای عدالت‎طلبی آقای احمدی‎نژاد بوده و هست». او ابراز نگرانی می‌کند که اگر احمدی‌نژاد برای این نقیصه مبنایی چاره‌ای نجوید، در آینده دچار مشکل خواهد شد. سال‎ها از تاریخ این مصاحبه می‎گذرد، اما پیش‌بینی‌های نگران کننده آن، بیش از پیش رنگ واقعیت گرفته و کماکان می‌تواند تذکار مؤثری در گوش اهالی سیاست باشد.
به دلیل تجانس موضوعی این مصاحبه با مباحث مطرح شده در این شماره از هفته‌نامه پنجره، این مصاحبه بازنشر داده می‎شود.

اساس فعالیت‎‎های تبلیغی آقای احمدی‎نژاد در این مدت چه بود؟

فعالیت‎های تبلیغی آقای احمدی‎نژاد را باید به‎عنوان بزرگ‎ترین و مهم‎ترین پدیده سال‎های اخیر بررسی کنیم. به‎نظر من، باید موضوع را از قبل‎تر شروع کنیم. حاکمیت جریان دوم خرداد در بستر گفتمان آزادی صورت گرفت؛ یعنی سعی کرد تمام عملکرد و رفتار سیاسی، اجتماعی و اقتصادی خودش را و نوع موضع‎گیری، سیاست‎گذاری و مدیریت کشور را به گفتمان آزادی برگرداند. یعنی فروعاتی باشند که به آن اصل برمی‎گردند. یعنی می‎توانید با مبنا قرار دادن آزادی عموم یا اکثریت، مواضع و عملکرد دولت اصلاحات را توضیح دهید.

از نقطه آغاز حاکمیت جریان دوم خرداد هر اندازه که جلوتر می‎روید، شکل‎گیری جریان رقیب کاملا مشهود است. جریان رقیب سعی کرد با نقدی بر مبنای نظری آن و نیز بر گونه خاص عملی آن توسط جریان دوم خرداد، یک مبنای نظری دیگری بچیند که مدار و هسته مرکزی آن را گفتمان عدالت نام می‎گذارم.

این گفتمان عدالت که عمدتا خودش را به‎صورت ریشه‎ای‎تر با مبانی دینی در پیوند می‎دید، با ادبیات دینی‎تر به نقد جریان دوم خرداد پرداخت و تا آنجا هم که ممکن بود یک مبنای نظری ساخت. گفتمان عدالت در این سال‎‎ها سخنگوی معینی نداشت. شاید بگویم رهبری نظام اسلامی در واقع مهم‎ترین و قدرتمندترین پایگاه نظری و عملی را برای گسترش گفتمان عدالت فراهم کرد، اما در جریان سیاسی یک جایگاه و پایگاه مشخصی خود را متکفل این ماجرا نمی‎دید.

از گفتمان رقیب صحبت کردید. آیا گفتمان جناح راست، به‎عنوان رقیب گفتمان عدالت بود؟

نه، من قبول ندارم که گفتمان جناح راست، گفتمان عدالت باشد. مجموعه‎ جناح راست یک تیم سیاسی است که توفیق سیاسی برای آن‎ها مهم است. یعنی بتواند سهم بیشتری را از مناصب سیاسی در اختیار داشته باشد. هرچند در این سال‎‎ها سعی کرده‎اند که خودشان را وابستگان فکری و عملی به گفتمان عدالت نشان دهند، اما گویی شاکله و سابقه سیاسی و فکری آن‎ها این اجازه را نمی‎داد که خیلی در این فضا عرض اندام کند. عمده دغدغه جریان سیاسی رقیب دوم خرداد که موسوم به راست است، تعهد دیندارانه بود. یعنی به‎دنبال این بود که ارزش‎های دینی تداوم پیدا کند.

کدام ارزش‎‎های دینی؟! اگر عدالت را از دین جدا کنیم چه باقی می‎ماند؟

کسی که دغدغه‎اش از منظر ظواهر دینی باشد چنین نظری را ندارد. مثلا در دانشگاه‎‎ها آنقدر که لباس آستین کوتاه، مو‎های بلند و پوشش و گویش برایشان مهم بود، بحث اینکه در همان‌جا دانشجو به آن مبنا می‎رسد که حکومت ظالمانه است مهم نبود و توجه نمی‎کردند. اگر نگران می‎شدند، نگران این بودند که شعائر و ظواهر دینی در دانشگاه‎‎ها کمرنگ می‎شوند. البته بدیهی است که منظور بنده این نیست که ما هم این ظواهر را کمرنگ کنیم و کم اهمیت بدانیم. ظواهر و شعائر دینی بسیار پراهمیت است چون حاکی از درون مایه‎‎های فکری و فرهنگی و همچنین تقویت‎کننده بنیه‎‎های اعتقادی است. به هر حال مقام معظم رهبری سردمدار توانای عدالت‎طلبی بود. مقام معظم رهبری ادبیات تولید کرد و جامعه این ادبیات را پذیرفت.

از بحثِ پایه‎‎های تبلیغی جدا نشویم.

احمدی‎نژاد تمام سازوکار‎های تبلیغاتی و تمام جلوه‎‎های تبلیغاتی‎ای که انتخاب کرد، نوع ادبیاتی را که برای صحبت با مردم انتخاب کرد، به روشنی بحث از عدالت‎خواهی بود. یعنی با تمام وجود، عدالت‎طلبی را نشان می‎داد؛ یک آدم بی‎آلایش و راحت و ساده. یک آدمی که دنیاطلب و رفاه‎طلب نیست. من فکر می‎کنم که هنرمندانه‎ترین اتفاق رخ داد. آقای احمدی‎نژاد عدالت‎طلبی را در گفتارش نشان داد، در پوسترش نشان داد. چنانکه دیگران هم لذت‎طلبی دنیایی را در پوسترشان نشان دادند.

دیگران هم تلاش کردند که بگویند ما به‎دنبال این هستیم که زندگی لذت‎بخشی را برای شما فراهم کنیم. ما به‎دنبال این هستیم که رفاه را برای شما فراهم کنیم. به‎دنبال این هستیم که شادی‎‎هایی از جنس آن‎هایی که در فضای دوم خرداد در جامعه وجود داشتند، برای شما فراهم کنیم. جامعه را منفعت‎طلب دیده بودند. یکی می‌گفت 50 هزار تومان می‎دهدف دیگری که می‎گفت اگر مسابقه را برنده شود، رقم را بالاتر می‎برد، ماجرا‎های بورس هم که معلوم نبود به کجا ختم می‎شود، همگی، بسترش همین بود. آن جریان که از دوم خرداد شروع شد که جامعه حق دارد، جامعه مطالبه باید بکند، جامعه طلبکار است. اصلا چون فضایی که جامعه را منفعت‌طلب و طلبکار می‎خواهد، نقطه‎‎های پایانی آن باید به همین جا‎ها ختم شود.

آقای احمدی‎نژاد گفت کاری که می‎خواهم برای شما بکنم عدالت‎خواهی است. در عدالت‎خواهی و عدالت‎طلبی طبقات محروم جامعه، طبقات متوسط به پایین جامعه، نقطه تمرکز می‎شوند. طبیعتا ارتباط با آن‎ها باید با ابزار مخصوصی باشد. فکر می‎کنم این همنوایی و هم‌رنگی با طبقات پایین و متوسط جامعه در همه جای تبلیغات آقای احمدی‎نژاد آشکار بود.

آقای احمدی‎نژاد آدم ضعیفی نبود. می‎توانست به شکل خاصی در جامعه زندگی کند. می‎توانست رفقای خاصی داشته باشد. با توجه به شناختی که از ایشان دارم، از نوع سلوک او، صداقتش را تایید می‎کنم. بنده خیلی قبل‎تر از شرکت در انتخابات با ایشان روبه‎رو شدم و دیدم که در کار‎ها با وسواس بسیار خاصی برخورد می‎کنند.

به خودش سخت می‎گرفت تا بتواند با مردم ضعیف جامعه همنوایی کند.

آقای احمدی‎نژاد یک ستاد رسمی در سراسر کشور نداشت. مردم جمع می‎شدند و برای ایشان ستاد می‎زدند. بدنه و توده مردم، خودش را همدل و هم‎جهت با آقای احمدی‎نژاد می‎دید. وقتی سبک و سنگین می‎کرد، احساس می‎کرد که آقای احمدی‎نژاد همان فردی است که می‎تواند نماینده افکار و عواطف طبقات متوسط و پایین جامعه باشد.

اگر در انتخابات زمان تبلیغات بیشتر می‎‎بود کدام بخش باید پُررنگ‎تر طرح می‎شد؟ کدام خلأ بود که باید به آن می‎پرداختند؟

مهم‎ترین خلأ کار آقای احمدی‎نژاد که فکر می‎کنم در آن فرصت قابل تکمیل نبود، این بود که ایشان باید یک ادبیات قوی‎تری برای عدالت‎طلبی ایجاد می‌کرد. ایام تبلیغات ایام حرف زدن است. باید حرف‎‎های بیشتری زد. این حرف‎‎های بیشتر را آقای احمدی‎نژاد نداشتند؛ یعنی مفهوم‎سازی و نظریه‎پردازی و تولید ادبیات در واقع مهم‎ترین خلأ ماجرای عدالت‎طلبی آقای احمدی‎نژاد بوده و هست. آن خلأ همچنان ادامه دارد و بسیار آزاردهنده است. شما یک مبنای انسجام بخشی در مجموعه مواضع و عملکرد‎های ایشان نمی‎بینید. آن موقع خلأ بود. الان هم هست.

این همان بحث مورد نظر ماست...

مهم‎ترین اتفاقی بود که باید می‎افتاد، اما نیفتاد. یعنی فرهنگ‎سازی، تولید ادبیات و نظریه‎پردازی که ایشان و دوستان‎شان اگر فرصت داشتند یا اگر فرصت و توان داشتند باید به آن می‎پرداختند. آن چیزی که در مورد ایشان اتفاق افتاده این است که وی یک آدم اهل عمل است که صادقانه عمل می‎کند و وارد حوزه سیاست شده است و باید مدیریت اجرایی کشور را در دست بگیرد، ولی برای توضیح نظری این انتخاب به اندازه توانایی عملی‎اش، توان ندارد.

آقای خاتمی وقتی وارد گود شد و مباحث جامعه مدنی و اصلاحات مطرح شد و بعد هم گفت‎وگوی تمدن‌ها؛ البته به عمق مطلب کار نداریم که تا چه اندازه جدی است، به هر حال این دولت نبود که ادبیات‎سازی کرد، دانشگاه بود. نظریه‎پردازان همسو با آقای خاتمی بودند که مطلب را سریع گرفتند و به تئوری‎پردازی پرداختند و تا الان چنته آقای خاتمی پر بوده و همیشه حرف برای گفتن داشته‎اند. چندین انتشارات به‎وجود آمد و کتاب‎‎های متعددی از منظر‎های مختلف نوشته شد.

الان هم نباید انتظار داشت که خود آقای احمدی‎نژاد پیگیر تئوری‌پردازی شود. ایشان مجری طرح اجرایی است. باید استفاده کند از تئوری‎‎هایی که به‎وجود می‎آید. باید دیگران آن تئوری‎‎ها را پردازش بکنند.

ایشان الان یک مصرف‎کننده است و بعد هم یک توزیع‎کننده در عرصه عمل است. حتی در عرصه نظر هم شاید وظیفه خود آقای احمدی‎نژاد نباشد. چه‎کسی باید بفهمد که این فرصت یک فرصت‎ طلایی است؟

احساس من این است که خود حواریون و همراهان آقای احمدی‎نژاد و مجموع شاکله و شخصیت ایشان دچار محدودیت‎‎هایی هستند. یک آدم نظریه‎پرداز و یک شخصیت دینی به این معنا در این انتخابات پیروز نشد، این ناداری با او همراه است.

البته آقای احمدی‎نژاد گفتمانش یک گفتمان غالب بود.

بله. گفتمان غالب است، اما چیزی که ما پذیرفتیم این بود که دارای یک توضیح نظری قوی نبود. فضا را خوب منتقل کرد. توانست با دل مردم ارتباط برقرار کند. اما نتوانست برای حرفش یک مجموعه نظری منسجم ارائه کند.

بحث ناداری است. اگر این اعتراف را نکنیم، فکر می‎کنم که دچار مشکل خواهیم شد. فکر می‎کنم باید بپذیریم به‎عنوان همراهان و افرادی که به او اعتقاد داریم که بعد بتوانیم آن را پر کنیم.

این محدودیت یکی از آثاری که خواهد داشت این است که بالاخره مجموعه کسانی که ممکن است در کنارشان قرار بگیرند، دولت‎شان را سامان دهند و نهاد‎های مربوط به ریاست‎جمهوری را سامان دهند و مدیران را در عرصه‎‎های گوناگون شکل دهند ممکن است صرفا یک مدیریت عملگرا و اهل عمل با دغدغه اجرایی شکل دهند و چون افراد به این صورت بر کار‎ها گمارده خواهند شد ممکن است این خلأ همچنان تقویت شود و همچنان ببینیم که زیر کار خالی است و دستی که حمایت کند از این ماجرا یا وجود ندارد یا ضعیف است.

چه باید کرد؟

اولین کاری که باید انجام داد این است که باید به آن‎ها اخطار داد که متوجه باشند که این خلأ می‎تواند دستاورد بزرگ ملی و انقلابی را با خطر مواجه کند.

اگر مجموعه نیرو‎هایی که در اطراف ایشان در حال شکل‎گیری هستند، کسانی نباشند که برای این دغدغه ساخته شده‎اند، ما این مشکل را خواهیم داشت. من خودم برای این مشکل خیلی نگران هستم. فکر می‎کنم که بسیاری از افرادی که در آینده مناصب اداری کشور را برعهده بگیرند، فکر می‎کنند که مجری هستند. مثل کارمند یک شرکت بگویند کافی است که فقط سالم باشیم و آدم‎‎های منفعت‎طلبی نباشیم، ما منافع خود را در ضدیت با منافع عمومی قرار ندهیم، درست عمل کنیم، خداپسندانه عمل کنیم، اگر چنین شود بعد خود به خود می‎بینیم مجموعه اعمالی اتفاق افتاده که در آغوش فرهنگی خاص نیست. وقتی در آغوش یک فرهنگ خاص نباشد، دیگر چیزی برای جامعه ذخیره نخواهد شد. آن چیزی که برای جامعه ذخیره خواهد شد، در دل فرهنگ جامعه است.

اگر بخواهید مجموعه‎ای را به‎عنوان مراقبه تشکیل دهید، مهم‎ترین موضوع که باید از آن مراقبت کرد، چه می‎تواند باشد؟

کار اول این است که بین آقای احمدی‎نژاد و جامعه، مجموعه‎ای از نخبگان فکری و فرهنگی با سلایق اجرایی و عملی مختلف شکل بگیرند که این‎ها حلقه واسطه فکری و فرهنگی دولت آتی و مردم شوند. این‌ها می‌توانند روابط بین مردم و آقای احمدی‎نژاد را صیقل دهند. من برای این مسئله خیلی اهمیت قائل هستم. اگر دستم برسد التماس می‎کنم که این کار را بکنید. مجموعه نخبگی و نخبگان را به‎وجود بیاورید برای حدواسط میان دولت و مردم. این امر خیلی لازم است و اگر این امر اتفاق نیفتد، خلأ و خطای بزرگی است که باید بعد‎ها غصه آن را بخوریم.

برای گفتمان‎سازی و نیز مراقبت بر عملکرد دولت براساس این گفتمان، چگونه باید پیوند میان تولیدکننده‎‎ها (اهل فکر و تحقیق) و توزیع‌کننده‎‎ها (مثل صاحبان تریبون و منبر، پایگاه‎‎های بسیج، هیئت‎‎ها و هنرمندان) شکل بگیرد؟

به‎نظر من یک مشکل عام وجود دارد. ما افرادی را در حوزه‎‎ها داریم که کار نظری می‎کنند، کار‎های علمی می‎کنند. اما عمده تخصص علمی در حوزه علمیه بین فضلای جوان این است که در نظری‎‎ترین لایه‎‎های علمی کار دینی می‎کنند و یک‌سری هستند که در میدان عمل مبارزه می‎کنند؛ می‎خواهم به این نکته توجه کنید که آن خلأ را که می‎گفتم، همین‌جاست.

مشکل، آن حلقه واسط است. یعنی الان مبدل‎‎هایی نیاز داریم که بتواند مجموعه معارفی را که آقای جوادی آملی عرضه می‎کند برای کسی که در خط مقدم نظامات زندگی فعالیت می‎کند، قابل درک، فهم و بهره‎برداری کند. ما آن مبدل‎‎‎ها را نداریم. الان باید بستر رشد آن فراهم شود. برای مثال کاری که مجله «کیان» برای دوره پیشین کرد. مجله «کیان» حلقه واسط سیاستمداران آن فضا با نظریه‎پردازان تئوریک آن بود.

کیان، جامعه و توس و... که شفاف‌تر و به روزتر و موثرتر می‎شدند، حس می‎کردید این‎ها دارند مبنا می‎سازند و حرف در دهان افراد عادی می‎گذارند. کم‎کم افراد مبحثی را طرح می‎کردند که قبلا در دانشگاه می‎شنیدید. ما الان مشکلمان آن حد واسط است؛ حد واسط مطبوعاتی و حد واسط نخبگی. این یک مشکل عام برای نظامات اقتصادی ـ سیاسی است و با همه شمول فرهنگ هم این مشکل را داریم