ايران و روسيه، رفيق يا رقيب؟

وقایع اتفاقیه نوشت: روابط بين ايران و روسيه به‌عنوان دو کشور همسايه در تاريخ تاکنون همواره از اهميت بالايي برخوردار بوده است. هرچند اين روابط هميشه صلح‌آميز نبوده و گاه و بيگاه دو کشور جنگ‌هاي طولاني نيز با يکديگر داشته‌اند اما اين امر از اهميت آنها براي يکديگر نکاسته است. شرايط جغرافيايي و تاريخي باعث شده است تا تهران و مسکو تلاش کنند در درک مواضع هم دقيق باشند. اهميت اين روابط باعث شده است تا رسانه‌هاي مختلف جهاني هرکدام به نوعي روابط اين دو کشور مهم را مورد تحليل قرار دهند، به اين صورت که برخي تحليل‌ها ايران و روسيه را رفيق مي‌پندارند و برخي ديگر نيز رقيب.

به‌طور کلي بايد گفت در ارتباط با روابط ايران و روسيه دو نظر غالب و عمده وجود دارد؛ نخستين ديدگاه بر اين باور است که تهران و مسکو به‌واسطه هم‌نظربودن در بسياري از موضوع‌های منطقه‌اي و بين‌المللي و تلاش رهبران دو کشور براي نزديک‌کردن رويکردهاي يکديگر به هم داراي روابطي استراتژيک هستند.

معتقدان به اين نظر، براي توجيه ديدگاه خود به همکاري‌هاي سطح بالاي دو کشور در سوريه اشاره مي‌کنند، ديدگاه دوم درباره روابط روسيه و ايران بر اين مبناست که روسيه کشوري قابل‌اعتماد نيست که ايران بخواهد با اين کشور به سمت همکاري حرکت کند زیرا روس‌ها همواره از ايران به‌عنوان کارتي براي تنظيم مناسبات خود با غرب و به‌ويژه ايالات‌متحده استفاده کرده‌اند.

افرادي که به اين نظر باور دارند، معتقد هستند جمهوري اسلامي ايران هيچگاه در اولويت‌هاي سياست خارجي فدراسيون روسيه جايگاهي نداشته و مسکو فقط زماني به سمت ايران سير کرده است که از غرب درمانده و وامانده شده باشد. تحليل واقع‌بينانه ايجاب مي‌کند تا نقدهايي جدي به دو ديدگاه ارائه‌شده مطرح شود. از يک طرف، بايد بر اين نکته تأکيد کرد که سياست‌گذاران ايراني بايد روابط با روسيه را در اولويت قرار دهند زیرا مناسبات با اين کشور براي ما بسيار بااهميت است. واقع‌شدن ايران در منطقه‌اي پرخطر و تهديد‌زا ايجاب مي‌کند قدرت دفاعي ايران همواره به‌روز و کارآمد باشد و اين امر در برخي از موارد نيازمند خريد تسليحات سطح بالايي از روسيه است.

اين موضوع زماني اهميت بيشتري پيدا مي‌کند که بدانيم کشورهاي غربي حتي از دادن يک فشنگ به ايران دريغ کرده‌اند اما قطعا سياست‌گذاران ايراني نيز به‌خوبي به اين امر واقف هستند که «قراردادن همه تخم‌مرغ‌ها در سبد روسيه» مي‌تواند لطماتي به ما وارد کند. نکته ديگر را بايد در پاسخ به کساني عنوان کرد که معتقدند روسيه از ايران استفاده ابزاري مي‌کند. جالب است بدانيم که روس‌ها نيز چنين اتهامي را به ايران وارد مي‌کنند و معتقد هستند نزديک‌شدن ايران به روسيه به‌دليل انتخاب نيست و شرايط تهران را وادار به اين عمل کرده است. همچنين بايد گفت اگرچه مسکو هرگز اين مسئله را بروز نداده اما واضح است که بهبود روابط ايران با غرب موجب نگراني شديد روس‌ها است. اين مسئله مي‌تواند در آينده‌اي نزديک ايران و روسيه را از رفقايي نزديک به رقبايي جدي تبديل کند.

واقعيت اين است که اگر به تحولات صورت‌گرفته توجه کنيم، متوجه اين نکته مي‌شويم که همکاري‌هاي ايران و روسيه در دست‌کم دو سال اخير قرين موفقيت‌هاي قابل‌توجهي بوده است. جلوگيري از سقوط دولت بشار اسد و پشتيباني‌هاي سطح بالا از عراق نمونه‌هاي آشکار توافقات تهران و مسکو هستند اما اينکه آيا سوريه باعث شده است تا روابط ايران و روسيه به سمت استراتژيک‌شدن حرکت کند يا اين همکاري صرفا تاکتيک است، پرسشي است که ذهن بسياري از تحليلگران را به خود مشغول کرده است. مارک کاتز، استاد علوم سياسي در دانشکده سياست و حکومت دانشگاه جورج ميسن، در اين‌باره معتقد است که نه‌تنها غربي‌ها بلکه ايرانيان و روس‌ها هم نمي‌توانند مادامي که اهداف مشترک آنها در سوريه محقق نشده است، به اين سؤال پاسخي قطعي دهند.

از ديد اين کارشناس، عربستان، اسرائيل و آمريکا از اين خوشحال و راضي هستند که روسيه، مانور ايران و حزب‌الله را در سوريه محدود، کنترل و منطقي‌تر مي‌کند و تهديد عليه آنها را دفع مي‌کند و روسيه هم خوشحال است که ايران را از آمريکا دور و تهديد کنترل بيشتر آمريکا را به‌وسيله دوستي خود با ايران محدود مي‌کند. مارک کاتز همچنين معتقد است که از روسيه بعيد نيست که با متحدان خود عليه يک دشمن مشترک همکاري کند و بعد از شکست با تضعيف آن دشمن، عليه متحدان خود شود.

حتي به احتمال زياد روسيه هم‌اکنون در حال برنامه‌ريزي براي ريشه‌کن‌کردن نفوذ ايران در سوريه در صورت حصول اطمينان از ابقاي اسد- ولو در شکلي ديگر- است. او درعين‌حال معتقد است که سياست‌گذاران ايراني نيز ساده‌لوح نيستند و بدون شک در حال آماده‌کردن خود براي اين احتمال هستند. البته رقابت يا رفاقت ايران و روسيه فقط محدود به سوريه نمي‌شود. اگر ايران و روسيه در زمينه همکاري تسليحاتي و خريد سلاح با يکديگر رفيق هستند، ترديدي نيست که در مقابل، روسيه و ايران رقباي مستقيم يکديگر در بازار جهاني انرژي هستند که براي بودجه هر دو کشور بسيار مهم است؛ ازاين‌رو، جاي تعجب نيست که براي سال‌هاي بسياري، روسيه و ايران در مذاکرات تقسيم منابع درياي خزر شکست‌خورده‌اند. اگر بخواهيم کلام را کوتاه کنيم، بايد گفت که ايران و روسيه به‌طور قطع بايد همکاري با يکديگر را در اولويت قرار دهند زیرا زمينه‌ها به صورتي است که دو کشور نيازمند مشارکت با يکديگر هستند.