آیا هواپیماهای آمریکایی به ایران می رسند؟

هفته نامه مثلث: وزارت خزانه داری ایالات متحده چندی پیش در بیانیه ای اعلام کرده بود که دولت آمریکا مجوز فروش هواپیماهای مسافری به ایران را برای شرکت های ایرباس و بوئینگ صادر کرده است. در حال حاضر مذاکرات با ایرباس فرانسه نیز در بخش مالی و فنی به پایان رسیده و با صدور مجوز وزارت خزانه داری آمریکا، تا پایان سال ۲۰۱۶ و اولین سری هواپیماهای نو وارد ناوگان هوایی ایران خواهد شد.

چه هواپیماهایی می آیند؟

مسئولان شرکت فرانسوی ایرباس و سازمان هواپیمایی ایران هم اکنون به دنبال بستن قرارداد برای خرید ۶ نوع هواپیمای ایرباس هستند که شامل موارد زیر است: ۲۱ فروند هواپیمای A۳۲۰ceo FAMILY به قیمت بین المللی ۹۸ میلیون دلار و با ظرفیت ۱۶۸ تا ۱۸۴ صندلی؛ ۲۴ فروند هواپیمای A۳۲۰neoFAMILY به قیمت بین المللی ۱۰۷.۳ میلیون دلار و با ظرفیت ۱۶۸ تا ۱۸۴ صندلی؛ ۲۷ فروند هواپیمای A۳۲۰ceoFAMILY به قیمت بین المللی ۲۳۱.۵ میلیون دلار با ظرفیت ۳۳۰ صندلی، ۱۸ فروند هواپیمای A۳۲۰neo (۹۰۰-)، به قیمت بین المللی ۲۸۷.۷ میلیون دلار با ظرفیت ۲۸۰ تا ۴۴۰ صندلی؛ ۱۶ فروند هواپیمای ۱۰۰۰-A۳۵۰ با قیمت بین المللی ۳۵۵.۷ میلیون دلار و ظرفیت ۲۸۰ تا ۳۶۰ صندلی و ۱۲ فروند هواپیمای A۳۸۰ به قیمت بین المللی ۴۳۲.۶ میلیون دلار و با ظرفیت ۵۲۰ صندلی.

از طرفی با اعلام مسئولان شرکت آمریکایی بوئینگ، سازمان هواپیمایی ایران به دنبال بستن قرارداد برای خرید ۳ مدل هواپیمای بوئینگ است که شامل بوئینگ ۷۳۷ به قیمت بین المللی ۵۱.۵ میلیون تا ۸۷ میلیون دلار بسته به مدل و با ظرفیت ۸۵ تا ۲۱۵ مسافر؛ بوئینگ ۷۸۷ دریم لاینر به قیمت بین المللی ۱۴۶ تا ۲۰۰ میلیون دلار بسته به مدل و با ظرفیت ۲۱۰ تا ۳۳۰ مسافر و بوئینگ ۷۷۷ به قیمت ۲۵۸ تا ۳۱۵ میلیون دلار است.

برآورد موسسه اعتبارسنجی مودیز نشان می دهد ایران قادر به خرید مقادیر قابل توجهی هواپیما از شرکت های هواپیمایی خواهد بود و این چشم انداز موجب رشد ۳ درصدی میزان تقاضا در این صنعت در یک دهه آینده خواهد شد که معادل ۴۰۰ تا ۵۰۰ فروند هواپیما برای شرکت های ایرانی است.

اما حالا در این میان یک نکته مهم نیز رخ نمایی می کند. آیا تجارت میان دو کشور رونق خواهد گرفت؟ روزنامه آمریکایی نیویورک تایمز در واکنش به موافقت وزارت خزانه داری آمریکا با فروش هواپیماهای بوئینگ به ایران در گزارشی نوشته است که مدت ها پیش از اینکه هواپیماهای ساخت این شرکت در فرودگاه بین المللی امام خمینی (ره) به زمین بنشینند، ایران و آمریکا باید با واقعیت مواجه شوند.

شهروندان آمریکایی بار دیگر پس از انقلاب در سال ۱۹۷۹ و گروگانگیری سال ۱۹۸۰م می توانند در تهران اقامت داشته باشند. د ر این گزارش آمده است که وقتی آمریکایی ها به فروش این هواپیماها چراغ سبز نشان دادند، چیزی فراتر از ۴ دهه تحریم پایان یافت. البته این به معنی آن نیست که وزارت خزانه داری با اقدام کوچکی موافقت کرده باشد؛ ۸ جت بوئینگ و ۱۷ فروند ایرباس به ایران فروخته می شوند که این امکان وجود دارد که تعداد آنها تا ۱۱۸ فروندهم افزایش پیدا یابد.

فروش این هواپیماها از این جهت مهم است که پایانی بر انزوای مطلق دو کشور خواهد بود؛ چرا که بوئینگ دفتری اداری در تهران باز خواهد کرد و تکنسین های این شرکت هم برای آموزش همکاران ایرانی خود به منظور نگهداری هواپیماها به تهران خواهند رفت که بسیاری از آنها هم قطعا اتباع آمریکایی خواهند بود.

یک تحلیلگر ایرانی معتقد است که این موضوع دقیقا همان چیزی است که آمریکا در پی موافقت با فروش این هواپیماها در نظر دارد. این توافق با بوئینگ نه تنها نشان می دهد که «حسن روحانی» از بهبود روابط دستاورد قابل ملاحظه ای داشته است، بلکه ایران را هر چه بیشتر به سمت عادی سازی روابط با آمریکا سوق می دهد.

وی گفت: «هیچ کس نمی تواند انکار کند که به وسیله این هواپیماها افراد و اطلاعات فنی هم وارد ایران خواهد شد.»

خبر توافق بوئینگ و ایرباس زمانی به میان آمد که روحانی در مجمع عمومی سازمان ملل سخنرانی داشت. او گفت که مقامات ایرانی در پی دیدارهای متعدد، همکاری خود را با شرکت های هواپیمایی گسترش داده اند و ایران از حضور سرمایه گذاران و فعالان اقتصادی خارجی استقبال می کند.

در ادامه این گزارش آمده است که خریدهواپیماهای بوئینگ از آمریکا و گشایش دفتری برای حضور نمایندگان آمریکایی در فرودگاه بین المللی امام خمینی ممکن است اقدام چندان مهمی نباشد اما نشان دهنده تغییر اساسی در روابط دو کشور است. سال ۱۹۸۰ وقتی که روابط دو کشور قطع شد، همه ۱۴۰ هزار آمریکایی که در ایران زندگی می کردند ناچار به ترک ایران شدند. سفارت آمریکا تغییر کاربری داده شد و تمامی فعالیت های اقتصادی سال ها تعطیل شد چرا که تحریم ها، همکاری را بسیار دشوار و تا حدی غیرممکن کرده بود به طوری که دفاتر نیویورک تایمز، بلومبرگ و چند رسانه دیگر مدت ها تنها دفاتری بودند که آمریکایی ها می توانستند در آنها کار کنند.

حتی وقتی که شرکت نفتی آمریکایی «کونوکو» در سال ۱۹۹۵ برنده قراردادی در ایران شد، به صورت محرمانه دفتری در تهران باز کرد و وقتی کنگره تحریم های سنگین تری وضع کرد، این دفتر را تعطیل کرد. بسیاری از ایرانی ها امیدوارند که توافق هسته ای که از ژانویه گذشته اجرایی شد، به برداشته شدن برخی از تحریم ها منجر شد و به آغاز دورانی جدید منتهی می شود. «سعید لیلاز» اقتصاددان نزدیک به دولت معتقد است: «ما در حال رسیدن به نقطه ای هستیم که فاصله میان روابط اقتصادی و عادی شدن روابط سیاسی کمتر می شود.»

چرا جمهوریخواهان مخالف بودند؟

مخالفت با فروش هواپیما به ایران همان گونه که «خوزه سرائو» نماینده دموکرات مجلس نمایندگان آمریکا ماه گذشته در مصاحبه با واشینگتن پست به آن اشاره کرد، بخشی از راهبرد اصلی جمهوریخواهان برای ضربه زدن به توافق هسته ای ایران بوده است. جمهوریخواهان معتقدند انجام هرگونه معامله تجاری با ایران، امکان تجدیدنظر در این توافق را در صورت نقض احتمالی آن از سوی ایران با مشکل مواجه خواهد کرد.

در تحولی دیگر در این مورد، نشریه وال استریت ژورنال چندی پیش مدعی شد که اجرایی شدن قرارداد بوئینگ نفوذ و قدرت چانه زنی ایران را در توافق هسته ای افزایش خواهد داد. وب سایت مجله کامنتری نیز مه گذشته در مطلبی به کنگره آمریکا هشدار داد قرارداد بوئینگ در صورت نهایی شدن، توافق هسته ای ایران را برگشت ناپذیر خواهد کرد و حتی دونالد ترامپ - نامزد انتخاباتی جمهوریخواهان - نیز که مخالف توافق هسته ای ایران است، در صورت پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا قادر به ابطال یا اصلح آن نخواهد بود.

به همین دلیل، مخالفان توافق هسته ای ایران برای ممانعت از فروش هواپیما به تهران به تکرار ادعاهای بی اساس چون حمایت ایران از تروریسم متوسل شدند. به نوشته فاکس نیوز، آنها معتقدند فروش هواپیما به ایران، امنیت ملی آمریکا را به خطر خواهد انداخت؛ چرا که باعث کمک به پیشبرد اهداف منطقه ای ایران خواهد شد.

نمایندگان جمهوریخواه کنگره در طول ماه های گذشته بارها با ارسال نامه به «دنیس مویلنبرگ» - مدیرعامل بوئینگ - از وی خواستند برای کمک به امنیت ملی آمریکا، قرارداد فروش هواپیما به ایران را متوقف کند. به نوشته نیویورک تایمز، در یکی از این نامه ها، «پیتر روسکام» - عضو جمهوریخواه مجلس نمایندگان آمریکا که هدایت تلاش ها علیه توافق نامه بوئینگ با ایران را بر عهده دارد - مدعی شد ایران از هواپیماهای مسافربری خود برای مقاصد نظامی استفاده می کند.

علت دیگر مخالفت جمهوریخواهان با فروش هواپیما به ایران، نگرانی آنها از احتمال عادی شدن روابط تجاری ایران و آمریکا در پی اجرایی شدن قرارداد بوئینگ است. به اعتقاد آنها، قرارداد بوئینگ بزرگترین قرارداد تجاری میان ایران و آمریکا پس از انقلاب اسلامی ایران است و نهایی شدن آن، راه را برای تجارت شرکت های آمریکایی دیگر با ایران هموار می کند.

وب سایت مجله کامنتری چندی پیش در مطلبی در این رابطه نوشت: قرارداد بوئینگ نخستین معامله رسمی ایران و آمریکا بعد از قطع روابط دیپلماتیک است اما در صورت تحقق، آخرین معامله تجاری دو کشور نخواهد بود. وب سایت رادیوی آمریکا (NPR) نیز ماه گذشته در همین ارتباط نوشت: قرارداد بوئینگ - ایران ایر، طلسم روابط تجاری کمپانی های آمریکایی با ایران را خواهد شکست و حتی کمپانی های بین المللی بزرگی که با وجود اجرایی شدن برجام و برداشته شدن تحریم های تجاری همچنان از بیم تحریم های مالی باقیمانده آمریکا در انجام معامله با کمپانی های ایرانی دچار تردید هستند را برای سرمایه گذاری در این کشور تشویق خواهد کرد.

مجموع این دلایل و نگرانی ها باعث شد که مجلس نمایندگان آمریکا اواسط ماه گذشته گام جدی تری را برای پیشگیری از این قرارداد بردارد. اعضای جمهوریخواه این مجلس در ۱۷ تیر ماه پیش از شروع تعطیلات تابستانی کنگره ۳ لایحه تحریمی جدید را به ترتیب در مخالفت با «تجارت شرکت های آمریکایی با ایران»، «حمایت مالی بانک صادرات و واردات آمریکا از معامله با ایران» و «صدور مجوز فروش هواپیما به ایران از سوی وزارت خزانه داری آمریکا» به تصویب رساند. هر چند این مصوبات برای تبدیل شدن به قانون، نیازمند تایید در سنا و امضای باراک اوباما - رییس جمهور آمریکا - هستند، در صورت قانون شدن، توافق نامه اولیه ایران با کمپانی فرانسوی ایرباس را نیز تحت تاثیر قرار خواهند داد؛ چرا که طبق قوانین آمریکا تمامی شرکت هایی که بیش از ۱۰ درصد از قطعات محصولات خود را از این کشور تامین می کنند، برای فروش محصولات خود نیازمند مجوز وزارت خزانه داری آمریکا هستند.

این همان نکته ای است که «دنیس مویلتبرگ» - مدیر اجرایی بوئینگ - نیز در واکنش به تصویب لوایح مذکور در کنگره تلویحا به آن اشاره کرد. وی در حاشیه نمایشگاه هوایی فارنبورگ در برلین گفت چنانچه کمپانی بوئینگ نتواند به موجب توافق نامه اولیه خود با ایران، به کمپانی هواپیمایی ایران ایر هواپیما بفروشد، به هیچ کمپانی دیگری نیز نباید اجازه چنین کاری داده شود.

در حال حاضر، او با تهدید کرده است هرگونه طرحی که باعث تضعیف توافق هسته ای ایران شود را وتو خواهد کرد.

موضوع دیگری که نهایی شدن قرارداد فروش هواپیما به ایران را با تردید مواجه کرده بود، دورنمای نامشخص انتخابات ریاست جمهوری آمریکاست. تا این لحظه، هیلاری کلینتون - نامزد انتخاباتی حزب دموکرات - مخالفتی با فروش هواپیما به ایران از خود نشان نداده است؛ هر چند در صورت پیروزی وی در انتخابات، موانعی که کنگره بر سر راه اوباما قرار داد بی تردید گریبانگیر او نیز خواهد شد اما در مقابل، دونالد ترامپ صراحتا قرارداد تجاری بوئینگ با ایران را محکوم و کمپین انتخاباتی هیلاری کلینتون را به دریافت رشوه از بوئینگ برای موافقت با فروش هواپیما به ایران متهم کرده است.

در آخرین موج انتقادات از قرارداد تجاری بوئینگ با ایران، بنیاد آمریکایی «دفاع از دموکراسی» در نامه سرگشاده ای به امضای 42 مقام سابق امنیتی آمریکا از جمله «جرج شولتس» - وزیر خارجه اسبق آمریکا - و «مایکل هیدن - رییس اسبق سیا - در مورد تبعات فروش هواپیما به ایران، به کنگره آمریکا و کمپانی بوئینگ هشدار داد.

البته در هجمه اخیر مقامات جمهوریخواه کنگره و مانور رسانه ای آنها علیه قرارداد بوئینگ، سیاست دوگانه دولت آمریکا بعد از برجام نیز بی تاثیر نبوده است. به عنوان مثال، در حالی که «جان کری» - سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا - بعد از اجرای توافق هسته ای اعلام کرد کاخ سفید از فروش هواپیما به ایران استقبال می کند، وزارتخانه متبوعش در 15 خرداد سال جاری در نقل از سالانه خود بار دیگر در ادامه اتهام زنی های بی اساس سال های اخیر، ایران را در صدر فهرست حامیان دولتی تروریسم قرار داد.

می خواهند تهران را کنترل کنند؟

در همین حال یک نشریه آمریکایی در گزارشی با ارائه توصیه هایی به شرکت های بوئینگ و ایرباس شرح می دهد که چطور این دو شرکت هواپیمایی می توانند قراردادهایی تنظیم کنند که محدودیت های شدیدی علیه فعالیت های منطقه ای ایران ایجاد کند.

نشریه آمریکایی «فارین مافرز» در گزارشی با عنوان «هنر بوئینگ در توافق ایران؛ چطور می توان با استفاده از هواپیماهای غیرنظامی دولت ایران را تحت فشار گذاشت» توصیه هایی را به شرکت های هواپیمایی بوئینگ و ایرباس ارائه می دهد و آنها را ملزم می کند تا قراردادهایی با تبصره های خاص با ایران تنظیم کنند که فعالیت های منطقه ای ایران را به شدت محدود کند. در این گزارش آمده است:

ضمیمه دوم برجام امتیازاتی کلیدی که آمریکا و شرکایش موافقت کرده اند در ازای اعمال برخی محدودیت ها بر برنامه هسته ای ایران به این کشور بدهند را مشخص می کند و تصریح می کند، «آمریکا با صدور مجوز برای فروش هواپیماهای مسافربری و قطعات و خدمات مربوطه به ایران موافقت کرده است... به شرط آنکه اقلام و خدمات مجاز صرفا برای انجام پروازهای مسافرتی تجاری مورد استفاده قرار گیرد.»

با تدبیر دقیق در خصوص چگونگی تنظیم این قراردادها، آمریکا می تواند ایران ایر را تحت فشار قرار دهد تا از به کارگیری هواپیماهای جدید برای حمایت از نیروهای سپاه خودداری کرده و همچنین توانایی جمهوری اسلامی ایران برای استفاده از ده ها میلیارد دلاری که هم اکنون به واسطه برجام به آن دسترسی دارد، برای حمایت از متحدانش را محدود کند.

به طور خاص، بوئینگ و ایرباس می توانند ایران ایر را ملزم کنند تا وجوه پرداختی برای خرید این هواپیماها در حساب هایی به صورت وثیقه در ابتدای دوره قرارداد قرار داده شود. برای مثال، بوئینگ می تواند ایران ایر را ملزم کند 10 میلیارد دلار از قرارداد 17.8 میلیارد دلاری را بلافاصله در حسابی به عنوان وثیقه واریز کند.

این قراردادها می تواند در ادامه مشخص کند که اگر تحقیقات مستقل و یا سرویس های اطلاعاتی به این نتیجه برسند که ایران ایر در اقداماتی چون انتقال اقلام غیرنظامی، اجاره هواپیما به خطوط هوایی نظیر ماهان که هنوز هم در فهرست ویژه واشنگتن قرار دارند، نقش داشته است و یا این هواپیماهای خاص را در مسیر پروازی به سمت مکان های به طور مشخص ممنوعه نظیر دمشق قرار دهد، بلافاصله این مبالغ به عنوان غرامت ضبط شده و باقی قرارداد نیز - شامل خدمات پشتیبانی و حفاظت و انتقال هواپیماهای بیشتر - فسخ شود.

محدوده این بندها نیز می تواند گسترش داده شود تا این مسئله را تضمین کند که ایران ایر و یا دیگر خطوط هوایی ایران که از این هواپیماها استفاده می کنند، به دیگر مناطق تحت تحریم پرواز انجام نمی دهند. مدارک مستندی وجود دارد که نشان می دهد ایران شبکه های انتقال خود را تا مناطقی چون کره شمالی هم گسترش داده است.

این نشریه آمریکایی نوشته است؛ چنین محدودیت های قرص و محکمی نتایج مثبت غیرمنتظره ای هم خواهند داشت: این کار می تواند کمک کند تا جمهوری اسلامی به سختی بتواند از محل ۵۰ تا ۱۵۰ میلیارد دلاری که تخمین زده می شود به واسطه توافق هسته ای به ایران سرازیر شود، به حمایت مستقیم از حزب الله، اسد و برنامه موشی خود بپردازد. اگر ایران مجبور باشد در همان ابتدای قرارداد خرید این هواپیماها مبلغ قابل توجهی بپردازد، دیگر به سختی قادر خواهد بود که از این منابع برای حمایت مالی از شبه نظامیان، خرید تسلیحات و فراتر از آن استفاده کند.

نشانه خوب برای اجرای برجام

در همین حال طهماسب مظاهری کارشناس مسائل اقتصادی، صدور مجوز فروش هواپیماهای ایرباس و بوئینگ را نشانه خوبی برای اجرای کامل برجام می داند و اینکه ایالات متحده تحت فشارها مجبور شده است وارد فرایند اجرایی شده و این مسیر را تسهیل کند، برای اجرای صحیح برجام مطلوبیت دارد.

مظاهری البته به وجه دیگر موضوع که همان بدعهدی آمریکایی ها و بی اعتمادی ما به نیت های آنان است اشاره می کند و می گوید: «با وجود این نشانه خوب نمی توان از روند اجرای تعهدات آمریکا و قول و قرارهایی که این کشور می دهد، اطمینان حاصل کرد چون لازمه اطمینان حاصل کردن از این قول ها، اعتبار این تضمین هاست که آمریکا واجد آن نیست. ایالات متحده در جریان اجرای برجام نشان داده است که تمایلی به اجرای صحیح و کامل آن ندارد و همان چیزهایی که طبق برجام قرار بود در خصوص آنها گشایش حاصل شود نیز با اعمال شرط و شروط فراوان پذیرفته اند. وی این مسئله را یک تجربه تاریخی برای ایران می داند و می گوید: «به دلیل سیاست های اتخاذ شده توسط این کشور در ادوار پیشین، آمریکا قابل اعتماد نیست.»

البته وی صدور مجوزهای فروش ایرباس و بوئینگ را نشانه خوبی تلقی کرده و می گوید: «امیدواری ها بسیار بیشتر از قبل شده است. می توان این امید را داشت که برجام در ادامه راه گام به گام به سمت اجرای کامل و به خصوص عاید شدن منافع اقتصادی برای ایران جلو برود.

شروط جدید آمریکایی ها

اما در اظهارنظری دیگر در این مورد، رییس کمیسیون عمران مجلس با تاکید بر اینکه آمریکایی ها قابل اعتماد نیستند، گفت: «شرط و شروط آمریکایی ها برای صدور مجوز محدود فروش هواپیما به ایران یکطرفه است و خیلی به سود کشور نیست. قطعا نمی توان به آمریکایی ها اعتماد کرد. معتقدم خیلی با آنها مشکل داریم. ما از هر مرحله ای که عبور می کنیم، آمریکایی ها یک مانع برای ایران ایجاد می کنند و مشخص نیست این هواپیماها چه زمانی وارد کشور می شود. آمریکایی ها در هر مرحله می خواهند با اعمال فشار، امتیازات جدیدی از ما بگیرند. شروط کلی آمریکایی ها برای صدور مجوز اوفک به این معناست که هر زمان و هر موقعی که آمریکایی ها بخواهند، می توانند هواپیماها را از ما پس بگیرند. این شرط و شروط یکطرفه است و خیلی به سود کشور نیست.»

رضایی پیش تر با بیان این که صدور مجوز اوفک به معنای ورود هواپیما به ایران نیست، گفته بود: «آمریکایی ها به گونه ای بحث خرید هواپیما را طراحی کرده اند که در هر مرحله از ما امتیاز می گیرند. قرارداد خرید هواپیما خیلی پیچیده است و هنوز شفافیت کامل را ندارد، ضمن اینکه مجوز صادر شده از سوی وزارت خزانه داری آمریکا به معنای این نیست که منجر به عقد قرارداد شده و ما شاهد ورود این هواپیماها باشیم.»

وی با بیان اینکه بحث خرید هواپیما و ورود آن به ایران چند لایه است، تصریح کرده بود: «خرید هواپیما مراحل مختلفی دارد و آمریکایی ها آن را به گونه ای طراحی کرده اند که در هر مرحله می خواهند یکسری امتیازات را از ما بگیرند و یکسری فشارها را بر ما تحمیل کنند.»

به گفته وی، صدور مجوز اوفک پله ای است که ما فعلا یکسری شرط و شروط را پشت سر گذاشته ایم و نمی دانیم در مراحل بعدی چه اتفاقی در خصوص خرید هواپیما روی می دهد.