پیدا و پنهان صنعت خودروسازی

سیاوش مهر آئین در شرق نوشت: کرده و کردار صنعت خودرو در ایران همواره مورد توجه بوده، بزرگی و عظمت آن چنان است که از خرد و درشت موضعی پیرامون آن دارند. عده‌ای چنین می‌پندارند که کرده و کردار صنعت خودرو اصلا قابل‌دفاع نیست و عده‌ای هم معتقدند که این صنعت نقش خود را به‌عنوان لکوموتیو صنعتی خوب بازی کرده است و ایران بدون صنعت خودرو یعنی ایران نیمه‌صنعتی. این صنعت دارای ظرفیت بالفعل تولید حدود دو ‌میلیون دستگاه خودرو و تولید روزانه بالغ بر ١٠ ‌میلیون قطعه و شش هزار دستگاه خودرو در کشور است که موجب رونق ۶۰ رشته بزرگ و کوچک صنعتی مانند فولاد، پتروشیمی، لاستیک، آلومینیوم، شیشه، نساجی، رنگ و پوشش‌ها مواد شیمیایی و ... می‌شود.

همچنین صنعت مذکور با فروش بیش از ٣٤ هزار میلیارد تومان (حدود ١٩ درصد کل صنعت) سهم ٢,٧درصدی از تولید ناخالص ملی کشور را به خود اختصاص داده است. صنعت خودرو ایران برخوردار از برند ملی (نظیر سمند و تیبا) و دانش طراحی بدنه و موتور، اکسل و سایر سیستم‌های خودرو بوده و ضریب خودکفایی (ساخت داخل) این صنعت بیش از ٧٠ درصد است. براي به‌دست‌آوردن یک تحلیل درخصوص نیم‌قرن کرده و کردار صنعت خودرو در ایران چاره‌ای نیست جز آنکه ابتدا تصویری از صنعت خودرو جهانی‌نمایی ارائه کنیم. صنعت خودرو در همه دنیا بر دو پایه یا بخش مهم بنا شده است: بخش مشهود (نیمه‌پیدا) و بخش نامشهود (نیمه‌پنهان):

بخش مشهود: این صنعت عبارت است از همه آنچه در یک بازدید معمولی به چشم می‌آید، اعم از مکان، سوله‌ها، تجهیزات، خطوط تولید، ربات‌ها، تأسیسات، کارکنان و ... .
بخش نامشهود: این صنعت عبارت است از همه آن چیزی که در چشم بازدید‌کننده دیده نمی‌شود. موضوعاتی مانند: دانش فنی، آرا، افکار و اندیشه کارکنان، مدیران و ... .

این تقسیم‌بندی به‌این‌دلیل اهمیت دارد که می‌تواند سطح نگرش و نگاه ما را از موضوعات ملموس این صنعت خارج کند. ایجاد بخش مشهود در صنعت خودرو کاری است که فقط نیازمند سرمایه و زمان است؛ اما بخش نامشهود را نمی‌توان تنها با صرف سرمایه و زمان به دست آورد. از سویی دیگر با این تقسیم‌بندی می‌توانیم پرسش مهم دیگری را مطرح کنیم و آن این است که کدام بخش این صنعت مهم‌تر است؟

کدام بخش این صنعت می‌تواند آن را به سمت یک صنعت رقابتی سوق دهد؟ فربهی کدام بخش از این دو می‌تواند به اقتصاد مقاومتی صنعت خودرو بینجامد؟ اگر بخواهیم پاسخی سطحی به این پرسش بدهیم، ناچار باید جانب قسمت نخست را گرفت؛ اما آیا واقعا مشکل صنعت خودروی ایران در قسمت نخست نهفته است؟ آیا مشکل صنعت ایران فقر تکنولوژی است؟ آیا ما به اندازه خودروسازان ممتاز جهان خطوط تولید، ربات، تأسیسات، تجهیزات و ... نداریم؟ براساس شواهد و قراین موجود و براساس نکات گفته‌شده از سوی کارشناسان فنی، تفاوت بسیار ‌بسیار کمی بین بخش مشهود صنعت خودروسازی ایران و استانداردهای جهانی این صنعت وجود دارد.

بیشترین مشکل از بخش نامشهود است و جالب است بدانیم که امروزه همین بخش نامشهود بیشترین سهم از سبد سرمایه در صنعت خودرو جهانی را به خود تخصیص داده است. شاید یکی از بزرگ‌ترین خدماتی که می‌تواند کسی برای نجات صنعت خودرو ایران انجام دهد، همین توجه به بخش نامشهود این صنعت است؛ یعنی توجه به دانش فنی، اندیشه و خلاقیت کارکنان، مدیران و ... . گاه دیده می‌شود که بیشترین تأکید ناقدان بر بخش مشهود صنعت خودرو متمرکز است. گاهی می‌گویند که فروش سهام به شرکت‌های خارجی واگذاری به «ثمن بخس» است و چنان می‌پندارند که دریافت «نقشه‌های فنی» کاری است بسیار آسان! حال آنکه نباید فراموش کرد که موضوع اصلی این است که اصلا مشکل صنعت خودرو ایران داشتن «نوسازترین و به‌روزترین خط تولید» (بخش مشهود صنعت خودروسازی) نیست؛ بلکه مشکل اصلی در نداشتن «نقشه‌های فنی و به‌اصطلاح تکنولوژی» (بخش نامشهود صنعت خودروسازی) است و هر اقدامی که بتواند دسترسی ما را به بخش نامشهود صنعت خودرو سهل‌تر کند، گام بلندی در مسیر ایجاد اقتصاد مقاومتی صنعت خودرو است. درست است که سرمایه‌گذاری در صنعت نقش بسیار مهمی دارد؛ اما مهم‌تر از سرمایه‌گذاری در صنعت ایده و دانش فنی است. صنعت خودرو‌سازی ایران، هم مدت‌ها زمان داشته و هم از سرمایه خوبی برخوردار بوده؛ اما چرا به نتیجه لازم نرسیده است؟

چون اصلا مشکل در این بخش نبوده است و طرفه آنکه بدانیم شرکت‌های طراز ‌اول دنیا تمایل بیشتری به مشارکت در بخش مشهود صنعت خودروسازی دارند تا آنکه بخواهند دانش فنی و ایده‌های اصلی را در اختیار دیگران قرار دهند. اگر بخواهیم واقع‌بینانه مسائل و مشکلات صنعت خودرو ایران را دریابیم و بکوشیم تا مسیر پیشرفت این صنعت را هموار کنیم، چاره‌ای نیست جز اینکه ابتدا شناخت کافی و وافی از این صنعت به دست آوریم. صنعت خودرو پدیده‌ای است که تحلیل رفتارهای آن با سطحی‌نگری و نقدهای یکسونگرانه به دست نمی‌آید. باید از سطح به عمق رفت، ریشه‌ها را یافت.