الگوی «شهرهای زیرزمینی قرن ۲۱» در ایران

روزنامه دنیای اقتصاد: «توسعه زیرزمینی» فضاهای شهری در ابرشهرهای جهان رو به افزایش گذاشت. دولت‌های محلی دست‌کم ۶ شهر مطرح دنیا برای کنار آمدن با انفجار جمعیت شهری، به استفاده از فضای بکر و تاریک تراز منفی زمین رو آورده‌اند.

در قالب این نوع گسترش فیزیکی که الگوی شهرهای قرن ۲۱ نام گرفته، ۱۰ کاربری شهری از جمله مراکز تجاری، تفریحی، معابر بزرگراهی و مترو به زیرسطح منتقل می‌شود تا فضای روسطحی برای مسکونی‌سازی و نیازهای حیاتی شهر آزاد شود. تجربه شهرداری سنگاپور در این مدل شهرسازی بر سرمایه‌گذاری بخش خصوصی استوار است.

دولت‌های محلی کلان‌شهرهای مهم جهان برای حل چالش رو به گسترش «انفجار جمعیت شهری»،‌ یکی پس از دیگری به استفاده از «فضای بکر و تاریک شهر» روی آورده‌اند و در آخرین نمونه، پایتخت سنگاپور که از دو منظر به تهران شباهت دارد، دست به این اقدام زده است. «شهر زیرزمینی»، الگوی توسعه شهرهای قرن ۲۱ محسوب می‌شود که اجرای آن دست‌کم در ۶ شهر مطرح دنیا از جمله لندن و نیویورک، باعث آزادسازی فضاهای روسطحی و انتقال برخی کاربری‌ها و سازه‌های خدماتی به زیرسطح شهر شده است.

تجربه «شهر زیرزمینی» در کشورها نشان می‌دهد: محدودیت جدی ابرشهرها از بابت کمبود فضا برای توسعه شبکه حمل و نقل عمومی و همچنین احداث بزرگراه‌ برای خودروهای شخصی، از طریق احداث معابر زیرسطحی قابل جبران است. هر چند هزینه ساخت شهر زیرزمینی حدودا ۴ برابر فعالیت عمرانی در روی سطح است اما دولت‌های محلی در جهان با صدور مجوز ساخت و ساز تجاری و اداری برای بخش خصوصی در زیر زمین، بخش زیادی از هزینه توسعه شهر در تراز منفی را از محل مشارکت سرمایه‌گذاران تامین کرده‌اند به‌طوری که منافع مشترک سرمایه‌گذار و شهرداری در پروژه شهر زیرزمینی منجر به اجرای این طرح عظیم اما حیاتی برای شهرهای متراکم شده است.

در سنگاپور -پایتخت کشور سنگاپور- و همچنین لندن، نیویورک، شانگهای، هلسینکی و مکزیکوسیتی، با ایجاد شهر زیرزمینی، بخشی از ساختمان‌های اداری، مراکز تجاری و فروشگاه‌ها، مراکز ورزشی و زمین بازی، پارک، هتل، حمل و نقل عمومی، مراکز خدماتی و حتی برج‌های مسکونی، در حال انتقال به زیرسطح شهر است.در اجلاس شهرداران جهان که اخیر در سنگاپور برگزار شد، برای اجرای پروژه «شهر زیرزمینی» در شهرهای متقاضی این طرح، بر دو اصل کلیدی تاکید شد. اول اینکه، انتقال بخشی از شهر به زیرزمین نیازمند سرمایه‌گذاری حساب‌شده در حوزه سیستم‌های تهویه هوا است و اصل دوم نیز بر «خطای صفر در طراحی کاربری‌های زیرسطحی» خلاصه می‌شود.

پروژه‌های ساختمانی در شهر زیرزمینی، «غیرقابل برگشت» از بابت تغییر در طراحی و نقشه‌های مهندسی، محسوب می‌شوند، به این معنا که هر نوع خطای محاسباتی و فنی در سازه، امکان اصلاح ندارد. در این اجلاس که دبیر شورای عالی شهرسازی و معماری ایران نیز شرکت کرده بود، ضمن تشریح جزئیات «شهر زیرزمینی» از جانب دولت سنگاپور، سه توصیه خطاب به شهرداران مطرح شد که مهمترین آن بر «تمرکز در اجرای طرح‌های شهری بلندمدت به جای اجرای فعالیت‌های عمرانی زودبازده و بعضا تبلیغاتی» تاکید داشته است.

گسترش شهرهای ‌زیرزمینی در دنیا

افزایش جمعیت کره‌زمین و تغییرات جوی آب‌و‌هوا در بسیاری از شهرهای دنیا، دولت‌ها را به تکاپو انداخته است تا در آینده بتوانند به این جمعیت شهرنشین پاسخ دهند. درهمین راستا اجلاس شهرهای دنیا (WCS) که ۱۰ژوئیه در هتل «ماریا بی‌سندز» آغاز شد، شهرداران شهرهای دنیا را دور هم جمع کرد تا تجربیات و راهکارهایشان را برای این مشکل جهانی به اشتراک بگذارند. در این میان وزیر توسعه ملی سنگاپور از سیاست‌های لازم برای اجرایی شدن طرح‌های چندین ساله این کشور در راستای پذیرش رشد جمعیت شهرنشین گفت.

ساخت شهر زیرزمینی علمی و انتقال سیستم‌های خدماتی و برودتی به زیرزمین یکی از مهم‌ترین این طرح‌‌ها است. درواقع استفاده از فضای زیرزمینی بحثی است که از سال ۲۰۱۳ مطرح شده‌ و امروز شهر سنگاپور موفق شده است که سیستم‌های برودتی هتل «ماریا بی» را به زیر زمین منتقل کند. سنگاپور با مساحت ۷۱۰ کیلومترمربع و جمعیت ۴/ ۵ میلیون نفر و حدود ۴هزار آسمان‌خراش یکی از شلوغ‌ترین کشورهای جهان است. به همین منظور برنامه‌ای برای ساخت شهر علمی زیرزمینی به مساحت حدود ۱۹۲ هزار مترمربع برای کار و پژوهش۴۲۰۰ متخصص پیشنهاد شده‌است.

این شهر قرار است حدود ۳۰ الی ۸۰ متر زیر سطح زمین ساخته شود و آزمایشگاه‌ها و مراکز اطلاعاتی برای صنایع پزشکی و شیمی در آن ساخته‌شوند. برای امنیت و استحکام بیشتر پیشنهاد شده است که این فضاها به‌صورت حفره‌هایی غارمانند طراحی شوند اما مهم‌ترین مساله هزینه زیادی است که برای تهویه‌هوا و انتقال برق و آب به زیرزمین باید پرداخت شود. ساخت هر ساختمان، چهاربرابر یک ساختمان معمولی روی زمین هزینه خواهد داشت.همچنین امکان خطا و حتی تعویض هیچ سیستمی به راحتی مانند روی زمین وجود نخواهد داشت.

هزینه تقریبی این پروژه را ۹۵۰ میلیون دلار برآورد کرده‌اند. البته در حال‌حاضر ۱۲ کیلومتر از اتوبان‌های این کشور زیر زمین است و قرار است در محل تداخل این اتوبان‌ها در زیر زمین مراکز‌ خرید، سیستم‌های حمل و‌نقل، پیاده‌روها و حتی مسیرهای دوچرخه ساخته شوند که یک شهر زیرزمینی متصل را ایجاد کنند. همچنین در برنامه بعدی شهرزیرزمینی می‌خواهند اتاقک‌هایی برای نگهداری موادبازیافتی بسازند و ۹ گالری برای ذخیره نفت در زیر زمین ساخته ‌خواهد شد که اولین انبار‌های ذخیره نفت در زیرزمین خواهند بود.

در نتیجه حدود ۱۵۰ هکتار فضا روی زمین حفظ خواهد‌شد. وزیر توسعه ملی سنگاپور، لارنس ونگ، در این اجلاس سه محور اصلی برنامه‌‌ریزی شهری سنگاپور را برای شهرداران دنیا مشخص کرد. به گفته او این تغییرات در قدم اول نیازمند برنامه‌ریزی طولانی‌مدت واجرای اصولی است و در دنیای امروز که جامعه و فرهنگ رسانه‌ای انتظار نتیجه‌ای زودهنگام را دارند، این امر کمی مشکل است. یکی از برنامه‌های موفق و طولانی‌مدت سنگاپور، باغ‌شهرها بودند که به تمامی طبقات اجتماعی حس برابری استفاده از فضای سبز را می‌دهند.

نوآوری پیوسته، تحقیقات و توسعه، قدم دوم پیشروی در این برنامه‌ها است. در واقع مردم باید بکوشند تا نقاط ضعف سرزمینشان را به قوت تبدیل کنند. مانند ساخت بندرگاه‌های شناور بر سطح دریا و جابه‌جایی سیستم‌های سرمایشی به زیرزمین برای استفاده بهینه از فضا و انرژی و در نهایت استفاده از خودروهای خودکار در حمل‌و نقل. قدم سوم مشارکت سهامداران در ساخت همگن شهر است. مانند زمانی که مردم از روستا‌ها به شهر آمدند و دولت سنگاپور با ساخت آپارتمان‌هایی مناسب و در یک سطح رفاهی تلاش کرد همبستگی اجتماع را حفظ کند و تا به حال نیز در این زمینه موفق عمل کرده‌است.

شهرهای زیرزمینی جهان

در مکزیکوسیتی قانونی وجود دارد که هیچ ساختمانی بیش از ۸ طبقه نمی‌تواند ساخته شود. به همین دلیل یکی از معماران طرحی را ارائه کرد که ساخت برج را معکوس می‌کند و همان فضاها را مانند یک هرم برعکس در داخل زمین به‌وجود می‌آورد و درنتیجه برای حدود ۵هزار نفر فضای زندگی و کسب‌وکار به‌وجود می‌آید. این طرح ۳۰۰ متر درون زمین رفته است و سقف این فضاها برای بهره‌گیری از نور روز شیشه‌ای هستند. در شانگهای قرار است هتلی ۱۰۰ متر زیرزمین با ۱۹ طبقه و ۳۸۰ اتاق، در مجاورت یک معدن نیمه‌کاره در دل کوه ساخته شود.

سقف هتل به قله کوه می‌رسد و تنها یک نمای آن قابل دیدن است و نمای دیگر آن در دل کوه است. در هِلسینکی پایتخت فنلاند، به خاطر سرمای زیاد، مقامات دولتی در سال ۲۰۱۱ تصمیم به ساخت شهر زیرزمینی گرفتند.در سال ۲۰۱۴ حدود ۴۰۰ مکان زیرزمینی شامل مراکز‌خرید، زمین‌های یخی، ۵۰ متر استخر و زمین تنیس ساخته شده بودند. در نیویورک نیز تا سال ۲۰۱۸ پارکی در زیرزمین ساخته خواهد شد که مردم با یک قطار می‌توانند به این مکان بروند.

در این پارک عمومی با بهره‌گیری از انرژی خورشیدی، گیاه خواهند کاشت و زیرسطح زمین از طبیعت سبز بهره خواهندبرد. لندن نیز سعی دارد تا ایستگاه‌های پر از لوله‌های زیرزمینی اش را که متروکه هستند به فضاهای عمومی تبدیل کند. ساخت زمین‌های بازی، فروشگاه، دفترکار و باغ و پارک‌ها از جمله مکان‌هایی هستند که در این طرح عنوان شده‌اند. الگوی شهرهای زیر زمینی اخیرا ا ز جانب تعدادی از استادان شهرسازی و معماری دانشگاه‌ها به شهرداری تهران پیشنهاد شد.

شهرهای زیرزمینی ایران

در ایران نیز سال‌ها قبل به دلایل مختلف مانند شرایط آب‌وهوایی نامطلوب (گرما و سرمای شدید) یا در امان ماندن از حمله دشمن، شهرهای زیرزمینی ساخته شده‌بودند که امروزه به دست فراموشی سپرده شده‌اند، مانند شهرزیرزمینی کاریز در کیش، شهرزیرزمینی سامن در ۱۵ کیلومتری ملایر در استان همدان و شهرزیرزمینی نوش‌آباد در کاشان. تاکنون شهرزیرزمینی نوش‌آباد بسیار مورد بررسی قرار‌گرفته است و گردشگران نیز می‌توانند از این شهر بازدید کنند. شهرنوش‌آباد با قدمت ۱۵۰۰ سال، پاِیتخت انوشیروان پادشاه ساسانی است که در ۱۰ کیلومتری کاشان قرار دارد. این شهر در زیر بافت قدیم شهر شکل گرفته ‌است. این شهر زیرزمینی از عمق چهار متری از سطح خیابان آغاز شده و تا عمق ۱۶ متری ادامه پیدا‌کرده‌است و با توجه به شواهد موجود، مساحت آن چهار کیلومترمربع تخمین‌زده شده است.

سیستم تهویه شهر زیر زمینی از طریق کانال‌هایی بوده که در طبقه اول و روی سطح زمین ایجاد شده‌بودند. چاه‌های ارتباط دهنده طبقات، علاوه بر عملکرد عبور و مرور، باعث جریان یافتن هوا در طبقات پایین نیز می‌شدند.در واقع دسترسی به این فضاها، به دلیل قرار گرفتن در زیر زمین، تدافعی و پناهگاه بودن این شهر از طریق یک چاه و کانال باریک و کوتاه به ارتفاع ۳الی ۵ متر امکان‌پذیر بوده‌است. روشنایی فضا به وسیله پیه‌سوزهای سفالی و آب مصرفی اهالی از پایاب‌ها و قنات‌ها تامین می‌‌شده ‌است.

این مجموعه به‌صورت دستکن زیر بافت شهرنوش آباد به‌صورت مجموعه‌ای از اتاق‌ها، راهروها، چاه‌ها و کانال‌های متعددی در ۳ طبقه و در دو سطح افقی و عمودی ساخته شده است. غیر از ورودی اصلی، ارتفاع تمام قسمت‌ها بین ۱۷۰ تا ۱۸۰ سانتیمتر است. در دهانه هر چاهک تعدادی قلوه‌سنگ و یک تخته‌سنگ به اندازه دریچه چاه‌ها دیده می‌شود که در مواقع خطر یا ورود هوای آلوده یا دود به طبقات با تخته سنگ دریچه را مسدود می‌کردند.