گره قراردادهای جدید نفتی ایران

دالغا خاتین اوغلو؛ مدیر اخبار ایران بخش انگلیسی خبرگزاری ترند و کارشناس حوزه انرژی نشریه نچرال گس یوروپ در روزنامه شرق نوشت: درحالی‌که میزان سرمایه‌گذاری‌های جهانی در بخش بالادستی نفت شامل اکتشاف، توسعه و تولید در فاصله سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۳، حدود دوبرابر افزایش پیدا کرده و سالانه به رقم ۵۰۰ میلیارد دلار رسیده بود، این رقم در دو سال گذشته به‌سرعت افت کرده و به کمتر از نصف، کاهش یافته است.

حتی در سال گذشته، میزان سرمایه‌گذاری‌های جهانی در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر به ۲۸۶ میلیارد دلار رسید که بیشتر از کل سرمایه‌گذاری‌های جهانی در بخش بالادستی نفت بود. قبل از بررسی جنبه‌های حقوقی و فنی قراردادهای جدید نفتی - که از سوی برخی منتقدان دولت حسن روحانی به‌شدت با انتقاد مواجه شده است- بهتر است نگاهی کوتاه به سرمایه‌گذاری‌های جهانی و وضعیت تولید نفت ایران بکنیم.

وضعیت سرمایه و تولید: در این میان، ایران در دو دهه گذشته در هیچ‌کدام از سه بخش یادشده، پیشرفتی نداشته است؛ به‌طوری‌که هنوز هم بیش از ۸۰ درصد ذخایر نفت و گاز ایران شامل میادینی است که در گذشته کشف شده بود. تولید روزانه نفت ایران در این مدت نیز بیش از ۲.۳ میلیون بشکه افت کرده و به رقم ۳.۷ میلیون بشکه رسیده است. از طرفی ۸۰ درصد نفتی که در ایران تولید می‌شود، از میادین قدیمی است که در نیمه دوم عمر خود قرار دارند و بنا بر ارزیابی اداره اطلاعات انرژی آمریکا، سالانه هشت تا ۱۲ درصد از تولید آنها به‌خاطر افت طبیعی فشار میادین، کاهش می‌یابد؛ مگر اینکه با روش‌های صیانتی مانند تزریق گاز، آهنگ افت تولید کند شود.

ایران از روش‌های مختلفی برای جلوگیری از افت فشار میادین استفاده می‌کند که یکی از آنها تزریق گاز است. اما به‌خاطر ناموفق‌بودن کشور در افزایش تولید گاز و توسعه میادین گازی، به‌ویژه در دوران ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد، تزریق گاز به میادین نفتی بسیار کمتر از میزانی انجام شد که برنامه‌ریزی شده بود. ۱۷ میدان اصلی تولیدکننده نفت ایران از چهار دهه قبل نیاز حیاتی به تزریق گاز دارد. در دوران جنگ و افت تولید نفت ایران، عملا این برنامه مسکوت ماند. اما براساس آمارهای رسمی و برنامه وزارت نفت ایران، باید از سال ۶۸ تا ۹۴ حدود هزارو ٢٧٠ میلیارد مترمکعب گاز به میادین نفتی تزریق می‌شد؛ اما کل گاز تزریقی به میادین نفتی، تنها ۵۸۱ میلیارد مترمکعب شد.

به همین خاطر، تولید نفت ایران از ۱۷ میدان که نیاز حیاتی به تزریق گاز داشتند، از ۳.۷ میلیون بشکه در روز در سال ۶۸ به ۱.۷ میلیون بشکه در ابتدای ریاست‌جمهوری احمدی‌نژاد رسید و این افت تاکنون ادامه داشته است. هم‌اکنون ۲۴ میدان نفتی ایران که سهمی ۸۰درصدی در تولید نفت دارند، نیاز به تزریق سالانه صد میلیارد مترمکعب گاز دارند، اما ایران به‌خاطر کمبود گاز، تنها ۳۰ میلیارد تزریق انجام می‌دهد. ایران با کمبود گاز مواجه است و سال گذشته واردات گاز ایران از صادرات آن پیشی گرفت.

لزوم تعریف نوع جدیدی از قراردادهای نفتی: با توجه به وضعیت میادین ایران و کاهش چشمگیر سرمایه‌گذاری‌های جهانی در بخش بالادستی، دیگر عملا متوسل‌شدن به قراردادهای قدیمی و از نوع بیع متقابل که جذابیتی برای شرکت‌های خارجی ندارد، چندان راه‌گشا نخواهد بود. چراکه حتی همسایه‌های ایران به‌سرعت با قراردادهایی مانند «مشارکت در تولید» در حال جذب ده‌ها میلیارد دلار سرمایه‌گذاری هستند. برای نمونه، دو ماه قبل قزاقستان با کنسرسیومی به رهبری شرکت شورون آمریکا، قرارداد ۳۷میلیارددلاری توسعه میدان تنگیز را امضا کرد یا آذربایجان هم‌اکنون مشغول توسعه فاز دوم میدان شاه دنیز به مبلغ ۲۴ میلیارد دلار برای صادرات سالانه ۱۶ میلیارد متر مکعب گاز به اروپاست.

ترکمنستان نیز با کمک و میلیاردها دلار سرمایه شرکت «سی‌ان‌پی‌سی» چین، هم میدان «قالخنیش» را توسعه داد و هم سالانه ۳۰ میلیارد مترمکعب گاز به چین صادر می‌کند و قرار است تا پنج‌سال آینده این رقم به ۵۵ میلیارد مترمکعب برسد. همه پروژه‌های یادشده از نوع مشارکت در تولید هستند. عراق نیز تولید نفت خود را به مدد قراردادهای جدیدی که در یک دهه گذشته تدوین کرده و بسیار شبیه به قراردادهای جدید نفتی ایران است، از ۱.۵ میلیون بشکه در روز در ابتدای سال ۲۰۰۶ به ۲.۵ میلیون بشکه در سال ۲۰۱۰ و نهایتا به ۴.۳ میلیون بشکه در ماه گذشته رساند.

قرارداد جدید نفتی ایران: قراردادهای جدید نفتی ایران به اندازه‌ای به قراردادهای عراق شبیه است که برخی کارشناسان داخل ایران نیز این قراردادها را کپی قراردادهای عراق می‌نامند، با چند تفاوت، از جمله اینکه عراق در ازای تولید هر بشکه نفت، مبلغی به‌عنوان پاداش به شرکت طرف قرارداد خود می‌دهد، اما ایران، درصدی از نفت تولیدی را به شرکت خارجی تحویل می‌دهد. در قراردادهای قدیمی بیع متقابل، مسئولیت شرکت خارجی تنها توسعه میدان بود و بعد از رسیدن به مرحله تولید، پروژه را تحویل ایران داده و ترک می‌کرد و عملا مسئولیتی نداشت؛ اما قراردادهای جدید، بلندمدت (۲۰ تا ۲۵ساله) است و شرکت خارجی تازمانی‌که نفت از میدان تولید شود، درآمد دارد.

به همین خاطر نیز تشویق می‌شود ضریب بازیافت نفت را از میادین افزایش دهد. ضریب بازیافت، درصدی از ذخایر میدان است که بتوان آن را بازیافت کرد. برای نمونه این رقم به‌طور طبیعی در میادین نفتی ایران حدود ۲۳تا ۲۵ درصد است و به همین خاطر، تنها ۱۵۸ میلیارد بشکه از ۷۰۰ میلیارد بشکه ذخایر نفتی ایران را در حالت طبیعی می‌توان بازیافت کرد. ضریب بازیافت نفت در بسیاری از کشورها با استفاده از تکنولوژی‌های جدید و سرمایه‌گذاری‌های بیشتر، بالای ۳۵ درصد است.

در قراردادهای جدید همچنین شرکت خارجی موظف است یک شریک ایرانی را برای توسعه پروژه انتخاب کند و اپراتوری پروژه به‌صورت دوره‌ای، میان شرکت خارجی و ایرانی تعویض شود. این موضوع فرصتی برای شرکت‌های ایرانی است تا با تکنولوژی خارجی آشنا شده و تجربه اپراتوری یک پروژه عظیم را حاصل کنند. دراین‌میان نوک پيكان حمله برخی اصولگرایان در ایران در موضوع قراردادهای جدید نفتی، به جنبه حقوقی قراردادهاست... به‌طوری‌که تحویل مالکیت بخشی از نفت تولیدی به شرکت خارجی را امری بر علیه منافع ملی قلمداد می‌کنند. از لحاظ حقوقی چنین منعی برای وزارت نفت وجود ندارد.

به‌طوری‌که قراردادهای جدید نفتی با منع اصول ۴۴ و ۴۵ قانون ایران مواجه نمی‌شود، چراکه مالکیت بخشی از نفت تولیدی را در اختیار خارجی‌ها قرار می‌دهد، نه مالکیت میدان و ذخایر آن را. دوم اینکه مطابق جزء (۳) بند (ت) ماده (۳) قانون وظایف و اختیارات وزارت نفت مصوب ۱۳۹۱، به وزارت نفت اجازه داده شد تا «نسبت به جذب و هدایت سرمایه‌های داخلی و خارجی به منظور توسعه میادین هیدروکربوری با اولویت میادین مشترک از طریق طراحی الگوهای جدید قراردادی از جمله مشارکت با سرمایه‌گذاران و پیمانکاران داخلی و خارجی بدون انتقال مالکیت نفت و گاز موجود در مخازن و با رعایت موازین تولید صیانت‌شده، اقدام کند».

قراردادهای جدید از نوع امتیازی، لیسانس یا لیز (lease) نیست که با منع قانونی مواجه شود. وزارت نفت ایران باوجود مذاکره با ١٠ شرکت خارجی، تاکنون حتی موفق به امضای یک قرارداد نیز نشده است و شرکت‌های غول انرژی از جمله «توتال» و «شل» رسما اعلام کرده‌اند که قراردادهای قدیمی بیع‌متقابل برای آنها جذابیتی ندارد و منتظر هستند ببینند تا مناقصه‌های جدید شرکت نفت برای ٤٩ میدان نفتی و گازی بر مبنای قراردادهای نوع جدید، چه زمان منتشر می‌شود تا شرایط ایران و حضور داشتن یا غیبت خود را در این پروژه‌ها بررسی کنند.