بنویسید«فروغ آمایی»، بخوانید «فتوسنتز»

روزنامه شهروند: کتاب‌های درسی تازه، هنوز منتشر نشده، جنجال به پا کرده‌اند. کمتر از یک ماه به آغاز‌سال تحصیلی مانده و این بار دعوا سر واژگان مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسي است که در کتاب زیست‌شناسی ‌پایه دهم جایگزین واژه‌های «بیگانه» پیشین شده: «سپرديس» به جای «تيروئيد»،«زيرنَهَنج» به جای «هيپوتالاموس»، «آویزه» به جای «آپاندیس»، «دِنا» به جای «DNA»و ده‌ها مثال دیگر. واژه‌های تازه در اغلب کتاب‌ها جای «بیگانه‌ها» را گرفته اما حجم وسیع کلمات تازه که به یکباره در کتاب زیست‌شناسی جای گرفته، معلمان و دانش آموزانی که از‌سال هفتم با بسیاری از مفاهیم علمی آشنا شده بودند را شوکه کرده است.

بنا بوده که برای اولین محصلان پایه دهمی، که مهر ماه به مدرسه می‌روند، کلمات تازه جای لغات «نامانوس» و «بیگانه» را بگیرند، اما اینطور که از اعتراض دبیران، معلمان و دانش‌آموزان پیداست، مولفان چندان خوش اقبال نبوده‌اند.

کتاب هنوز منتشر نشده اما واژه‌های تازه، به شبکه‌های اجتماعی هم کشیده شده و بازار لطیفه‌ها رونق گرفته است: « اگر در علوم دیگر مثل شیمی وفیزیک وریاضی همچنین کاری کنند، به‌زودی زبان جدیدی ابداع خواهد شد.» و انتقادات بعد از انتشار واژه‌های تازه اینطور آغاز شد: «وقتی سه‌سال بعد در دانشگاه، مجبور باشیم لاتین همین کلمات را بخوانیم چه؟» دانش‌آموزی اینطور انتقاد کرده و مادری دیگر نوشته « واژه‌هایی اعلام شده زیست شناسی کاملا نامانوس هستند. بچه‌های ما خیلی مواقع در درک مفاهیم زیست شناسی با واژه‌هایی که از سال‌ها قبل شنیده‌اند مشکل دارند، چه برسد به این واژه‌ها.»

اقدام ناروا

نسخه پیش‌نویس كتاب‌های پایه اول دوره متوسطه دوم، روی سایت دفتر تالیف کتاب‌های درسی ابتدایی و متوسطه نظری قرار گرفته و نسخه نهایی هفته آينده روي سايت قرار خواهد گرفت و کتاب‌ها اواسط شهریور منتشر خواهند شد.

افزون بر جنجالی که کلمات تازه به پا کرده، انتشار دیرهنگام کتاب‌ها هم خود معضلی است. «کتاب‌ها جدید است و لازم است معلمان زودتر از اینها با آن آشنا شوند تا در تدریس مشکلی پیش نیاید. اما اینطور که پرس و جو کردم و پیداست، کلاس‌های آموزشی ضمن خدمت معلم‌ها هم به این زودی برگزار نخواهد شد.» مهدی بهلولی، معلم و فعال صنفی اینچنین می‌گوید. کتابی که جنجال آفریده، کتاب درسی اولین محصلان نظام آموزشی ٦-٣-٣ است که از‌سال تحصیلی ٩٦-٩٥ به پایه اول دوره دوم متوسطه می‌روند اما خیلی از معلمان هنوز نسخه پیش نویس را هم ندیده اند.

گروهی از معلمان تغییرات تازه و جایگزینی «واژگان نامانوس و نامتعارف» را «اقدامی ناروا» دانسته‌اند و در اعتراض طوماری نوشته و خواسته‌اند که «برای اصلاح مجدد» هرچه سریعتر اقدام شود. در این نامه که در اعتراض به جایگزینی گسترده لغات نامانوس به جای واژگان زیست‌شناسی منتشر شده ضمن تأکید بر این‌که امضاءکنندگان نامه همگی کارشناسان زیست شناسی با مدارک تحصیلی لیسانس، فوق لیسانس و دکتری هستند، دلایل نارضایتی معلمان در ٢٥ بند آمده است: مشترک بودن زبان علمی و غیرعلمی بودن معادل سازی‌ها، آسیب دانش‌آموزان پس از ورود به دانشگاه در مواجهه با منابع علمی دانشگاهی، غیرکارشناسانه بودن معادل‌های فارسی اصطلاحات علمی که بعضا مضحک و ناشیانه و تنها با هدف ترجمه تحت‌الفظی جایگزین شده‌اند، نامانوس بودن واژه‌های معادل (مثل دنا بجایDNA) )، به کارنگرفتن اصطلاحات تازه در متون دانشگاهی،کاهش توانایی رقابتی دانش‌آموزان در آزمون‌های علمی بین‌المللی، از بین رفتن توانایی انتقال نتایج تحقیقات احتمالی تحقیقات به دنیا ودور ماندن از پیش از قافله جهانی علم، بی توجهی به نظر کارشناسی اساتید زیست‌شناسی، اجبار دبیران برای بکارگیری واژه‌هایی که هیچ درک علمی از آنها ندارند و دلایلی از این دست.

حداد عادل: به کفش نو عادت می‌کنید

ابتدای پیش‌نویس کتاب آمده: «توانمندسازی زبان فارسی در همۀ زمینه‌ها ازجمله علم و فناوری، آرمان تمام ایرانیان است. از این رو در این کتاب از واژگان مصوّب فرهنگستان زبان و ادب فارسی به جای واژگان بیگانه استفاده شده است.» در این نسخه آمده، که «نگاشت اولیه غیرقابل استناد است» و «جهت آشنایی همكاران با ساختار كتاب» در دسترس عموم قرار گرفته است و «کلیه» حقوق مادی و معنوی آن متعلق به سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش است.

بعد از انتشار کتاب هم تعداد زیادی از معلمان و دانش آموزان، نقد خود را در همین سایت نوشته‌اند و یک در میان پاسخی گرفته اند. رضا نوشته: «کسی بعد از تحصیل با این واژه‌ها نمی‌تواند در جوامع بین‌الملل اظهار کند و تدریس نیز برای فرهنگیان سخت می‌شود» و پاسخش این بوده: «در كتاب جديد مصوبات فرهنگستان جايگزين كلمات انگليسي و لاتين شده است.»

یا‌ اینکه هانیه وکیلی اصطلاحات تازه را غیرقابل قبول دانسته: « هم معلمان با تجربه که چندین‌سال با اصطلاحات علمی درس دادند ودانش آموزان که در آزمون‌های تستی شرکت می‌کنند، مشکل پیدا می‌کنند.»

وبسایت دفتر تالیف هم در توضیحی با عنوان« واژگان زيست شناسي تصحيح شد» اینطور پاسخ داده: «همة شما در كتاب‌هاي درسي زيست‌شناسي با واژه‌هاي فارسي كاسبرگ، گلبرگ، جام‌گل، پرچم، آوند،‌هاگ و‌هاگدان و نظاير آنها آشنا هستيد و آنها را به‌راحتي به كار مي‌بريد. روزي كه اين واژه‌ها به جاي واژه‌هاي خارجي، يعني به جاي سپال، پتال، كاليكس، اِستامِن، وِسِل، اسپور و اسپورانژيوم، پيشنهاد شدند استفاده از آنها براي كساني كه به آن لغات خارجي عادت كرده بودند دشوار بود اما امروز همه بدون كم‌ترين دشواري از آنها استفاده مي‌كنند. هشتاد‌سال قبل اين واژه‌ها به همت استاداني مانند شادروان حسين گل‌گلاب ساخته و پيشنهاد شد . امروز نيز استاداني دانشمند براي واژه‌هاي جديدي كه در علم زيست‌شناسي پديد آمده معادل‌هاي فارسي پيشنهاد كرده‌اند.تعدادي از اين واژه‌ها از امسال در كتاب درسي پاية دهم به كار رفته است. شايد استفاده از اين واژه‌ها به جاي واژه‌هاي خارجي كه ما به آنها عادت داشته‌ايم، در آغاز كار قدري دشوار باشد، اما اين دشواري زودگذر است و ايرانياني كه مي‌خواهند زبان فارسي زبان علم شود، آن را تحمل خواهند كرد.»

در ادامه این متن آمده: «بيان مفاهيم علمي با استفاده از واژه‌هاي فارسي به فهم بهتر آن مفاهيم كمك خواهد كرد. البته نبايد انتظار داشت كه افراد غيرمتخصص نيز بتوانند معني آن واژه‌ها را دريابند، همان‌طور كه در زبان انگليسي هم مردم عادي معني اصطلاحات علمي تخصصي را كه بسياري از آنها در زبان‌هاي يوناني و لاتين ريشه دارند، نمي‌دانند. براي آنكه با طرز ساخته شدن بعضي از واژه‌هاي فارسي جديدي كه در اين كتاب به جاي لغات خارجي آمده‌اند، آشنا شويد، توجه شما را به توضيح مختصري درباره آنها جلب مي‌كنيم.»

بعد از بالاگرفتن بحث بر سر واژه‌های تازه، غلامعلی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی هم ظهر چهارشنبه به خبرنگاران پاسخی اینچنین داد: «بالاخره باید این کار از جایی شروع شود، اما درباره پذیرفته نشدن این کلمه‌ها، ‌طبیعی است مثل کفش نو می‌ماند که روزهای اول پا را می‌زند ولی بعدا پا در کفش جا می‌افتد.»

رئیس بنیاد سعدی در بخش دیگری از صحبت‌هایش گفت: «وارد کردن تعدادی واژه‌های فارسی در کتاب زیست‌شناسی کلاس دهم برای بعضی معلم‌ها تعجب‌آور بوده چون بار اولشان است به همین دلیل قدری حساسیت نشان می‌دهند و رسانه‌ها هم این مسأله را منعکس کردند. این کار از اقداماتی است که برای تبدیل زبان فارسی به زبان علم صورت گرفته است.»

چطور به آویزه عادت کنیم؟

میان این همه مخالفت اما محمدرضا نیک‌نژاد، معلم و فعال صنفی واژه سازی را یکی از ضروریات زبان میداند، چرا که به اعتقاد او «واژه‌های علمی زبان‌های بیگانه، زبان کشور را در بلند مدت دچار نقصان می‌کنند، مثل اتفاقی که در کشور هند افتاده.» و «برای زنده بودن زبان و جلوگیری از آسیب معادل سازی لازم است.» با این حال بسیاری از واژه‌های تازه برایش غیرقابل قبولند.

او اضافه می‌کند: «کسانی که در واژه سازی دخیلند، باید بر دو مهارت چیره باشند، یکی زبان و دیگری علم.» و از واژه «آویزه» که حالا جایگزین «آپاندیس» شده، اینچنین می‌گوید: «برای دانش‌آموزان هم مضحک است که بگویند آویزه. مردم با این واژه‌های عمومی از علم پزشکی سال‌هاست که آشنا هستند. روی چنین واژه‌هایی که حساسیت وجود دارد، نباید تغییری اعمال کرد. باید پرسید چرا این واژه برگزیده شده؟ آیا نقشش در بدن به کلمه «آویزه» شبیه است؟چطور به آویزه عادت کنیم؟»

نیک‌نژاد که خود معلم فیزیک است، دکتر محمود حسابی، فیزیکدان برجسته ایران را ازجمله کسانی می‌داند که صلاحیت واژه‌سازی داشته و با توجه به داشتن تخصص و در عین حال علاقه به شعر، واژه‌هایی در درس فیزیک محصلان ساخته که به گفته او « زیبا و
پر معنی»اند.

نیک‌نژاد واژه «تکانه» را برای «اندازه حرکت» که حاصل ضرب جرم در سرعت است را نمونه‌ای از این واژه‌سازی‌های قابل قبول می‌داند.«تکانه یعنی چیزی ناگهان تکان بخورد. این واژه هم از لحاظ علمی به معنتی مورد نظر نزدیک است و با مفهوم آن در فیزیک تناسب دارد و هم این‌که از لحاظ ادبی غنی است. دانش‌آموزان رشته ریاضی و تجربی با شنیدن این کلمه تعجب نمی‌کنند و آن را به سخره نمی‌گیرند. یا کلمه کانون به‌عنوان نقطه فوکوس آینه‌ها انتخاب کرد و برای آینه‌های محدب و مقعر که دانش‌آموزان به سختی با آنها ارتباط برقرار می‌کردند،
کا و و کوژ را جایگزین کرد؛ هر چند باز هم در کتاب‌های چند‌سال اخیر کاو و کوژ به محدب و مقعر برگشتند.»

از نگاه او، موفق‌ترین بخش واژه‌سازی‌های فرهنگستان زبان و ادب فارسی در فیزیک است چرا که دانش‌آموزان توانسته‌اند کلمه‌هایی که معادل‌سازی کرده را بفهمند و به آنها عادت کنند. او درباره این انتقاد که«دانش‌آموزان به دانشگاه می‌روند و با واژه‌های تازه گیج می‌شوند.» هم می‌گوید: «حتما باید هماهنگی‌هایی بین آموزش و پرورش و مراکز آموزش عالی صورت بگیرد تا آشفتگی پدید نیاید. بسیاری به این مسأله منتقدند و باید ارتباطی افقی وجود داشته باشد. همین حالا واژه‌های‌ سال دوم دوره متوسطه دوم هم با واژه‌های تازه فرق می‌کند.»

محمود امانی طهرانی، مدیرکل دفتر تالیف کتاب‌های درسی ابتدایی و متوسطه نظری نیز در گفت‌و‌گویی دراین‌باره به درباره جایگزین شدن واژه‌های مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی در کتاب‌های درسی دهم متوسطه گفته: «اکثر کشورها برای حفظ زبان خود ملاحظاتی را در کتاب‌های درسی دانش‌آموزان ایجاد کرده‌اند زیرا این مسأله موجب حفظ زبان اصیل آن کشور می‌‌شود اما محدود کشورهایی هستند که نسبت به این مسأله بی‌تفاوت هستند و از واژگان انگلیسی، لاتین و ... در کتاب‌های خود استفاده می‌کنند که این امر باعث تغییر زبان مادر آن کشور شده است.»