چرا برج ها آتش می گیرند؟

روزنامه ایران: متأسفانه کشور ما در ارزیابی کلی ایمنی و بهداشتی ساختمان سازی بسیار ضعیف است و ضوابط و مقررات بدرستی اعمال نمی‌شود زیرا امروزه آنچه در کدهای فنی آمده و قابل قبول است با ما فاصله زیادی دارد. سالیان پیش که زلزله منجیل و پس از آن زلزله بم رخ داد و خسارت‌های جبران‌ناپذیری را به بار آورد تازه پس از آن مسئولان مربوطه به فکر افتادند تا به پایداری ساختمان‌ها توجه کنند .

پس از آن در دو دهه گذشته حرکت‌های گسترده و فراگیری در زمینه آموزش به طراحان و اجرا کنندگان ساختمان‌ها داده شد که ما امروزه در زمینه زلزله و پایداری ساختمان شاهد خسارت‌های کمتری پس از وقوع حوادث طبیعی هستیم. امروزه دیگر ساختمانی را نمی‌بینیم که با شفته آهک یا دیوارهای آجری بنا شده باشد. پیشرفت در این زمینه بر اثر یک برنامه و طرح جامع ملی رخ داد که پس از تلفات و خسارت‌های زلزله های عظیمی همچون منجیل و بم بوده است. حالا باید به این موضوع توجه کرد که آتش هم همانند زلزله خسارت‌های جبران ناپذیری را به همراه می‌آورد و هر دو ویران کننده هستند. اگر اهمیت آتش‌سوزی از زلزله بیشتر نباشد کمتر نخواهد بود. به همین دلیل درحفاظت شهر و ساختمان‌ها باید به این نکات توجه اساسی کنند و در مواقع عادی این مسائل را مد نظر قرار دهند و همانطور که با طرح همه جانبه و توجه ملی امروزه آثار مثبت مقاومت بناها در زمان زلزله را شاهد هستیم باید به خسارت‌های پس از آتش هم توجه کنیم.

دولت باید از طریق وزارت راه و شهرسازی یک طرح جامع حفاظت شهر و ساختمان در برابر حریق را مد نظر قرار دهد. دنیا به راه حلی مطمئن‌تر و پاسخگوتر از این نرسیده است که باید به ضوابط و استانداردهای فنی حفاظت ساختمان و تأسیسات زیربنایی و شریان‌های حیاتی در برابر حریق توجه کرد و ضوابط جدی را در نظر گرفت . بنابراین از شهرداری‌ها می‌خواهیم که یک نظام نامه کنترل ساختمان کارآمد به عنوان پشتوانه اجرای ضوابط فنی وضع و همه این نظام نامه را اجرا کنند .آیین نامه کنترل ساختمان در تمام دنیا انجام می شود ولی کشور ما متأسفانه تاکنون این قانون را وضع نکرده است بنابراین ما مهندسان عاجزانه از شهرداری و وزارت کشور و سازمان نظام مهندسی می‌خواهیم که این آیین نامه را در کشور ما وضع و اجرا کنند .چرا که با انجام این قانون مطمئناً دامنه حوادث بسیار کاهش خواهد یافت.

بدون شک افراد تا خودشان در صحنه بروز حوادث قرار نگیرند خوفناکی و وحشتناکی حادثه و عمق فاجعه را درک و حس نخواهند کرد. پس ما باید به فکر افراد ناتوان از جمله پیرزنان و پیرمردان، کودکان و زنان ناتوان باشیم که اگر در شرایط بحران قرار بگیرند چگونه می‌توانند از خودشان در مقابل بروز حوادث دفاع کنند به خصوص اگر اصول ایمنی هم رعایت نشود به طور قطع افراد ناتوان از بین می‌روند همانطور که آمارها نشان می دهند زنان و مردان سالخورده بارها بخاطر نبودن پله برقی از خیابان عبـــــور کرده و دچار حادثه شده اند. بنا براین باید به این دو اصل جدی توجه کرد. یکی اینکه داشتن مقررات و کدهای ساختمانی فنی است که در مبحث سوم مقررات ملی ساختمان درج شده و تنها در کتابخانه ها مورد استفاده قرار می گیرد. دیگری هم وضع آیین نامه کنترل ساختمان کارآمد است که در تمام دنیا وجود دارد. اگر به این مسائل توجه شود با کاهش حوادث در زمینه آتش‌سوزی و خسارت‌ها روبرو خواهیم شد. پس از این موارد امداد و نجات و آتش نشانی و مسائل دیگر مطرح می‌شود که باید ابتدا به طور اصولی و ریشه ای مشکلات را حل کرد و سپس به موارد دیگر توجه شود.

آتش‌سوزی در برج ۱۷ طبقه سلمان مشهد نشان داد که به خاطر سهل‌انگاری در ساخت وساز بناهای بلندمرتبه و رعایت نشدن اصول ایمنی ممکن است در آینده‌ای دور یا نزدیک با آتش گرفتن یکی از برج‌های مسکونی و حتی تجاری- اداری با فاجعه هولناک انسانی روبه‌رو شویم.برج‌هایی که پیاپی همچون قارچ در شهرهای بزرگ و پرجمعیت قد می‌کشند بدون آنکه در ساخت و ساز برخی از این ساختمان‌های بلندمرتبه مسائل ایمنی رعایت شود یا برای مقابله با آتش‌سوزی در این برج‌ها به فکر تجهیزات کامل آتش‌نشانی باشند و برای نجات جان ساکنان آنها راه‌های خروجی اضطراری در نظر بگیرند.

در آتش‌سوزی برج سلمان که چند شب قبل رخ داد شاهد چنین ضعف‌ها و کاستی‌هایی بودیم. به گفته یکی از کارشناسان، وقتی یک برج همچون سلمان با نمایی آتش‌زا طعمه حریق شود گویی لوله بلند مقوایی شعله‌ور در معبر باد قرار داده‌ایم و دیدیم که این بنا چگونه بسرعت غرق شعله‌های آتش شد و اگر این بنا مسکونی بود با فاجعه هولناکی روبه رو می‌شدیم . در این حادثه دیدیم برج سلمان در مدت کوتاهی در میان شعله های آتش سوخت در حالی که طبق مشاهدات و اخبار، لوله‌های آب آتش‌نشان‌ها حتی تا نیمه‌های قامت این بنای بلند هم نمی‌رسید و نه آسانسور و نردبان بلندی بود تا برای مبارزه با آتش خود را به طبقات بالایی برسانند و نه هلیکوپتری داشتند تا از فراز بام این ساختمان مبارزه با حریق را شروع کنند یا ساکنانش را نجات دهند. به گفته کارشناس دیگر، تازه برای فرو نشاندن چنین جهنمی از آتش آب‌افشانی کارساز نیست و باید با مواد شیمیایی به جنگ آتش رفت و دریغ از لوله بلند آب، آسانسور، هلیکوپتر و... .

تصور کنید اگر در تهران یا شهر بزرگ دیگری یک برج بلند با ده‌ها واحد آپارتمان مسکونی آتش بگیرد و آتش از طبقات پایین شروع شود، با بسته شدن راه پله و نبود راه خروج اضطراری برای نجات صدها نفر ساکن برج با چه فاجعه هولناک و دلخراش انسانی روبه‌رو خواهیم شد.
کارشناسان امور ساختمانی که با خبرنگاران ما گفت‌وگو داشته‌اند به این نکته تأکید کردند که یکی از اصلی‌ترین و حیاتی‌ترین موارد در نجات جان انسان‌های گرفتار در طبقات مختلف یک برج طعمه حریق، پیش‌بینی راه‌های خروج اضطراری است که باید معبری برای گریز سهل و آسان ساکنان ساختمان‌های بلندمرتبه در مواقع اضطراری در نظر گرفته شود و دومین وسیله نجات اضطراری استفاده از هلیکوپترها و نردبان‌های بلند آتش‌نشانی است که متأسفانه آتش‌نشانان ما از این نوع وسایل کم بهره هستند.

عامل مهم دیگری که آتش سوزی در برج ها و ساختمان‌های بلندمرتبه را سرعت بخشیده استفاده از مصالح ساختمانی غیراستاندارد و قابل اشتعال است که متأسفانه در ساخت همه برج‌ها از این نوع وسایل و مصالح به کار رفته است. در همه کشورهای پیشرفته جهان مدت هاست کاربرد اینگونه مصالح ـ از جمله کامپوزیت های نمای برج های حادثه دیده ـ در ساختمان‌ها ممنوع شده اما چنین مصالح خطرناک و غیرقابل استفاده ای را متأسفانه وارد کشور شده و به علت ارزان بودن این مصالح در ساخت برج‌ها بخصوص در نمای این بناهای بلندمرتبه به کار می‌‌برند که در حریق برج سلمان نیز همین مواد باعث سرعت در گسترش آتش شد. کارشناسان جملگی به این نکته تأکید می‌کنند که همه مصالح تولیدی یا وارداتی باید در آزمایشگاه‌های کشور از نظر خطرآفرینی و آتش‌زایی تحت آزمایش‌های دقیق قرار بگیرند و به مصالح و لوازمی که از نظر استاندارد مورد تأیید نیستند اجازه استفاده در بناها داده نشود.

واکاوی آتش‌سوزی‌های اخیر

همزمان با وقوع آتش‌سوزی اخیر در طرح های عظیم ساختمانی کشور از جمله برج مسکونی طاووس در بندر انزلی و برج سلمان مشهد و خسارت‌های میلیاردی هر حادثه بار دیگر نقص قانونی و خلأهای تجهیزاتی کشور در این باره نمایان شد.

از جنس نمای ساختمان، نبود تجهیزات و امکانات و نظارت‌ها گرفته تا چگونگی عملکرد نهادهای مسئول زیرسؤال رفته‌اند.این در حالی است که این حوادث سبب ناآرامی ذهنی بسیاری از شهروندان در سطح کشور شده است.برای بررسی این مشکلات و علل وقوع آتش‌سوزی‌های اخیر با کارشناسان ارشد آتش‌نشانی در این باره گفت‌وگویی انجام داده‌ایم.

خلأهای قانونی زمینه‌ساز آتش‌سوزی برج ها

مهندس محمود قدیری معاون پیشگیری آتش‌نشانی تهران به خبرنگار حوادث «ایران» گفت: در زمان آتش‌سوزی نمای یک ساختمان مانند برج‌های مشهد و انزلی، حرکت حریق به صورت عمودی است و اگر در مسیر شعله‌ها مواد قابل اشتعال یا پنجره‌های غیراستاندارد باشد حریق بسرعت به طبقات بالا رفته و آتش گسترش می‌یابد.
به گفته قدیری، در سال‌های اخیر کامپوزیت‌هایی به کشور وارد شده که هم سبک و هم زیبا هستند و ساختمان سازها بویژه در ساختمان‌های اداری و تجاری استقبال زیادی از آن کرده‌اند متأسفانه این کامپوزیت بسیار آسیب‌پذیر است و در مقابل حریق مقاومتی ندارد، به همین خاطر دنبال آن هستیم که با همکاری مرکز تحقیقات و وزارت مسکن ضوابطی را درباره استفاده از مصالح مقاوم در برابر حریق در نمای ساختمان‌ها ایجاد کنیم.در وقایع اخیر نیز همین خلأ قانونی موجب بروز این خسارت‌ها شده است.

در حال حاضر برای صدور تأییدیه‌های ایمنی آتش‌نشانی ممنوعیت‌هایی برای ما قائل شده‌اند که سعی داریم در ویرایش ضوابط و قوانین آنها را برطرف کرده و عملیاتی کنیم.»وی درباره اینکه آیا بحث قوانین ایمن‌سازی تنها مربوط به تهران است یا در سطح کشوری گسترده است نیز گفت: «در قوانین ساختمان‌سازی آیین‌نامه‌ای داریم به نام «مقررات ملی ساختمان» که در کل کشور اجرا می‌شود. این آیین‌نامه در ۲۲ مبحث تبیین شده و مبحث سوم آن که حفاظت ساختمان ها در برابر حریق است به آتش‌نشانی مربوط بوده که در کل کشور باید اجرایی شود.

اما متأسفانه این قوانین رعایت نمی‌شود و در تهران و بسیاری از کلانشهرها با ضعف اجرا می‌شود. این مبحث، خلأهای قانونی فراوانی دارد و در بسیاری از شهرها و حتی کلانشهرها با نظر کاشناس آن شهر اجرا می‌شود. از طرف دیگر باید آتش‌نشانی‌ها به آزمایشگاه‌هایی مجهز شوند که بتوانند مواد را مورد بررسی قرار دهند. در این راه مؤسسه استاندارد و وزارت مسکن نیز باید برای رتبه‌بندی مواد مدیریت لازم را داشته باشند. در سال‌های اخیر برخی تولیدکننده‌ها با پافشاری بر مواد تولیدی‌شان آن را وارد بازار می‌کنند و خلأهای قانونی نیز سبب می‌شود نظارت آتش‌نشانی محدود شود.»

ساختمان‌های بلندمرتبه نیازمند نظارت جدی

مهندس مهدی داوری، معاون عملیاتی آتش‌نشانی تهران نیز به خبرنگار گروه حوادث «ایران» گفت: «با توجه به پراکندگی آتش‌سوزی‌های دو برج مشهد و انزلی و فاصله مسافتی آنها نمی‌توانیم آنها را به هم مربوط بدانیم اما به هر حال زنگ خطری به شمار می‌آیند. در حال حاضر تکنولوژی‌های ساخت و جنس مصالح هر لحظه در حال تغییر است و این تغییرات قطعاً بر روند نظارتی سازمان آتش‌نشانی و واحدهای قانونگذار تأثیر خواهد گذاشت. به همین خاطر اصلاحیه‌هایی اعمال شده تا بتوان ریسک خطرات بویژه در ساختمان‌های بلند را به حداقل برسانیم.»

معاون عــــــــــــــملیاتی سازمان آتش‌نشانی تهران افزود: «ما در تهران نظارت خوبی بر ساختمان‌های مرتفع داریم به طوری که پایان کار بدون مجوز آتش‌نشانی به ساختمان بلند داده نمی‌شود. فکر می‌کنم این شرایط برای شهرهای دیگر نیز تا حدودی اجرایی باشد.»
وضعیت ایمنی برج‌های تهران

سیدجلال ملکی سخنگوی سازمان آتش‌نشانی تهران به خبرنگار حوادث «ایران» گفت: «طی سه، چهار سال اخیر با افزایش سختگیری‌های نظارتی آتش‌نشانی برای تأمین ایمنی هر چه بیشتر هموطنان شاهد هستیم که آتش‌سوزی در ساختمان‌های بلند به حداقل رسیده و 90درصد حوادث مربوط به حریق در ساختمان‌های زیر 6 طبقه رخ می‌دهد. نمی‌گوییم آسمانخراش‌ها یا ساختمان‌های بلند دچار حادثه نمی‌شوند اما با نظارت‌های انجام شده و تجهیز امکانات ایمنی این ساختمان‌ها آتش‌سوزی‌ها به سرعت تحت کنترل درمی‌آیند.»
وی افزود: «براساس ضوابط و قوانین ساختمان‌های ۶ طبقه و بیشتر با کاربری مسکونی و ساختمان‌های بیشتر از یک طبقه با کاربری غیرمسکونی نیاز به مجوز آتش‌نشانی برای تأییدیه ایمنی دارند. چون بدون این تأییدیه پایان کار شهرداری داده نمی‌شود.

این ساختمان‌ها با توجه به سیم‌کشی‌های بیشتر، سیستم گرمایشی گسترده‌تر و... ریسک خطر بالایی دارند اما با توجه به داشتن امکاناتی نظیر سیستم اعلام و اطفای حریق، منبع آب، کاشف‌های حریق و درهای دودبند در بسیاری از موارد با کمترین خسارات کنترل می‌شود. البته ما تأکید داریم برای به حداقل رساندن خطرات، ساختمان‌های کمتر از ۶ طبقه نیز باید تأییدیه ایمنی بگیرند و این موضوع در شورای شهر در حال بررسی است.»

ملکی ادامه داد: «از نظر ایمنی ساختمان‌ها وقتی بنایی کمتر از ۶ طبقه دچار حریق می‌شود با توجه به امکاناتی مانند نردبان‌های بلند امکان مهار و دسترسی وجود دارد اما این شرایط در آسمانخراش‌ها یا ساختمان‌های چند طبقه وجود ندارد. بنابراین اگر این ساختمان‌ها خود ایمن باشند تلفات کاهش می‌یابد. در حال حاضر این شرایط در تمام دنیا وجود دارد و می‌توان گفت که در همه کشورها نیز به سمت پیشگیری از وقوع حادثه حرکت می‌کنند.

مثلاً در برج‌های بلند دوبی اگر این امکانات و تجهیزات خود ایمن نباشند با توجه به شلوغی شهر و تعداد آسمانخراش‌های آن هر لحظه باید شاهد اتفاقات هولناکی مانند حریق‌های مهیب باشیم.»

ملکی به نبود یکپارچگی آتش نشانی در سطح کشور پرداخت و افزود: «آتش‌نشانی مانند اورژانس و نیروی انتظامی یکپارچه نیست و به همین خاطر هر شهری نسبت به شهر دیگر تنها نقش نظارتی دارد و‌ آتش‌نشانی‌ها براساس رویکرد کار گروه‌های شورای شهر، شهرداری، نظام مهندسی و آتش‌نشانی هر شهر عمل می‌کنند.»

وی درباره ایمنی‌ نماهای ساختمان که علت گستردگی حریق در انزلی و مشهد شده است، گفت: «ما همواره در ساختمان‌ها تأکید بر ایجاد تجهیزات ایمنی داریم. ما هرگز مصالح یا رنگ‌های ضدحریق نداریم و همه آنها مقاوم در برابر آتش هستند. در این میان یکی از مواردی که مورد تأکیدات آتش‌نشانی است نمای ایمن ساختمان‌ها است. اگر به خاطر داشته باشید در حادثه شهران ساختمانی که در مجاورت گودال آتش بود، آسیب بیرونی دیده بود و تنها یکی از واحدها به طور جزئی خسارت داخلی هم داشت. وقتی علت را از مالک جویا شدیم او ادعا کرد مصالح استفاده شده در نمای ساختمان مقاوم در برابر حریق بوده و همین امر از بروز یک فاجعه جلوگیری کرده است.»

وی توصیه‌هایی به ساختمان‌سازها داشت: «اگر در ساخت یک پروژه عظیم و حتی کوچک ساختمانی با صرف کمی هزینه بیشتر سیستم‌های اعلان حریق، اطفا، درهای مقاوم در برابر حریق در پارکینگ‌ها، آب‌افشان در بالای هر خودرو در پارکینگ، آسانسور آتش‌نشان و... وجود داشته باشد تا رسیدن نیروهای امداد و آتش‌نشان حوادث تا حد زیادی کنترل می‌شوند و ساکنان ساختمان‌ها فرصت دارند تا بتوانند از محدوده خطر دور شوند و این امر سبب می‌شود تلفات و خسارات به حداقل برسند. اگر ساختمان‌‌سازها در هر پروژه خود و خانواده‌شان را ساکن آینده آن ساختمان بدانند قطعاً با بیشترین امکانات آن مکان را تجهیز کرده و میزان خطرات تا حد زیادی پایین می‌آید.»

آتش‌سوزی برج‌ها زنگ خطری جدی

مهندس داود براتی معاون سابق پیشگیری آتش‌نشانی تهران و کارشناس رسمی دادگستری در واکاوی حادثه آتش‌سوزی دو برج مشهد و انزلی به خبرنگار «ایران» گفت: «من ۳۵ سال است در آتش‌نشانی فعالیت داشتم و حوادث مختلفی را دیده‌ام. به عقیده من و با توجه به بررسی‌هایی که در این مسائل داشته‌ام آتش‌سوزی برج‌های انزلی و مشهد را می‌توان از چهار منظر مورد بررسی قرار داد، ضعف نرم‌افزاری، امکانات و تجهیزات، ضوابط و قوانین و تجهیز آتش‌نشانی‌ها.»این کارشناس بازنشسته آتش‌نشانی افزود: «ضوابط و مقررات ساختمانی برای مالکان و کاربران لازم‌الاجرا است اما این ضوابط کاستی‌های زیادی دارد و جالب اینکه همین مقدار ناقص نیز به طور کامل اجرا نمی‌شود.

ما باید در برج‌ها و ساختمان‌های بلند امکانات و تجهیزات ایمنی و استاندارد داشته باشیم و نکته مهم‌تر اینکه شرایطی را ایجاد کنیم که این امکانات به صورت کامل نگهداری شود. چون در بسیاری از موارد ساختمان‌ها با تجهیزات کامل ساخته می‌شوند اما از آنجا که نگهداری اصولی وجود ندارد در مواقع لازم قابل استفاده نیستند.»

وی ادامه داد: «درباره آتش‌نشانی‌ها نیز باید بگویم در شرایط خطر و حریق بموقع رسیدن مأموران در میزان خسارت‌ها تأثیر بسزایی دارد. غیر از تهران و چند کلانشهر کشور که تقریباً خوب توانسته‌اند این کار را مدیریت کنند ما در بسیاری بخش‌های کشور در این راه با مشکل روبه‌رو هستیم. گاهی اوقات نیز نیروها بموقع می‌رسند اما تجهیزات کافی نیست مثل اتفاقی که در انزلی افتاد. آتش‌سوزی برج‌ها زنگ خطری جدی است که باید آن را مورد توجه قرار داد. برج‌سازی در جهان نیز با استانداردهای خاصی تحت کنترل است و نگاه ویژه‌ای به ایمنی آسمانخراش‌ها و ساختمان‌های بلند می‌شود.

نکته دیگری که به عنوان یکی از علل بروز آتش‌سوزی‌های اخیر می‌توان مطرح کرد ضعف نرم‌افزاری سیستم طراحی ساختمان‌ها است چرا که اگر این نرم‌افزار طراحی کامل باشد و نوع مصالح، در چیدمان نما در آن براساس استانداردهای ایمنی تعریف شود درصد خطر پایین آمده و در حوادث بزرگ شاهد چنین اتفاقاتی نخواهیم بود.»

براتی درباره مجوز ایمنی آتش‌نشانی در زمان پایان کار نیز گفت: «در حال حاضر آتش‌نشانی در زمینه ایمنی برج‌ها سعی دارند حضور پویایی داشته باشند. در این زمینه تهران نیز شرایط نسبتاً خوبی دارد و تعامل خوب آتش‌نشانی با شهرداری باعث شده که خطرات و حوادث به حداقل برسند. اما مشکلی که وجود دارد اینکه نظارت آتش‌نشانی و مجوز ایمنی تنها برای پایان کار لازم است و بعد از آن دیگر جایی از قانون بحث نظارتی را مطرح نکرده است. این در حالی است که در کشورهای دیگر این شرایط با حمایت سازمان‌های آتش‌نشانی این نظارت ادامه دارد.»

وی افزود: «در کشور مرکزی نداریم که مصالح ساختمانی را مورد آزمایش قرار دهند تا مقاومت آنها در برابر حریق، باران و... آزمایش شود. در اروپا، ژاپن و... مرکز تحقیقات ساختمان دایر است و در این زمینه فعالیت می‌کند. اما در ایران با وجودی که این مرکز زیر نظر وزارت راه فعالیت دارد از نظر تجهیزات و دستگاه کاستی‌هایی دارد و با داشتن این خلأ‌های امکاناتی نمی‌توان براساس استانداردها بررسی‌های خوبی داشته باشد. این در حالی است که هر روز تکنولوژی‌های جدیدی به کشور وارد شده و مصالح تازه‌ای تولید می‌شوند که اگر این مراکز امکانات بررسی مقاومتی آنها را داشته باشد میزان ایمنی در ساختمان‌سازی تا حد زیادی بالا می‌رود.»