نسخه اقتصادی دولت برای استان کرمانشاه
مقصد بیست و نهم از سفرهای استانی رئیس دولت تدبیر و امید استان کرمانشاه است
روزنامه ایران: مقصد بیست و نهم از سفرهای استانی رئیس دولت تدبیر و امید استان کرمانشاه است. استانی که هم از نظر ظرفیت‌های بالقوه اقتصادی و هم از نظر موقعیت جغرافیایی دارای اهمیت بسیار زیادی است و برهمین اساس دولت یازدهم حل مشکلات این استان و مردم شریف آن را دراولویت برنامه‌های خود قرار داده است. برهمین اساس درآستانه سفر رئیس جمهوری و اعضای کابینه به این استان بازتاب چالش‌های توسعه در استان کرمانشاه توسط کارشناسان مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری با همکاری «اتاق فکر استان کرمانشاه» تهیه و تدوین‌شده که این گزارش حاصل نتایج چهار نشست تخصصی با موضوع «آب و محیط‌زیست»، «کشاورزی و دامداری»، «اقتصاد، صنعت، سرمایه‌گذاری و کسب و کار» و «اجتماعی-فرهنگی» باحضور۱۰۸ نفر از نخبگان دانشگاهی، مدیران ذی‌ربط در دستگاه‌های اجرایی استان، نمایندگان اتاق بازرگانی و بخش خصوصی، فعالان مدنی و نمایندگان سازمان‌های مردم‌نهاد استان در دانشگاه رازی کرمانشاه است که دراین گزارش به دو بخش اقتصادی و کشاورزی پرداخته‌ایم.
استان کرمانشاه با حدود ۲۴۴۳۴ کیلومتر مربع وسعت در میانه ضلع غربی کشورقرار گرفته است که ۵/۱ درصد مساحت کشور را دربرمی‌گیرد. این استان از شمال به استان کردستان، از جنوب به استان لرستان و ایلام، از شرق به استان همدان و از غرب به کشور عراق محدود می‌شود.بر اساس آخرین تقسیمات کشوری این استان دارای ۱۴ شهرستان با نام‌های کرمانشاه، اسلام‌آباد غرب، پاوه، جوانرود، سنقر، سرپل ذهاب، کنگاور، گیلان‌غرب، هرسین، صحنه، قصر شیرین، دالاهو، ثلاث باباجانی و روانسر است.
براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۰ جمعیتی معادل ١٩٤٥٢٢٧نفر را در خود جای‌داده است. بر اساس داده‌های سرشماری سال ۱۳۹۰ میزان شهرنشینی در استان کرمانشاه برابر با ۶۹.۶۶ درصد است.
اقتصاد، صنعت، سرمایه‌گذاری و کسب و کار
مسائل و چالش‌ها
مهمترین مسائل و چالش‌های حوزه اقتصاد، صنعت، سرمایه‌گذاری و کسب و کار در استان کرمانشاه به شرح زیر است:
- نرخ بالای بیکاری در استان؛ وجود حدود ۱۵۵ هزار نفر بیکار در کرمانشاه، این استان را از نظر نرخ بیکاری در سال‌های گذشته همواره در رتبه‌های اول تا سوم قرار داده است. این جمعیت بیکار بنا بر اظهار نظرهای رسمی فاقد مهارت بوده و از سوی دولت نیز اقداماتی در جهت تشویق یا افزایش مهارت‌های آنها صورت نگرفته است. شایان ذکر است که در فاصله سال‌های ۱۳۸۵ تا ۹۰ با وجود سرمایه‌گذاری مبلغی در حدود ۷۸۰ هزار میلیارد تومان، تعداد ۲۰۰۰ نفر از تعداد شاغلین استان کاسته شده که این امر به معنای بی‌نتیجه بودن سرمایه‌گذاری‌های صورت گرفته در این بازه زمانی در جهت بهبود وضعیت اشتغال است.
- پایین بودن توان تولیدی کرمانشاه؛ طی سال‌های ۱۳۷۹ تا ۹۲ استان کرمانشاه در حدود ۵ درصد رشد واقعی را تجربه کرده است که این میزان رشد موجب شده است که توان تولیدی استان ۳۰ درصد پایین‌تر از میانگین کشوری و در ردیف آخرین استان‌های کشور باشد.
- پایین بودن تولید ناخالص سرانه؛ تولید ناخالص سرانه استان از ۳۳ میلیون ریال در سال ۸۱ به ۵۰ میلیون ریال در سال ۹۲ رسیده است که از میانگین کل کشور پایین‌تر است.
- حجم اندک پس اندازهای سیستم بانکی استان؛ حجم پس اندازهای سیستم بانکی استان کرمانشاه ۶۴۰۰ میلیارد تومان است که این میزان کمتر از یک درصد حجم پس‌اندازهای سیستم بانکی کشور را شامل می‌شود این در حالی است که این استان ۵۹/۲ درصد از جمعیت کشور را در خود جای داده است.
- آمار بالای افراد حاضر در جمع شاغلین اظهار نشده؛ میانگین کشوری افرادی که در شغل‌های اظهار نشده قرار دارند برابر ۸/۱۹درصد است که در استان کرمانشاه به ۳۲ درصد می‌رسد.
- بالاتر بودن میانگین هزینه‌های خانوار نسبت به میانگین درآمد خانوار در استان کرمانشاه.
- بالا بودن نرخ تورم در استان؛ از نظر نرخ تورم در ۱۲ سال اخیر، استان کرمانشاه با میانگین ۲۰درصد همواره رتبه اول کشور بوده است.
- تعطیلی بخش وسیعی از واحدهای صنعتی استان؛ ۴۳ درصد از ۹۶۳ واحد صنعتی استان در شرایط کنونی تعطیل بوده و ۵۵درصد از این واحدها با نیمی از ظرفیت خود به فعالیت ادامه داده و با مشکلات گوناگونی مواجه هستند.
راهکارهای پیشنهادی
- اتمام طرح راه‌آهن کرمانشاه که در دولت‌های گوناگون وعده اتمام آن به مردم داده‌شده و بنا به دلایل گوناگون تاکنون پایان نیافته است. دولت می‌تواند با سرمایه‌گذاری در جهت اتمام این طرح ظرف مدت یک سال، یکی از زیرساخت‌های مهم برای بهبود وضعیت توسعه استان را ایجاد کرده و نگرش مثبتی را نسبت به خود در سال پایانی دولت ایجاد کند.
- ایجاد منطقه آزاد تجاری قصر شیرین، تسهیل صادرات به کشور عراق و ساماندهی بازارچه مرزی پرویز خان. بنا بر داده‌های موجود میزان واردات کشور عراق در سال ۲۰۱۴، در حدود ۴۴ میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار بوده است که سهم ایران از این رقم معادل ۶ میلیارد دلار بوده و رتبه سوم را در بین کشورهای صادرکننده به عراق به دست آورده است. انجام اقدامات فوق می‌تواند سهم ایران را به میزان قابل‌ملاحظه‌ای افزایش داده و به‌تبع آن موجبات بهبود وضعیت اقتصادی استان کرمانشاه را نیز فراهم کند.
علاوه بر دو طرح اصلی فوق جهت بهبود وضعیت اقتصادی استان کرمانشاه، می‌توان مجموعه طرح‌ها و اقدامات زیر را نیز که هر یک دارای شرحی کامل هستند(این پیشنهاد‌ها در صورت نیاز به شکلی مفصل ارائه خواهد شد) در دستور کار قرار دارد.
- افزایش مشوق‌ها برای سرمایه‌گذاری در استان (بهره بانکی کمتر، قیمت زمین کمتر، دوره اقساط بیشتر، تضمین برگشت سرمایه و سود و....). باید توجه داشت در شرایطی که مشوق‌ها و تسهیلات سرمایه‌گذاری در استان کمتر توسعه‌یافته‌ای چون کرمانشاه همانند برخی استان‌های کشور است که از وضعیت توسعه‌ای بهتری برخوردارند نمی‌توان انتظار داشت که سرمایه‌گذاران، این استان را به‌عنوان هدف سرمایه‌گذاری خود انتخاب کنند؛ ازاین‌رو ارائه تسهیلات و مشوق‌هایی در زمینه سرمایه‌گذاری در استان لازم و ضروری است.
- تغییر و بازنگری در برخی قوانین از قبیل میزان فاصله واحدهای صنعتی معاف از مالیات در شهرها و قانون کار. سیاستگذاری‌ها و قانونگذاری‌های انجام شده بدون توجه به ویژگی‌های خاص مناطق مختلف کشور موجب شده است که از مزیت سرمایه‌گذاری برخی استان‌ها از قبیل کرمانشاه کاسته شود. به‌عنوان‌مثال از بین حدوداً ۲۵ شهرک و ناحیه صنعتی در استان کرمانشاه، اکثریت آنها به دلیل قرار داشتن در شعاع ۳۰ کیلومتری شهرها مشمول قانون معافیت مالیاتی نمی‌شوند. ازاین‌رو به نظر می‌رسد در جهت ایجاد تحرک اقتصادی در استان، بازبینی ارزیابی‌شده در برخی قوانین و منطبق کردن آنها با شرایط خاص استان لازم و ضروری باشد.
- تجاری‌سازی فرودگاه اشرفی اصفهانی و ساخت آزادراه کرمانشاه خسروی. بالقوه کردن پتانسیل تجاری استان کرمانشاه که یکی از نقاط قوت آن است، نیازمند ایجاد برخی زیرساخت‌های لازم در این زمینه است که این دو پیشنهاد در این جهت ارائه‌شده است.
- تغییر نگرش‌های مبتنی بر امنیت ناپایدار به‌سوی نگرش‌های مبتنی بر امنیت پایدار. جمعیت استان کرمانشاه را پیروانی از مذاهب و ادیان گوناگون تشکیل داده‌اند که استفاده از سرمایه‌های اقتصادی و انسانی آنها که لازمه بهبود وضعیت اقتصادی استان است، نیازمند اتخاذ نگرش‌هایی از آن دست است که رئیس جمهوری محترم در بیانیه اقوام، ادیان و مذاهب خود به آن اشاره کرده‌اند.
- تشویق بخش خصوصی به ساخت صنایع تکمیلی پایین‌دستی و بالادستی با توجه به پتانسیل‌های کشاورزی و صنعتی استان. استان کرمانشاه به دلیل ضعف در زمینه صنایع تکمیلی، عموماً تولیدات خود در زمینه کشاورزی و صنعتی را به‌صورت خام به فروش می‌رساند؛ سرمایه‌گذاری در زمینه صنایع تکمیلی می‌تواند موجبات بهبود در وضعیت شاخص‌های اقتصادی استان را ایجاد کند.
- تشویق بخش خصوصی به سرمایه‌گذاری در زمینه گیاهان خوراکی استان. در مطالعات انجام‌شده 140 گونه گیاهی خوراکی و دارویی ارگانیک در استان کرمانشاه شناسایی‌شده که تاکنون اقدامات و مطالعات مناسبی در جهت استفاده از این پتانسیل و تجاری‌سازی آن با در نظر داشتن ملاحظات زیست‌محیطی صورت نپذیرفته است.
- شناسایی فرصت‌های حضور کرمانشاه در کشور عراق و سرمایه‌گذاری در این زمینه. در شرایط کنونی میزان صادرات کشور به عراق در حدود 3 میلیارد دلار است که بررسی‌های انجام‌شده امکان افزایش آن به رقمی در حدود 9 میلیارد دلار را امکانپذیر می‌کند. شناسایی فرصت‌های حضور کرمانشاه در این بازار عظیم و سرمایه‌گذاری استان در این زمینه می‌تواند موجبات بهبود وضعیت اقتصادی استان را فراهم کند.
- ایجاد زمینه در جهت تأسیس شهرک‌های صنعتی خارجی در استان. در دوران پسابرجام پیشنهاد‌هایی در زمینه تأسیس شهرک‌های صنعتی از سوی برخی کشورها به ایران ارائه‌شده است ارزیابی دقیق این پیشنهاد‌ها و انتخاب استان‌های کمتر توسعه‌یافته‌ای چون استان کرمانشاه با در نظر داشتن ضوابط لازم می‌تواند موجبات بهبود وضعیت این استان‌ها را فراهم کند.
- جذب دانشجویان خارجی. موقعیت استان کرمانشاه و وجود دانشگاه رازی در این استان، این امکان را فراهم می‌کند که با انجام سرمایه‌گذاری‌هایی امکان جذب دانشجویان خارجی در این دانشگاه و استفاده از منافع اقتصادی آن فراهم شود. بنا بر برآوردهای صورت گرفته هر دانشجوی خارجی می‌تواند به‌طور متوسط سالانه رقمی بین 5 تا 7 هزار دلار را وارد استان کند.
- جهت‌دهی مطالعات و پژوهش‌های درون دانشگاه، به سمت نیازهای بومی استان. استان کرمانشاه با مسائل و چالش‌هایی مختص به خود روبه‌روست که طراحی مکانیزمی مناسب در جهت برقراری ارتباط بین دانشگاه و دستگاه‌های اجرایی می‌تواند موجبات پاسخگویی بهینه و کم‌هزینه به چالش‌ها و مسائل پیشروی استان و دستگاه‌های اجرایی آن را فراهم کند.
- تغییر در مدل‌های کسب‌وکار. آموزش مدل‌های کسب‌وکار و تغییر در آنها می‌تواند موجبات افزایش انرژی موجود در بخش‌های اقتصادی استان را بدون انجام سرمایه‌گذاری‌هایی قابل‌توجه فراهم کند.
- ایجاد اشتغال و بهبود در وضعیت شاخص‌های اقتصادی استان از طریق جلب مشارکت جوامع محلی.
حوزه کشاورزی و دامداری
مسائل و چالش‌ها
علی‌رغم برخورداری استان کرمانشاه، از پتانسیل‌های فراوانی چون تنوع اقلیمی (از 13 گونه اقلیمی مختلف موجود در کشور 5 گونه اقلیمی در استان کرمانشاه وجود دارد)، پوشش گیاهی متنوع (وجود 140 گونه گیاهی خوراکی و دارویی)، اراضی زراعی و باغی مناسب و بارندگی‌های بیشتر از میانگین کشور، کشاورزی استان به دلیل چالش‌ها و مسائلی که در ادامه به آنها پرداخته خواهد شد نه‌تنها نتوانسته نقشی در بهبود وضعیت اقتصادی و روند توسعه استان بازی کند بلکه به‌واسطه عدم توجه به توان محیطی استان و ایجاد فشار بر منابع آبی آن، تعادل زیستی را در برخی مناطق بر هم زده و چالش‌هایی چون مرگ اکولوژیک برخی دشت‌ها و تخلیه برخی روستاهای استان را پدید آورده است.
* پایین بودن بهره‌وری و بالا بودن ضایعات: ضایعات بخش کشاورزی استان بسته به حوزه زراعت یا باغداری بین 25 تا 40 درصد متغیر بوده و بهره‌وری آن از استان‌هایی از قبیل اصفهان، یزد و... کمتر است. بخش کشاورزی استان کرمانشاه حدود 14 درصد تولید ناخالص استان را ایجاد می‌کند این در حالی است که 23 درصد نیروهای فعال استان در این بخش اشتغال دارند، همین امر نشان‌دهنده آن است که بهره‌وری نهایی هر فرد در حوزه کشاورزی استان از متوسط بهره‌وری هر فرد در استان پایین‌تر است.
* جاذب سرمایه نبودن بخش کشاورزی با وجود نیاز به سرمایه: برآوردهای کارشناسان اقتصادی نشان می‌دهد که از هر 1000 ریال پول تزریق شده از بیرون بخش کشاورزی به این حوزه در حدود 840 ریال به بیرون از این بخش منتقل شده و از سوی دیگر از هر 1000 ریال ارزش‌افزوده ایجاد شده در بخش کشاورزی تنها حدود 250 ریال در درون خود این بخش باقی‌مانده و مابقی به بیرون بخش انتقال داده‌شده است. این امر نشان می‌دهد که بخش کشاورزی استان با وجود نیازمندی به جذب سرمایه دافع سرمایه است.
* شرایط نامناسب بیمه‌های کشاورزی. بر اساس قانون بیمه مرکزی (ماده 19) پرداخت بیمه به خسارت‌دیده می‌بایست به‌گونه‌ای باشد که شرایط فرد را به‌پیش از وارد شدن خسارت به وی بازگرداند. در شرایط کنونی مبالغ پرداختی از سوی بیمه‌های کشاورزی از حیث کمیت و کیفیت پرداخت، چنین شرایطی را نداشته و خسارت‌های وارده بر کشاورزان را جبران نمی‌کند. از سوی دیگر این بیمه‌ها تعهدی در برابر خسارت‌های وارده به کشاورزان استان ناشی از پدیده ریزگرد ندارند که همین امر در سال‌های اخیر، خساراتی را به کشاورزان استان وارد کرده است.
-ضعف در تولید و صادرات محصولات گلخانه‌ای: استان کرمانشاه با وجود بهره‌مندی از پتانسیل‌های مناسب در زمینه تولید و صادرات محصولات گلخانه‌ای، به دلایلی که در بخش بعد به آن اشاره خواهد شد، کمتر از نیم درصد گلخانه‌های کشور را به خود اختصاص داده و نتوانسته از پتانسیل این بخش در بهبود وضعیت اقتصادی خود استفاده کند.
راهکارهای پیشنهادی
- شناسایی حلقه‌های مفقوده بخش کشاورزی و سرمایه‌گذاری در جهت توسعه صنایع تبدیلی با تأکید بر پتانسیل‌های بومی استان: ایجاد صنایع تبدیلی در ارتباط با محصولاتی چون نخود و جو که با شرایط اقلیمی و منابع آبی استان نیز انطباق دارد می‌تواند موجبات افزایش سود در بخش کشاورزی استان را فراهم کند.
- هدایت تحقیقات مراکز دانشگاهی و تحقیقی استان در جهت شناسایی علل ضایعات فراوان در بخش کشاورزی و بهبود وضعیت آن.
- تمرکز بر توسعه زیرساخت‌های لازم برای استفاده از ظرفیت گلخانه‌های کنونی و توسعه کشت گلخانه‌ای.
- طراحی مکانیزم‌هایی برای تغییر الگوی کشت استان از محصولات کم بازده بسوی محصولاتی با بازده اقتصادی بیشتر و منطبق بر پتانسیل‌های بومی استان. استان کرمانشاه دارای 140 گونه گیاهی خوراکی و دارویی است که مطالعات چندانی در زمینه کشت و تجاری‌سازی آنها صورت نگرفته است.
- سنددار کردن زمین‌ها به شرط یکپارچه‌سازی: با توجه به مشاعی بودن بخش قابل توجهی از زمین‌های کشاورزی استان، اجرای طرح‌هایی از قبیل سنددار کردن زمین‌های کشاورزی به شرط یکپارچه‌سازی اراضی می‌تواند در جهت رفع معضل کوچک بودن قطعات زمین‌های کشاورزی کمک‌کننده باشد. شایان ذکر است که در بین برخی کشاورزان استان آمادگی‌هایی در این زمینه وجود دارد.
- استفاده از تجربیات شرکت‌های کشت و صنعت موفق موجود در استان: در استان کرمانشاه برخی شرکت‌های کشت و صنعت، از قبیل گره‌بان و رژین تاک موفق شده‌اند که کشاورزی را از حالت معیشتی به حالتی تجاری و با بازده اقتصادی مناسب تبدیل کنند. استفاده از تجربیات این شرکت‌ها و تلاش در جهت تکثیر این الگوها می‌تواند موجبات افزایش سود در بخش کشاورزی استان را فراهم کند. شایان ذکر است که در شرایط کنونی به دلیل برخی تفاوت‌های مذهبی فشارهایی بر شرکت کشت و صنعت گره‌بان وارد می‌شود که علاوه بر ایجاد حسی از تبعیض و بی‌عدالتی در بین بخشی از مردم استان می‌تواند در مسیر موفقیت این شرکت مشکلاتی را ایجاد کند.
- تأسیس پژوهشکده بیوتکنولوژی در غرب کشور: تشکیل چنین مراکز تحقیقاتی با تمرکز بر پتانسیل‌ها و ویژگی‌های بومی منطقه می‌تواند موجبات بهبود در وضعیت کشاورزی استان را فراهم کند.
برآیند
استان کرمانشاه با وجود بهره‌مندی از منابع گوناگون طبیعی، تاریخی و فرهنگی در حوزه‌های گوناگون اقتصادی، اجتماعی، کشاورزی و زیست‌محیطی با چالش‌ها و مسائل گوناگونی مواجه است؛ که برخی از آنها به مرحله بحرانی رسیده و در صورت ادامه وضعیت کنونی می‌تواند موجب افزایش ناپایداری در استان شده و لطمات جبران‌ناپذیری را بر استان و کشور وارد کند. عدم توجه کافی به ویژگی‌های بومی و پتانسیل‌های فراوان استان، صدمات وارد شده به استان در دوران جنگ و عدم توجه کافی در جهت کاهش فاصله ایجاد شده در دوران جنگ بین این استان مرزی با سایر استان‌ها، در زمینه سرمایه‌گذاری، این استان را از نظر توسعه، در موقعیتی فروتر و در قطب دافع سرمایه قرار داده؛ به گونه‌ای که سرمایه‌های اقتصادی، اجتماعی و انسانی آن به محض رسیدن به موقعیتی مناسب، جز در مواردی نادر از آن خارج می‌گردند؛ از سوی دیگر برخی اقدامات ارزیابی نشده در طول سال‌ها و دهه‌های گذشته، نه تنها موجبات بهبود وضعیت استان را فراهم نکرده‌اند بلکه بر شدت و عمق بحران‌های آن افزوده‌اند. مجموعه این عوامل در کنار یکدیگر وضعیت اقتصادی نامناسب کنونی را در این استان پدید آورده است. از سوی دیگر اتخاذ سیاست‌های تمرکز گرا، سبب تمرکز بیش از 60 درصد جمعیت در مرکز استان و پیدایش مناطق حاشیه‌ای در شهر کرمانشاه شده است که در حدود 40 درصد از جمعیت شهر و نزدیک به 25 درصد از جمعیت استان را در خود جای داده‌اند؛ این تمرکز جمعیت در مناطق حاشیه‌ای با قرار گرفتن در کنار موقعیت نامناسب اقتصادی استان، بستری را برای پیدایش و رشد آسیب‌های اجتماعی فراهم کرده، آسیب‌هایی که بررسی‌های مقدماتی، گویای آن است که از نظر نرخ و نوع در وضعیت نگران کننده‌ای قرار داشته و نهادها و دستگاه‌های متولی نیز به برخی از آنها اشراف ندارند.
در شرایط کنونی به نظر می‌رسد برای ارائه راه حلی اساسی در جهت مواجهه بهینه با مسائل پیچیده و بدخیم استان، که در بخش‌های قبل به برخی از مهمترین آنها اشاره شد، می‌بایست به این ۲ پرسش کلیدی پاسخ داد که «علت اصلی روند رو به رشد بحران‌ها در این استان، در سال‌ها و دهه‌های گذشته چیست؟» و «علت ناتوانی سیستم‌های حکمرانی محلی در جهت شناسایی این بحران‌ها در مراحل ابتدایی و مواجهه بهینه و کارآمد با آنها چیست؟»
جدا از عوامل تاریخی و فرهنگی که در پیدایش وضعیت کنونی مؤثر بوده‌اند، نتایج مطالعات مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری نشان می‌دهد که «کیفیت حکمرانی محلی» ارتباطی مستقیم با وضعیت زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی استان‌ها داشته و کیفیت حکمرانی نیز خود تحت تأثیر طراحی سیستم حکمرانی محلی است.
از این‌رو جهت مواجهه بهینه با مسائل و بحران‌های پیش رو، کارآمدسازی سیستم حکمرانی محلی، در جهت بهبود وضعیت کیفیت حکمرانی، امری لازم و ضروری است. بر این اساس، جدا از پیشنهادهای ارائه‌شده در هر بخش، پیشنهاد اصلی این گزارش، جهت کنترل بهینه شرایط نسبتاً بحرانی استان کرمانشاه در وهله نخست و بهبود وضعیت آن در مراحل بعد، انتخاب این استان به‌عنوان پایلوت«طرح کارآمدسازی سیستم‌های حکمرانی محلی» در کشور است.
باید توجه داشت که سیستم حکمرانی محلی کنونی در استان، از حیث بدنه کارشناسی و ساختار سازمانی، از توانایی و کارآمدی لازم جهت مواجهه بهینه با بحران‌های پیش روی استان و بهبود وضعیت آن در ارتباط با این مسائل برخوردار نیست؛ و همین امر طراحی و پیاده‌سازی سیستم و ساختاری که وظایف زیر را به گونه‌ای بهینه در شرایط کنونی در استان انجام دهد لازم و ضروری می‌سازد این ساختار متشکل از مدیران و مسئولان ارشد استان (با توجه به ویژگی‌ها و خصوصیاتی که مدیران استانی می‌بایست برای مواجهه با شرایط بحرانی کنونی از آن بهره‌مند باشند به نظر می‌رسد ایجاد تغییر در برخی قسمت‌های بدنه مدیریتی استان لازم و ضروری است. ارائه پیشنهادهای مشخص در این زمینه به پس از انجام بررسی‌های بیشتر موکول می‌گردد) و نخبگان بومی و کشوری صاحبنظر و اثرگذار در ارتباط با چالش‌های اصلی استان بوده و می‌بایست ضمن برخورداری از اختیارات کافی، تصمیمات آن برای کلیه سازمان‌های دولتی و حکومتی فعال در استان لازم الاجرا باشد.
استان کرمانشاه با حدود ۲۴۴۳۴ کیلومتر مربع وسعت در میانه ضلع غربی کشورقرار گرفته است که ۵/۱ درصد مساحت کشور را دربرمی‌گیرد. این استان از شمال به استان کردستان، از جنوب به استان لرستان و ایلام، از شرق به استان همدان و از غرب به کشور عراق محدود می‌شود.بر اساس آخرین تقسیمات کشوری این استان دارای ۱۴ شهرستان با نام‌های کرمانشاه، اسلام‌آباد غرب، پاوه، جوانرود، سنقر، سرپل ذهاب، کنگاور، گیلان‌غرب، هرسین، صحنه، قصر شیرین، دالاهو، ثلاث باباجانی و روانسر است.
براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۰ جمعیتی معادل ١٩٤٥٢٢٧نفر را در خود جای‌داده است. بر اساس داده‌های سرشماری سال ۱۳۹۰ میزان شهرنشینی در استان کرمانشاه برابر با ۶۹.۶۶ درصد است.
اقتصاد، صنعت، سرمایه‌گذاری و کسب و کار
مسائل و چالش‌ها
مهمترین مسائل و چالش‌های حوزه اقتصاد، صنعت، سرمایه‌گذاری و کسب و کار در استان کرمانشاه به شرح زیر است:
- نرخ بالای بیکاری در استان؛ وجود حدود ۱۵۵ هزار نفر بیکار در کرمانشاه، این استان را از نظر نرخ بیکاری در سال‌های گذشته همواره در رتبه‌های اول تا سوم قرار داده است. این جمعیت بیکار بنا بر اظهار نظرهای رسمی فاقد مهارت بوده و از سوی دولت نیز اقداماتی در جهت تشویق یا افزایش مهارت‌های آنها صورت نگرفته است. شایان ذکر است که در فاصله سال‌های ۱۳۸۵ تا ۹۰ با وجود سرمایه‌گذاری مبلغی در حدود ۷۸۰ هزار میلیارد تومان، تعداد ۲۰۰۰ نفر از تعداد شاغلین استان کاسته شده که این امر به معنای بی‌نتیجه بودن سرمایه‌گذاری‌های صورت گرفته در این بازه زمانی در جهت بهبود وضعیت اشتغال است.
- پایین بودن توان تولیدی کرمانشاه؛ طی سال‌های ۱۳۷۹ تا ۹۲ استان کرمانشاه در حدود ۵ درصد رشد واقعی را تجربه کرده است که این میزان رشد موجب شده است که توان تولیدی استان ۳۰ درصد پایین‌تر از میانگین کشوری و در ردیف آخرین استان‌های کشور باشد.
- پایین بودن تولید ناخالص سرانه؛ تولید ناخالص سرانه استان از ۳۳ میلیون ریال در سال ۸۱ به ۵۰ میلیون ریال در سال ۹۲ رسیده است که از میانگین کل کشور پایین‌تر است.
- حجم اندک پس اندازهای سیستم بانکی استان؛ حجم پس اندازهای سیستم بانکی استان کرمانشاه ۶۴۰۰ میلیارد تومان است که این میزان کمتر از یک درصد حجم پس‌اندازهای سیستم بانکی کشور را شامل می‌شود این در حالی است که این استان ۵۹/۲ درصد از جمعیت کشور را در خود جای داده است.
- آمار بالای افراد حاضر در جمع شاغلین اظهار نشده؛ میانگین کشوری افرادی که در شغل‌های اظهار نشده قرار دارند برابر ۸/۱۹درصد است که در استان کرمانشاه به ۳۲ درصد می‌رسد.
- بالاتر بودن میانگین هزینه‌های خانوار نسبت به میانگین درآمد خانوار در استان کرمانشاه.
- بالا بودن نرخ تورم در استان؛ از نظر نرخ تورم در ۱۲ سال اخیر، استان کرمانشاه با میانگین ۲۰درصد همواره رتبه اول کشور بوده است.
- تعطیلی بخش وسیعی از واحدهای صنعتی استان؛ ۴۳ درصد از ۹۶۳ واحد صنعتی استان در شرایط کنونی تعطیل بوده و ۵۵درصد از این واحدها با نیمی از ظرفیت خود به فعالیت ادامه داده و با مشکلات گوناگونی مواجه هستند.
راهکارهای پیشنهادی
- اتمام طرح راه‌آهن کرمانشاه که در دولت‌های گوناگون وعده اتمام آن به مردم داده‌شده و بنا به دلایل گوناگون تاکنون پایان نیافته است. دولت می‌تواند با سرمایه‌گذاری در جهت اتمام این طرح ظرف مدت یک سال، یکی از زیرساخت‌های مهم برای بهبود وضعیت توسعه استان را ایجاد کرده و نگرش مثبتی را نسبت به خود در سال پایانی دولت ایجاد کند.
- ایجاد منطقه آزاد تجاری قصر شیرین، تسهیل صادرات به کشور عراق و ساماندهی بازارچه مرزی پرویز خان. بنا بر داده‌های موجود میزان واردات کشور عراق در سال ۲۰۱۴، در حدود ۴۴ میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار بوده است که سهم ایران از این رقم معادل ۶ میلیارد دلار بوده و رتبه سوم را در بین کشورهای صادرکننده به عراق به دست آورده است. انجام اقدامات فوق می‌تواند سهم ایران را به میزان قابل‌ملاحظه‌ای افزایش داده و به‌تبع آن موجبات بهبود وضعیت اقتصادی استان کرمانشاه را نیز فراهم کند.
علاوه بر دو طرح اصلی فوق جهت بهبود وضعیت اقتصادی استان کرمانشاه، می‌توان مجموعه طرح‌ها و اقدامات زیر را نیز که هر یک دارای شرحی کامل هستند(این پیشنهاد‌ها در صورت نیاز به شکلی مفصل ارائه خواهد شد) در دستور کار قرار دارد.
- افزایش مشوق‌ها برای سرمایه‌گذاری در استان (بهره بانکی کمتر، قیمت زمین کمتر، دوره اقساط بیشتر، تضمین برگشت سرمایه و سود و....). باید توجه داشت در شرایطی که مشوق‌ها و تسهیلات سرمایه‌گذاری در استان کمتر توسعه‌یافته‌ای چون کرمانشاه همانند برخی استان‌های کشور است که از وضعیت توسعه‌ای بهتری برخوردارند نمی‌توان انتظار داشت که سرمایه‌گذاران، این استان را به‌عنوان هدف سرمایه‌گذاری خود انتخاب کنند؛ ازاین‌رو ارائه تسهیلات و مشوق‌هایی در زمینه سرمایه‌گذاری در استان لازم و ضروری است.
- تغییر و بازنگری در برخی قوانین از قبیل میزان فاصله واحدهای صنعتی معاف از مالیات در شهرها و قانون کار. سیاستگذاری‌ها و قانونگذاری‌های انجام شده بدون توجه به ویژگی‌های خاص مناطق مختلف کشور موجب شده است که از مزیت سرمایه‌گذاری برخی استان‌ها از قبیل کرمانشاه کاسته شود. به‌عنوان‌مثال از بین حدوداً ۲۵ شهرک و ناحیه صنعتی در استان کرمانشاه، اکثریت آنها به دلیل قرار داشتن در شعاع ۳۰ کیلومتری شهرها مشمول قانون معافیت مالیاتی نمی‌شوند. ازاین‌رو به نظر می‌رسد در جهت ایجاد تحرک اقتصادی در استان، بازبینی ارزیابی‌شده در برخی قوانین و منطبق کردن آنها با شرایط خاص استان لازم و ضروری باشد.
- تجاری‌سازی فرودگاه اشرفی اصفهانی و ساخت آزادراه کرمانشاه خسروی. بالقوه کردن پتانسیل تجاری استان کرمانشاه که یکی از نقاط قوت آن است، نیازمند ایجاد برخی زیرساخت‌های لازم در این زمینه است که این دو پیشنهاد در این جهت ارائه‌شده است.
- تغییر نگرش‌های مبتنی بر امنیت ناپایدار به‌سوی نگرش‌های مبتنی بر امنیت پایدار. جمعیت استان کرمانشاه را پیروانی از مذاهب و ادیان گوناگون تشکیل داده‌اند که استفاده از سرمایه‌های اقتصادی و انسانی آنها که لازمه بهبود وضعیت اقتصادی استان است، نیازمند اتخاذ نگرش‌هایی از آن دست است که رئیس جمهوری محترم در بیانیه اقوام، ادیان و مذاهب خود به آن اشاره کرده‌اند.
- تشویق بخش خصوصی به ساخت صنایع تکمیلی پایین‌دستی و بالادستی با توجه به پتانسیل‌های کشاورزی و صنعتی استان. استان کرمانشاه به دلیل ضعف در زمینه صنایع تکمیلی، عموماً تولیدات خود در زمینه کشاورزی و صنعتی را به‌صورت خام به فروش می‌رساند؛ سرمایه‌گذاری در زمینه صنایع تکمیلی می‌تواند موجبات بهبود در وضعیت شاخص‌های اقتصادی استان را ایجاد کند.
- تشویق بخش خصوصی به سرمایه‌گذاری در زمینه گیاهان خوراکی استان. در مطالعات انجام‌شده 140 گونه گیاهی خوراکی و دارویی ارگانیک در استان کرمانشاه شناسایی‌شده که تاکنون اقدامات و مطالعات مناسبی در جهت استفاده از این پتانسیل و تجاری‌سازی آن با در نظر داشتن ملاحظات زیست‌محیطی صورت نپذیرفته است.
- شناسایی فرصت‌های حضور کرمانشاه در کشور عراق و سرمایه‌گذاری در این زمینه. در شرایط کنونی میزان صادرات کشور به عراق در حدود 3 میلیارد دلار است که بررسی‌های انجام‌شده امکان افزایش آن به رقمی در حدود 9 میلیارد دلار را امکانپذیر می‌کند. شناسایی فرصت‌های حضور کرمانشاه در این بازار عظیم و سرمایه‌گذاری استان در این زمینه می‌تواند موجبات بهبود وضعیت اقتصادی استان را فراهم کند.
- ایجاد زمینه در جهت تأسیس شهرک‌های صنعتی خارجی در استان. در دوران پسابرجام پیشنهاد‌هایی در زمینه تأسیس شهرک‌های صنعتی از سوی برخی کشورها به ایران ارائه‌شده است ارزیابی دقیق این پیشنهاد‌ها و انتخاب استان‌های کمتر توسعه‌یافته‌ای چون استان کرمانشاه با در نظر داشتن ضوابط لازم می‌تواند موجبات بهبود وضعیت این استان‌ها را فراهم کند.
- جذب دانشجویان خارجی. موقعیت استان کرمانشاه و وجود دانشگاه رازی در این استان، این امکان را فراهم می‌کند که با انجام سرمایه‌گذاری‌هایی امکان جذب دانشجویان خارجی در این دانشگاه و استفاده از منافع اقتصادی آن فراهم شود. بنا بر برآوردهای صورت گرفته هر دانشجوی خارجی می‌تواند به‌طور متوسط سالانه رقمی بین 5 تا 7 هزار دلار را وارد استان کند.
- جهت‌دهی مطالعات و پژوهش‌های درون دانشگاه، به سمت نیازهای بومی استان. استان کرمانشاه با مسائل و چالش‌هایی مختص به خود روبه‌روست که طراحی مکانیزمی مناسب در جهت برقراری ارتباط بین دانشگاه و دستگاه‌های اجرایی می‌تواند موجبات پاسخگویی بهینه و کم‌هزینه به چالش‌ها و مسائل پیشروی استان و دستگاه‌های اجرایی آن را فراهم کند.
- تغییر در مدل‌های کسب‌وکار. آموزش مدل‌های کسب‌وکار و تغییر در آنها می‌تواند موجبات افزایش انرژی موجود در بخش‌های اقتصادی استان را بدون انجام سرمایه‌گذاری‌هایی قابل‌توجه فراهم کند.
- ایجاد اشتغال و بهبود در وضعیت شاخص‌های اقتصادی استان از طریق جلب مشارکت جوامع محلی.
حوزه کشاورزی و دامداری
مسائل و چالش‌ها
علی‌رغم برخورداری استان کرمانشاه، از پتانسیل‌های فراوانی چون تنوع اقلیمی (از 13 گونه اقلیمی مختلف موجود در کشور 5 گونه اقلیمی در استان کرمانشاه وجود دارد)، پوشش گیاهی متنوع (وجود 140 گونه گیاهی خوراکی و دارویی)، اراضی زراعی و باغی مناسب و بارندگی‌های بیشتر از میانگین کشور، کشاورزی استان به دلیل چالش‌ها و مسائلی که در ادامه به آنها پرداخته خواهد شد نه‌تنها نتوانسته نقشی در بهبود وضعیت اقتصادی و روند توسعه استان بازی کند بلکه به‌واسطه عدم توجه به توان محیطی استان و ایجاد فشار بر منابع آبی آن، تعادل زیستی را در برخی مناطق بر هم زده و چالش‌هایی چون مرگ اکولوژیک برخی دشت‌ها و تخلیه برخی روستاهای استان را پدید آورده است.
* پایین بودن بهره‌وری و بالا بودن ضایعات: ضایعات بخش کشاورزی استان بسته به حوزه زراعت یا باغداری بین 25 تا 40 درصد متغیر بوده و بهره‌وری آن از استان‌هایی از قبیل اصفهان، یزد و... کمتر است. بخش کشاورزی استان کرمانشاه حدود 14 درصد تولید ناخالص استان را ایجاد می‌کند این در حالی است که 23 درصد نیروهای فعال استان در این بخش اشتغال دارند، همین امر نشان‌دهنده آن است که بهره‌وری نهایی هر فرد در حوزه کشاورزی استان از متوسط بهره‌وری هر فرد در استان پایین‌تر است.
* جاذب سرمایه نبودن بخش کشاورزی با وجود نیاز به سرمایه: برآوردهای کارشناسان اقتصادی نشان می‌دهد که از هر 1000 ریال پول تزریق شده از بیرون بخش کشاورزی به این حوزه در حدود 840 ریال به بیرون از این بخش منتقل شده و از سوی دیگر از هر 1000 ریال ارزش‌افزوده ایجاد شده در بخش کشاورزی تنها حدود 250 ریال در درون خود این بخش باقی‌مانده و مابقی به بیرون بخش انتقال داده‌شده است. این امر نشان می‌دهد که بخش کشاورزی استان با وجود نیازمندی به جذب سرمایه دافع سرمایه است.
* شرایط نامناسب بیمه‌های کشاورزی. بر اساس قانون بیمه مرکزی (ماده 19) پرداخت بیمه به خسارت‌دیده می‌بایست به‌گونه‌ای باشد که شرایط فرد را به‌پیش از وارد شدن خسارت به وی بازگرداند. در شرایط کنونی مبالغ پرداختی از سوی بیمه‌های کشاورزی از حیث کمیت و کیفیت پرداخت، چنین شرایطی را نداشته و خسارت‌های وارده بر کشاورزان را جبران نمی‌کند. از سوی دیگر این بیمه‌ها تعهدی در برابر خسارت‌های وارده به کشاورزان استان ناشی از پدیده ریزگرد ندارند که همین امر در سال‌های اخیر، خساراتی را به کشاورزان استان وارد کرده است.
-ضعف در تولید و صادرات محصولات گلخانه‌ای: استان کرمانشاه با وجود بهره‌مندی از پتانسیل‌های مناسب در زمینه تولید و صادرات محصولات گلخانه‌ای، به دلایلی که در بخش بعد به آن اشاره خواهد شد، کمتر از نیم درصد گلخانه‌های کشور را به خود اختصاص داده و نتوانسته از پتانسیل این بخش در بهبود وضعیت اقتصادی خود استفاده کند.
راهکارهای پیشنهادی
- شناسایی حلقه‌های مفقوده بخش کشاورزی و سرمایه‌گذاری در جهت توسعه صنایع تبدیلی با تأکید بر پتانسیل‌های بومی استان: ایجاد صنایع تبدیلی در ارتباط با محصولاتی چون نخود و جو که با شرایط اقلیمی و منابع آبی استان نیز انطباق دارد می‌تواند موجبات افزایش سود در بخش کشاورزی استان را فراهم کند.
- هدایت تحقیقات مراکز دانشگاهی و تحقیقی استان در جهت شناسایی علل ضایعات فراوان در بخش کشاورزی و بهبود وضعیت آن.
- تمرکز بر توسعه زیرساخت‌های لازم برای استفاده از ظرفیت گلخانه‌های کنونی و توسعه کشت گلخانه‌ای.
- طراحی مکانیزم‌هایی برای تغییر الگوی کشت استان از محصولات کم بازده بسوی محصولاتی با بازده اقتصادی بیشتر و منطبق بر پتانسیل‌های بومی استان. استان کرمانشاه دارای 140 گونه گیاهی خوراکی و دارویی است که مطالعات چندانی در زمینه کشت و تجاری‌سازی آنها صورت نگرفته است.
- سنددار کردن زمین‌ها به شرط یکپارچه‌سازی: با توجه به مشاعی بودن بخش قابل توجهی از زمین‌های کشاورزی استان، اجرای طرح‌هایی از قبیل سنددار کردن زمین‌های کشاورزی به شرط یکپارچه‌سازی اراضی می‌تواند در جهت رفع معضل کوچک بودن قطعات زمین‌های کشاورزی کمک‌کننده باشد. شایان ذکر است که در بین برخی کشاورزان استان آمادگی‌هایی در این زمینه وجود دارد.
- استفاده از تجربیات شرکت‌های کشت و صنعت موفق موجود در استان: در استان کرمانشاه برخی شرکت‌های کشت و صنعت، از قبیل گره‌بان و رژین تاک موفق شده‌اند که کشاورزی را از حالت معیشتی به حالتی تجاری و با بازده اقتصادی مناسب تبدیل کنند. استفاده از تجربیات این شرکت‌ها و تلاش در جهت تکثیر این الگوها می‌تواند موجبات افزایش سود در بخش کشاورزی استان را فراهم کند. شایان ذکر است که در شرایط کنونی به دلیل برخی تفاوت‌های مذهبی فشارهایی بر شرکت کشت و صنعت گره‌بان وارد می‌شود که علاوه بر ایجاد حسی از تبعیض و بی‌عدالتی در بین بخشی از مردم استان می‌تواند در مسیر موفقیت این شرکت مشکلاتی را ایجاد کند.
- تأسیس پژوهشکده بیوتکنولوژی در غرب کشور: تشکیل چنین مراکز تحقیقاتی با تمرکز بر پتانسیل‌ها و ویژگی‌های بومی منطقه می‌تواند موجبات بهبود در وضعیت کشاورزی استان را فراهم کند.
برآیند
استان کرمانشاه با وجود بهره‌مندی از منابع گوناگون طبیعی، تاریخی و فرهنگی در حوزه‌های گوناگون اقتصادی، اجتماعی، کشاورزی و زیست‌محیطی با چالش‌ها و مسائل گوناگونی مواجه است؛ که برخی از آنها به مرحله بحرانی رسیده و در صورت ادامه وضعیت کنونی می‌تواند موجب افزایش ناپایداری در استان شده و لطمات جبران‌ناپذیری را بر استان و کشور وارد کند. عدم توجه کافی به ویژگی‌های بومی و پتانسیل‌های فراوان استان، صدمات وارد شده به استان در دوران جنگ و عدم توجه کافی در جهت کاهش فاصله ایجاد شده در دوران جنگ بین این استان مرزی با سایر استان‌ها، در زمینه سرمایه‌گذاری، این استان را از نظر توسعه، در موقعیتی فروتر و در قطب دافع سرمایه قرار داده؛ به گونه‌ای که سرمایه‌های اقتصادی، اجتماعی و انسانی آن به محض رسیدن به موقعیتی مناسب، جز در مواردی نادر از آن خارج می‌گردند؛ از سوی دیگر برخی اقدامات ارزیابی نشده در طول سال‌ها و دهه‌های گذشته، نه تنها موجبات بهبود وضعیت استان را فراهم نکرده‌اند بلکه بر شدت و عمق بحران‌های آن افزوده‌اند. مجموعه این عوامل در کنار یکدیگر وضعیت اقتصادی نامناسب کنونی را در این استان پدید آورده است. از سوی دیگر اتخاذ سیاست‌های تمرکز گرا، سبب تمرکز بیش از 60 درصد جمعیت در مرکز استان و پیدایش مناطق حاشیه‌ای در شهر کرمانشاه شده است که در حدود 40 درصد از جمعیت شهر و نزدیک به 25 درصد از جمعیت استان را در خود جای داده‌اند؛ این تمرکز جمعیت در مناطق حاشیه‌ای با قرار گرفتن در کنار موقعیت نامناسب اقتصادی استان، بستری را برای پیدایش و رشد آسیب‌های اجتماعی فراهم کرده، آسیب‌هایی که بررسی‌های مقدماتی، گویای آن است که از نظر نرخ و نوع در وضعیت نگران کننده‌ای قرار داشته و نهادها و دستگاه‌های متولی نیز به برخی از آنها اشراف ندارند.
در شرایط کنونی به نظر می‌رسد برای ارائه راه حلی اساسی در جهت مواجهه بهینه با مسائل پیچیده و بدخیم استان، که در بخش‌های قبل به برخی از مهمترین آنها اشاره شد، می‌بایست به این ۲ پرسش کلیدی پاسخ داد که «علت اصلی روند رو به رشد بحران‌ها در این استان، در سال‌ها و دهه‌های گذشته چیست؟» و «علت ناتوانی سیستم‌های حکمرانی محلی در جهت شناسایی این بحران‌ها در مراحل ابتدایی و مواجهه بهینه و کارآمد با آنها چیست؟»
جدا از عوامل تاریخی و فرهنگی که در پیدایش وضعیت کنونی مؤثر بوده‌اند، نتایج مطالعات مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری نشان می‌دهد که «کیفیت حکمرانی محلی» ارتباطی مستقیم با وضعیت زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی استان‌ها داشته و کیفیت حکمرانی نیز خود تحت تأثیر طراحی سیستم حکمرانی محلی است.
از این‌رو جهت مواجهه بهینه با مسائل و بحران‌های پیش رو، کارآمدسازی سیستم حکمرانی محلی، در جهت بهبود وضعیت کیفیت حکمرانی، امری لازم و ضروری است. بر این اساس، جدا از پیشنهادهای ارائه‌شده در هر بخش، پیشنهاد اصلی این گزارش، جهت کنترل بهینه شرایط نسبتاً بحرانی استان کرمانشاه در وهله نخست و بهبود وضعیت آن در مراحل بعد، انتخاب این استان به‌عنوان پایلوت«طرح کارآمدسازی سیستم‌های حکمرانی محلی» در کشور است.
باید توجه داشت که سیستم حکمرانی محلی کنونی در استان، از حیث بدنه کارشناسی و ساختار سازمانی، از توانایی و کارآمدی لازم جهت مواجهه بهینه با بحران‌های پیش روی استان و بهبود وضعیت آن در ارتباط با این مسائل برخوردار نیست؛ و همین امر طراحی و پیاده‌سازی سیستم و ساختاری که وظایف زیر را به گونه‌ای بهینه در شرایط کنونی در استان انجام دهد لازم و ضروری می‌سازد این ساختار متشکل از مدیران و مسئولان ارشد استان (با توجه به ویژگی‌ها و خصوصیاتی که مدیران استانی می‌بایست برای مواجهه با شرایط بحرانی کنونی از آن بهره‌مند باشند به نظر می‌رسد ایجاد تغییر در برخی قسمت‌های بدنه مدیریتی استان لازم و ضروری است. ارائه پیشنهادهای مشخص در این زمینه به پس از انجام بررسی‌های بیشتر موکول می‌گردد) و نخبگان بومی و کشوری صاحبنظر و اثرگذار در ارتباط با چالش‌های اصلی استان بوده و می‌بایست ضمن برخورداری از اختیارات کافی، تصمیمات آن برای کلیه سازمان‌های دولتی و حکومتی فعال در استان لازم الاجرا باشد.
پ
برای دسترسی سریع به تازه‌ترین اخبار و تحلیل رویدادهای ایران و جهان
اپلیکیشن برترین ها
را نصب کنید.
نظر کاربران
... اگه نسخه داشتن که الان وضعمون این نبود