طرح جدید ترافیکی در تهران

روزنامه دنیای اقتصاد: طرح «زوج و فرد» در خیابان‌های محدوده مرکزی تهران، با هدف «کاهش ۱۰ تا ۳۲ درصدی ذرات آلاینده هوا»، مشمول یک تغییر اساسی شد.

با تصویب شورای‌عالی ترافیک و در پی مصوبه خردادماه هیات دولت، از ابتدای شهریور ورود خودروهای فاقد برگه معاینه فنی به محدوده زوج و فرد ممنوع است و از ابتدای زمستان نیز تردد خودروهای کاربراتوری به این محدوده -مرکز شهر- برای همیشه غیرمجاز می‌شود. در طرح جدید ترافیکی، شرط تطبیق رقم سمت راست پلاک همچنان برقرار است. مالکان خودروهای متخلف با کنترل هوشمند دوربین‌ها، اعمال قانون می‌شوند.

شورای‌عالی ترافیک کشور در پی تصویب ۲۷ برنامه‌ عملیاتی زمانبندی‌شده برای کاهش آلودگی هوای کلان‌شهرها در جلسه خرداد ماه هیات دولت، یک طرح ترافیک جدید برای تردد خودرو در محدوده مرکزی تهران به پلیس راهور و شهرداری ابلاغ کرد. با مصوبه شورای‌عالی ترافیک، از ابتدای شهریور امسال، عبور و مرور خودروهای شخصی در محدوده «زوج و فرد» طی سه فاز زمانی پیوسته، تغییر می‌کند و ترکیبی از طرح ترافیک در حال اجرای «زوج و فرد» و طرح جهانی «LEZ»، در پایتخت به اجرا درمی‌آید. طرح ترافیک جدید با هدف «حصول بازدهی حداکثری در کنترل و کاهش آلودگی هوا با اعمال محدودیت حداقلی برای تردد خودرو» در معابر پایتخت عملیاتی می‌شود.

گزارش نشان می‌دهد: خودروهای «فاقد معاینه فنی» و «کاربراتوری» به‌عنوان منشأ اصلی ذرات آلاینده و منبع حجیم آلودگی هوای تهران، هدف طرح ترافیک جدید قرار دارند به‌طوری‌که تردد هر دو دسته این خودروها ظرف ۶ ماه از شروع طرح، محدود و ممنوع خواهد شد.

بررسی‌های آزمایشگاهی شهرداری تهران و محیط‌زیست، حاکی است نزدیک به نیمی از کل آلودگی هوای متعلق به خودروهای سطح شهر تهران، از اگزوز خودروهای کاربراتوری منتشر می‌شود درحالی‌که این نوع خودروهای قدیمی فقط ۱۰ درصد از ۵/ ۳ میلیون خودروی موجود در پایتخت را تشکیل می‌دهند، اما حجم ذرات آلاینده تولیدشده توسط آنها ۱۵ برابر بیشتر از خودروهای انژکتوری (یورو۲) است.

طرح ترافیک زوج و فرد طی ۱۰ سال اجرای هر روزه در پایتخت، بدون آنکه تاثیر خاصی بر «مهار آلودگی هوا» به‌عنوان هدف اصلی داشته باشد، به‌صورت جزئی ترافیک در محدوده مرکزی شهر را تعدیل کرد. اما با اجرای مصوبه جدید شورای‌عالی ترافیک، طرح جایگزین که مکمل زوج و فرد است، در کوتاه مدت ۱۰ درصد از آلودگی هوای تهران را کم می‌کند و در بلندمدت نیز باعث کاهش ۳۲درصدی حجم ذرات آلاینده خواهد شد.

براساس این طرح، از شهریور، یک شرط اضافه بر «انطباق رقم سمت راست پلاک خودروها با روزهای زوج و فرد»، در محدوده فعلی طرح زوج و فرد، توسط پلیس و با دوربین اعمال می‌شود که آن، «داشتن معاینه فنی خودرو» است. این گواهی به‌صورت هوشمند - از طریق اتصال بانک اطلاعات مراکز معاینه فنی خودرو به بانک اطلاعات راهور- کنترل می‌شود. در فاز دوم، از ابتدای آبان ممنوعیت تردد خودروهای فاقد معاینه فنی، از محدوده مرکزی به سایر نقاط پایتخت تسری پیدا می‌کند و در فاز سوم از ابتدای دی‌ماه، ورود کاربراتوری‌ها به محدوده طرح زوج و فرد، برای همیشه ممنوع می‌شود.

خرداد امسال، هیات دولت شورای‌عالی ترافیک را در قالب برنامه جامع آلودگی هوای کلان‌شهرها، موظف کرد نسبت به تصویب و اجرای طرح «LEZ» از ابتدای آبان ۹۵ اقدام کند، اما این طرح از آنجا که تردد زوج و فرد خودروها را به‌طور کامل ابطال می‌کند و مبنای ورود به محدوده مرکزی را طبقه‌بندی خودروها براساس «نوع موتور و میزان تولید ذرات آلاینده» قرار می‌دهد، به دلیل آنچه «افزایش ۲۰درصدی ترافیک ناشی از اجرای این طرح» از سوی پلیس عنوان شده، فعلا در پایتخت به اجرا درنمی‌آید. با این حال، شورای‌عالی ترافیک، بر اجرای ترکیبی از «LEZ» و «زوج و فرد» به جمع‌بندی رسیده است. در «LEZ»، همه خودروهای زوج و فرد مجهز به سیستم انژکتوری می‌توانند در حداقل ۲۰۰ روز از سال که شاخص آلودگی هوا، در سطح ناسالم و بدتر قرار ندارد، در محدوده مرکزی پایتخت تردد کنند و اعمال محدودیت در طول روز، فقط برای خودروهای کاربراتوری خواهد بود. زمان اجرای کامل طرح «LEZ»، هنوز مشخص نیست.

تاثیر ناچیز «زوج و فرد» بر آلودگی هوا

پس از گذشت یک دهه از اجرای طرح زوج و فرد در پایتخت و اعمال محدودیت برای تردد خودروها در محدوده مرکزی شهر بر اساس شماره انتهایی پلاک خودرو، برای نخستین بار میزان تاثیر این طرح بر کاهش آلودگی هوای شهر تهران مبتنی بر واقعیت‌های موجود توسط شرکت کنترل کیفیت هوای شهر تهران و با کمک یک مشاور اروپایی بررسی شد. بهبود سامانه‌های حمل و نقل عمومی و ایجاد جذابیت استفاده از این ناوگان برای مردم از پیش نیازهای اجرای این طرح بود که باید پیش از اعمال محدودیت تردد خودروها عملیاتی می‌شد. اما کوتاهی در تقویت به هنگام ناوگان حمل و نقل عمومی متناسب با نیازهای پایتخت‌نشینان موجب شد، رفته رفته حجم تخلفات عبور از محدوده طرح زوج و فرد برای خودروهای غیرمجاز افزایش یابد و از تاثیر نهایی این طرح بر کاهش آلودگی هوای مناطق مرکزی تهران بکاهد.

در حالی که روزانه بیش از یک سوم کل خودروهای پلاک تهران از امکان ورود به محدوده زوج و فرد برخوردارند، اما آمارها نشان می‌دهد شمار خودروهای در حال تردد در محدوده طرح ترافیک ۳۰ درصد بیشتر از حجم مجاز است. به عبارت دیگر در اغلب ایام سال، شمار تخلفات روزانه در محدوده زوج و فرد برابر با ۳۰ درصد از کل خودروهای مجاز به تردد بوده است.

نتایج مطالعات شرکت کنترل کیفیت هوا نشان می‌دهد طرح زوج و فرد در کاهش آلودگی هوا تقریبا بدون تاثیر بوده و در کاهش ترافیک در محدوده طرح نیز حدود ۶ درصد اثر داشته؛ اما در عین حال موجب کاهش ۲۸ درصدی سرعت ترافیک در خارج از محدوده طرح شده و عملا زمان سفر را در خارج از محدوده طرح به ۳۸ درصد افزایش داده است. از این رو ضرورت ارائه راهکار تازه‌ای پیش از آغاز فصل سرما و به دنبال آن تشدید آلودگی هوا در دستور کار مدیریت شهری قرار گرفت؛ طرح مناطق کم انتشار موسوم به «LEZ» که تجربه اجرای آن در کشورهای توسعه یافته وجود دارد و با عنوان طرح ترافیکی «کاهش» در زبان فارسی معادل‌سازی شد.

سال گذشته در قالب این طرح قرار بود دیگر شماره آخر پلاک خودروها تعیین‌کننده مجوز ورود آنها به محدوده زوج و فرد نباشد و این محدودیت دردسرساز که تاثیر زیادی هم در کاهش آلودگی هوا ندارد، حذف شود. در عوض خودروها به چهار گروه آبی، سبز، زرد و قرمز تقسیم شدند که گروه آبی شامل کلیه خودروهای سواری و وانت بار برقی و هیبریدی و کلیه موتورسیکلت‌های برقی (دارای استاندارد یورو ۵ به بالا)، گروه سبز شامل کلیه خودروهای سواری و وانت بار گاز سوز یا بنزینی با استاندارد آلایندگی یورو ۲ و بالاتر، کلیه موتورسیکلت‌های بنزینی انژکتوری با استاندارد آلایندگی یورو ۳ و بالاتر و کلیه وسایل نقلیه سبک و سنگین دیزلی با استاندارد آلایندگی یورو ۳ و بالاتر دارای معاینه فنی، طبقه زرد شامل کلیه خودروهای سواری و وانت بار بنزینی با سیستم سوخت رسانی کاربراتوری و استاندارد آلایندگی پایین‌تر از یورو ۲، کلیه موتورسیکلت‌های بنزینی کاربراتوری و کلیه وسایل نقلیه سبک و سنگین با استاندارد آلایندگی پایین‌تر از یورو ۳ دارای معاینه فنی و در نهایت گروه قرمز شامل کلیه وسایل نقلیه فاقد گواهی معاینه فنی معتبر و وسایل نقلیه با عمر بیشتر از سن فرسودگی تعیین شد.

در ابتدا قرار بود تردد خودروهای آبی در محدوده طرح «کاهش» به‌طور کامل آزاد و خودروهای گروه قرمز به‌طور کامل ممنوع باشد و اعمال محدودیت تردد در بین ساعات ۶:۳۰ تا ۱۹ در کل روزهای کاری طول سال و در محدوده طرح کاهش برای خودروهای زرد اعمال شود. به این ترتیب خودروهای سبز در صورت پیاده‌سازی این قاعده، می‌توانستند در محدوده طرح تردد داشته باشند و صرفا در روزهای ناسالم تردد آنها با محدودیت روبه‌رو می‌شد. در نتیجه کنترل دقیق‌تری بر تردد منابع آلاینده متحرک که ۸۵ درصد از آلودگی هوای شهر تهران از آنها نشات می‌گیرد، اعمال می‌شد. کمااینکه بررسی‌ها نشان می‌دهد یک خودرو یورو ۲ معادل ۷/ ۲ گرم بر کیلومتر پیمایش، ذرات آلاینده تولید می‌کند که این میزان در مورد یک خودرو کاربراتوری حدود ۱۵ برابر (۴۰ گرم بر کیلومتر پیمایش) است. همچنین میزان تولید آلاینده توسط یک دستگاه موتورسیکلت کاربراتوری هشت‌برابر یک خودروی یورو ۲ است. در واقع تمام کارکرد طرح در جدا بودن گروه سبز و زرد تعریف شده بود که بر اساس آن با حذف تعداد کمی خودرو کاربراتوری از محدوده زوج و فرد فعلی، می‌توانست تاثیر زیادی بر کاهش آلودگی به دنبال داشته باشد. در عین حال از آنجا که شائبه حمایت از ثروتمندانی که توان خرید خودرو هیبریدی دارند، متوجه طرح کاهش بود، مقرر شد گروه آبی و سبز در یکدیگر ادغام شوند و محدودیت‌های یکسان بر آنها اعمال شود.

تجربه طرح زوج و فرد در دنیا

به گزارش «دنیای اقتصاد»، از طرفی بررسی تجربه دیگر کشورها نشان داد که زوج و فرد در هیچ یک از شهرهای دنیا به گستردگی تهران اجرا نمی‌شود. در حالی که در تهران این طرح به مدت بیش از ۱۰ سال است که در محدوده‌ای به وسعت ۵/ ۸۸ کیلومترمربع اجرا می‌شود، در آتن تنها در محدوده ۱۳ کیلومتر مربعی، در مکزیکوسیتی به‌صورت یک روز محدودیت در هفته برای هر خودرو، در پاریس به‌صورت مقطعی و غیرپیوسته در مرکز شهر و در پکن صرفا در طول برگزاری المپیک ۲۰۰۸ و یک نوبت هم در زمان تشدید آلودگی هوا به اعمال محدودیت تردد خودروها مبتنی بر شماره پلاک خودرو متوسل شدند.

چشم انداز نخستین طرح کاهش این بود که در صورت آغاز اجرا از نیمه دوم سال ۱۳۹۴، شمار روزهای سالم هوای تهران در سال ۱۳۹۶ به بیش از ۳۰۰ روز افزایش یابد و در نهایت تهران،‌ به شهری با هوای سالم در افق ۱۴۰۴ تبدیل شود. همچنین برآورد اولیه از تاثیر اجرای این طرح در میزان آلایندگی شهر تهران نشان دهنده کاهش ۵/ ۵ تا ۱/ ۱۹ درصدی ذرات آلاینده در مرکز شهر بود. برابر آماری که در بهار سال گذشته منتشر شد، ۹۴ درصد از سواری‌ها، ۸۲ درصد از تاکسی‌ها و ون‌ها و ۹۱ درصد از وانت بارهایی که در محدوده طرح ترافیک تردد می‌کنند، در گروه سبز قرار دارند؛ به این معنی که در غالب روزهای سال که هوا در شرایط پاک، سالم و ناسالم برای گروه‌های حساس قرار دارد، این خودروها مجاز به تردد هستند.

حدود ۵ درصد از سواری‌ها و ۳ درصد از وانت بارها در گروه زرد و در نهایت تعداد اندکی (کمتر از یک درصد) از سواری‌ها، ۱۸ درصد از تاکسی‌ها و ون‌ها و ۶ درصد از وانت بارها در گروه قرمز قرار دارند. به این ترتیب محدودیت تردد اعمال شده برای خودروهای کاربراتوری و فرسوده گروه زرد که مجموعا حدود ۴۰۰ هزار دستگاه را شامل می‌شوند، به افزایش ترافیک دامن می‌زد. از این رو با وجود اصرار شهرداری به اجرای این طرح در آستانه فصل سرما و تشدید آلودگی هوا در سال گذشته، شورای عالی ترافیک با اجرای شتاب زده آن موافقت نکرد و مقرر شد ابعاد طرح بیشتر بررسی شود. از طرفی عملی شدن چنین طرحی نیازمند راه‌اندازی سامانه‌ای به منظور تشخیص در لحظه خودروهای فاقد معاینه فنی از روی پلاک بود که سال گذشته هنوز عملیاتی نشده بود.

عزم جدی دولت برای اجرای LEZ

سرانجام در خرداد ۱۳۹۵ دو رویداد مهم زمینه‌ساز اجرای طرح ترافیکی جدید مدیریت شهری برای کاهش آلودگی هوای پایتخت شد. ۱۹ خردادماه هیات دولت برنامه کاهش آلودگی هوای کلان‌شهرها را در قالب برنامه‌های کوتاه، میان و بلند مدت تصویب و برای اجرا به دستگاه‌های متولی ابلاغ کرد. در یکی از بندهای این مصوبه به اجرای طرح کاهش نیز اشاره شده بود. از این رو سعید متصدی، معاون محیط‌زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست نیز چندی پیش از برنامه‌ریزی برای اجرای طرح کاهش خبر داد. وی با بیان اینکه مصوبه دولت برای منابع متحرک و ثابت آلاینده برنامه‌های جداگانه پیش‌بینی کرده است، گفت: در بخش منابع متحرک، اجرای طرح LEZ مطرح شده که مقررات آن توسط وزارت کشور آماده شده است.

رویداد دیگر، آغاز به کار رسمی سامانه یکپارچه معاینه فنی ایران موسوم به «سیمفا» است. از چهارم خردادماه امسال تمام مراکز معاینه فنی شهر تهران به سیمفا متصل شدند و به این ترتیب امکان شناسایی خودروهای فاقد معاینه فنی از روی پلاک فراهم شد. در نتیجه یکی از مشکلات زیرساختی از جلوی پای اجرای طرح LEZ برداشته شد. به این ترتیب شرایط برای تصویب نهایی طرح LEZ با اعمال اصلاحات و تغییراتی در جلسه نهم تیرماه شورای عالی ترافیک فراهم شد. سید نواب حسینی منش، مدیرعامل ستاد مرکزی معاینه فنی خودروهای تهران با بیان اینکه بر اساس طرح کاهش، میزان آلایندگی خودروها تعیین‌کننده مجوز تردد آنها در نواحی مرکزی شهر است، گفت: هنگامی که طرح مذکور در شورای عالی هماهنگی ترافیک شهرهای کشور مطرح شد، پلیس راهنمایی و رانندگی ایراداتی را عنوان کرد. از این رو طرح مذکور برای رفع اشکالات و اعمال اصلاحات لازم با لحاظ نظرات پلیس و دیگر واحدهای کشوری متولی امر دوباره به شهرداری ارجاع شد. در نهایت نسخه اصلاح‌شده که نظر مثبت پلیس را هم جلب کرده است، اخیرا به تصویب شورای عالی هماهنگی ترافیک رسید.

وی که به‌عنوان سخنگوی طرح «کاهش» نیز انتخاب شده است، با بیان اینکه مبنای این طرح پس از اعمال اصلاحات، ممنوعیت تردد خودروهای کاربراتوری در محدوده زوج و فرد است، گفت: در فاز نخست این طرح که از اول شهریور ماه آغاز خواهد شد و به مدت دو ماه ادامه می‌یابد، هیچ خودرویی بدون داشتن معاینه فنی حق ورود به محدوده زوج و فرد را نخواهد داشت.

به عبارت دقیق‌تر، الزام برخورداری از معاینه فنی خودرو به‌عنوان شرطی مضاف بر هماهنگی شماره پلاک خودرو در محدوده زوج و فرد پیش‌بینی شده است. در این صورت برای یک خودروی پلاک زوج که در یکی از روزهای زوج هفته بدون معاینه فنی به محدوده طرح زوج و فرد ورود کرده باشد، به رغم هماهنگی پلاک جریمه ورود به محدوده طرح صادر خواهد شد.

حسینی‌منش با بیان اینکه فاز دوم این طرح از اول آبان ماه آغاز خواهد شد، گفت: در این فاز که به مدت دو ماه در سطح شهر اجرا خواهد شد، داشتن برگه معاینه فنی به‌عنوان پیش‌شرط تردد در کل سطح شهر تهران تلقی می‌شود و برای هر خودروی فاقد معاینه فنی که در شهر تردد و از مقابل دوربین‌های ثبت تخلف عبور کند، روزانه یک فقره جریمه نداشتن معاینه فنی صادر می‌شود.

سخنگوی طرح «کاهش» با بیان اینکه فاز نهایی طرح از اول دی‌ماه ۱۳۹۵ اجرایی می‌شود، خاطرنشان کرد: در این مرحله هرگونه تردد خودروهای کاربراتوری در محدوده زوج و فرد ممنوع خواهد شد.

وی توضیح داد: خودروهای انژکتوری دارای معاینه فنی که برچسب سبز به آنها تعلق می‌گیرد، می‌توانند با لحاظ شرایط زوج یا فرد بودن شماره پلاک، در محدوده طرح زوج و فرد تردد کنند. اما خودروهای کاربراتوری دارای معاینه فنی که برچسب زرد به آنها تعلق می‌گیرد، با اجرای فاز سوم دیگر به هیچ وجه مجوز ورود به محدوده زوج و فرد را نخواهند داشت.

حسینی‌منش درباره علت این تغییرات قابل توجه در طرح اولیه اظهار کرد: در تهران علاوه بر مشکل آلودگی هوا با مساله ترافیک سنگین نیز روبه‌رو هستیم. واقعیت این است که در صورت اجرای طرح «LEZ» ترافیک در محدوده زوج و فرد با افزایش دست کم ۲۰ درصدی مواجه می‌شد.

سخنگوی طرح «کاهش» با اشاره به اجرایی شدن سامانه یکپارچه معاینه فنی «سیمفا» در کشور از سال جاری گفت: با اجرای این سامانه از چاپ برگه‌های جعلی معاینه فنی جلوگیری می‌شود و دوربین‌های ثبت تخلف پلیس در حریم و داخل محدوده طرح زوج و فرد، خودروهای فاقد معاینه فنی را در لحظه شناسایی می‌کند.

کاهش ۱۰ درصدی تردد در محدوده زوج و فرد

وی در پاسخ به پرسش «دنیای اقتصاد» درباره تشدید محدودیت تردد خودروها با اجرای این طرح جدید، گفت: برابر آمار سال گذشته، تعداد کل سواری، تاکسی و وانت که در تهران شماره‌گذاری شده است، سه میلیون و ۳۷۹ هزار و ۷۴۱ دستگاه است که فقط حدود ۱۰ درصد از آن معادل ۳۴۵ هزار و ۸۴۷ دستگاه کاربراتوری است، بنابراین طرح جدید حداکثر ۱۰ درصد در تردد خودروها محدودیت ایجاد می‌کند. در عین حال سهم خودروهای کاربراتوری در انتشار آلاینده‌های هوای شهر تهران در مقایسه با خودروهای انژکتوری، ۴۵ درصد است.

مدیرعامل ستاد مرکزی معاینه فنی خودروهای تهران در ادامه یادآور شد: هرچند آثار اجرای طرح «کاهش» در بلند‌مدت قابل ارزیابی بوده و در دیگر کشورها نیز این طرح در دوره‌های ۵ تا ۱۰ ساله اجرا شده است، اما در گام نخست با توجه به الزامی شدن معاینه‌فنی خودروها، کاهش ۱۰ درصدی آلودگی هوا را به دنبال دارد. با گذشت زمان و اعمال ممنوعیت تردد خودروهای کاربراتوری در محدوده زوج و فرد می‌توان پیش‌بینی کرد که در مجموع شاهد کاهش ۳۲ درصدی آلاینده‌های شهر تهران باشیم.

حسینی‌منش با اشاره به اینکه ظرفیت مراکز معاینه فنی تهران در یک شیفت کاری، ماهانه ۱۰۰ هزار دستگاه خودرو است، گفت: در صورت نیاز ارائه خدمات در دو یا سه شیفت کاری نیز میسر خواهد شد. هر چند شرایط نسبتا آرام کنونی با طول صف معقول و منطقی بهترین روز برای مراجعه شهروندان به این مراکز است؛ کمااینکه با نزدیک شدن به مهر ماه و با توجه به اجرای فاز‌های بعدی طرح «کاهش» قطعا صف خودروها در مراکز معاینه فنی بسیار طویل‌تر خواهد شد،‌ در حالی که اگر مراجعات در تمام ایام سال توزیع شود، شهروندان با این مشکل روبه‌رو نخواهند شد.

به گفته وی، برابر اطلاعات موجود از شهریور سال گذشته تا شهریور امسال مجموعا یک میلیون و ۸۰۰ هزار خودرو مشمول معاینه فنی هستند که از این تعداد ۵۰۰ هزار دستگاه خودرو در نیمه دوم سال گذشته به مراکز معاینه فنی تهران مراجعه کردند و حدود همین تعداد نیز در مراکز اطراف شهر تهران معاینه فنی شدند، به این ترتیب در روزهای پیش‌رو ۸۰۰ هزار خودرو برای تردد در محدوده زوج و فرد باید نسبت به انجام معاینه فنی اقدام کنند.

حسینی‌منش همچنین از تدوین طرحی به منظور نوبت‌دهی قبلی برای مراجعه به مراکز معاینه فنی خبر داد و گفت: تهیه این طرح در دستور کار قرار گرفته و به‌زودی اعمال خواهد شد.