سوپرمن، این روزها از رستم قوی تر شده!

ضمیمه کرگدن روزنامه اعتماد - شروین وکیلی: آشکار است که سوپرمن در پنجاه سال گذشته گام به گام پیشروی کرده و رستم عقب نشسته است.

معیار داوری درباره تمدن ها تصویری است که از انسان آرمانی به دست داده می شود و ماهیت بانفوذترین و برجسته ترین مردمانی که بر این اساس پدید آمده اند. نقاط حدی و اوج ها آن جایی است که هنگام فهم یک پدیده باید بدان نگریست. بر همین مبنا، به همان ترتیبی که هر انسانی را می توان براساس بزرگ ترین دستاوردها و درخشان ترین نقاط کارنامه اش ارزیابی کرد، درباره تمدن ها و فرهنگ ها نیز می توان چنین کرد. یعنی می توان به نامدارترین دانشمندان و سیاستمداران و ادیبان و شاعران و هنرمندان یک تمدن نگریست و از ایشان همچون شاخصی برای فهم و داوری درباره آن تمدن بهره جست.

می توان تصویر تخیلی و تقدیس شده انسان کامل را تحلیل کرد و دریافت که در آن بافت فرهنگی چه ویژگی هایی اهمیت داشته و پیشرفت و بالیدن در کدام زمینه ها مهم و کلیدی قلمداد می شده است. می توان سیر تحول تاریخی ابرانسان ها را در ادبیات و اسطوره ها دنبال کرد و به این پرسش اندیشید که آیا الگوی دگردیسی این مفهوم ذهنی با مسیر تحول شخصیت های نامدار و اسوه های تاریخی زاده شده در آن فرهنگ سازگاری و توازی دارند یا ندارند.


می توان به این پرسش پرداخت که چه نیروهای اجتماعی، چه دگردیسی های فنی، چه تحولات نهادی و کدام نوآوری های فلسفی و هنری به کدام تغییرها در سیمای انسان کامل منتهی می شود. از مسیری واژگونه نیز می توان پیش رفت و پرسید که آیا ظهور شخصیت های تاریخی نامدار و مهم به تحولی یا چرخشی در صورت بندی انسان آرمانی منتهی می شود یا نه؟

می توان پرسید که چه شرایط تاریخی و زیربنای نظری به شکل گیری اسطوره جمشید انجامیده و می توان روابط میان جمشید و شخصیت های همسانش- مانند سلیمان و کیکاووس و نمرود- را تحلیل کرد. می توان پرسید که اسطوره ابرپهلوانی مانند رستم براساس زندگینامه جنگاوری سکا شکل گرفته یا خود آن گندفرنه سیستانی یا پهلوان سورنی زیر تاثیر روایت هایی از پهلوانی همسانی بوده است.

می توان پرسید که کوروش بزرگ به خاطر شناختن و دانستن و الهام پذیرفتن از داستان نجات بخشی سوشیانس زرتشتی کرداری چنین اخلاقی و مهربانانه با رقیبان سیاسی اش داشته یا این که مضمون دادگری سوشیانس براساس کردارهای این شخصیت تاریخی صورت بندی شده است.

با ردگیری این پرسش ها می توان به نوعی دانش تخصصی درباره انسان کامل دست یافت. عزیزالدین نسفی از عارفان قرون میانه کتابی زیبا دارد به پارسی که نامش هست «کتاب الانسان الکامل» و در آن آرای شاعران و صوفیان و دینمردان چند قرن پیش از خویش را گرد آورده است. نسخه ای تحلیلی و انتقادی از این کتاب را امروز می توان با روش شناسی سیستمی یکسره از نو نگاشت و نه تنها صورت بندی این مفهوم در ایران زمین که مقایسه اش با تمدن های دیگر را نیز آماج کرد.


هر پژوهنده ای که به اساطیر ایران زمین علاقه ای و در شناخت اساطیر تمدن های دیگر نیز دستی داشته باشد، خیلی زود متوجه این نکته خواهدشد که در هر دوره تاریخی اسطوره های ایرانی به چهار دلیل از اساطیر معاصرشان در سرزمین های دیگر متمایز بوده اند: روایت های ایرانی ۱- بسیار فلسفی و پیچیده هستند و به فراروایتی کلان و عقلانی درباره کل هستی متصل می شوند، ۲- بسیار با اخلاق درهم تنیده شده اند و مضمون اخلاقی در همه شان غلبه دارد، ۳- در فراغت از باورهای خرافی پرداخته شده اند و رخدادها و موجودات جادویی و تخیلی در آن ها نسبتا اندک است و ۴- انسان در مرکز روایت ها قرار دارد. یعنی اساطیر ایرانی سرگذشت خدایان یا هیولاها یا اشباح را بازگو نمی کنند، بلکه بر سرنوشت انسان تمرکز یافته اند.

به همین خاطر مفهوم انسان کامل در ایران زمین یکی از پیچیده ترین و پرداخت ترین تصویرها را پدید آورده است. دور از واقع نیست اگر بگوییم که در سراسر هزاره های تاریخ پیشامدرن، در هر برش زمانی در قیاس با سایر فرهنگ ها، پیچیده ترین الگوی ذهنی درباره این مفهوم را در ایران زمین می توان یافت.

در ایران زمین با انبوهی از پهلوانان و جنگاوران و قدیسان و هنرمندان و ماجراجویان و پارسایان تخیلی و اساطیری سر و کار داریم که شانه به شانه انبوهی از سرداران و شاهان و دینمردان و هنرگران و عارفان تاریخی ایستاده اند. گواهی بر ارتباط تنگاتنگ اسطوره و تاریخ و این که آن شخصیت های تخیلی سخت تاریخی می نمایند و این اشخاص تاریخی بسیار با اسطوره آمیخته شده اند.


انسان های آرمانی هر چند در ایران زمین پیشینه ای چشمگیر و پیچیدگی حیرت انگیز دارند، امروز در موقعیتی فرودست و حاشیه ای قرار گرفته اند. تردیدی نیست که اگر مضمون ها و ویژگی های اصلی انسان آرمانی را در درازنای تاریخ تحلیل کنیم، ایران را هسته مرکزی نوآوری در این زمینه خواهیم یافت. با این همه، طی سه قرن گذشته موجی نو از تمدن فناورانه مدرن به تدریج در مغرب زمین تکامل یافته که امروز فراگیر شده و ایرانیان در تاسیس آن نقشی نداشته اند.

این موج جهان گستر و مقاومت ناپذیر تمدن مدرن است که رسانه های نو و ساخت های تازه روایت کردن اساطیر را رقم زده و ماده خامی که برای این کار مورد استفاده قرار داده، روایت ها و اسیر بومی اروپایی است که در نهایت ماهیتی رومی- مسیحی دارند. در نتیجه، در برش زمانی امروزی، ما با تاریخی دیرپا و غنی از تکامل مفهوم انسان کامل در ایران زمین رو به رو هستیم که اغلب همچنان در چنبر رسانه های سنتی محدود مانده است. در مقابل آن، روایت هایی نو و مدرن از همین مفهوم را می بینیم که ریشه در خاک جوان و روایت های نوپای اروپایی دارد اما به چرخه های پردازش مکرر فرهنگی و تولید فزاینده اقتصادی وارد شده و از راه صنعت مدرن، فرهنگ خصلتی جهانی پیدا کرده است.

برای روشن شدن دعوی خوب است دو نمونه نامدار از این ابرانسان ها را با هم مقایسه کنیم. در ایران امروز هر کودکی- امیدواریم- دست کم اسم رستم را شنیده باشد، اما تردیدی نداریم که نام سوپرمن را می داند. یکی ابرانسانی است ایرانی که از نظر تاریخی به شخصیتی در ابتدای عصر اشکانی، یعنی حدود دو هزار سال پیش، مربوط می شود و روایت هایش را به همین سبک و سیاقی که امروز می بینیم، در ادبیات و هنر عصر ساسانی نیز باز می یابیم. کتاب عظیمی مانند شاهنامه بر محور شخصیت او سروده شده و شماری از نامدارترین و بانفوذترین اندیشمندان تاریخ اندیشه (از فردوسی و بیرونی بگیرید تا سهروردی و مولانا) درباره اش سخن گفته اند.


امروز نیز طبقه فرهیخته با رستم و روایت هایش و سرنوشتش آشنا هستند. اما رسانه اصلی انتقال ماجرای رستم همچنان کتاب های حجیم و زبانی سنجیده و فخیم است که شاید همگان آن را درنیابند.

در مقابل سوپرمن را داریم؛ آفریده ای تخیلی و خلاقانه که یک طراح مجلات کمیک استریپ حدود هشتاد سال پیش آن را پدید آورد. از آن هنگام به بعد فیلسوف، ادیب، دانشمند یا عارفی را نمی شناسیم که درباره سوپرمن شعری سروده یا کتابی نوشته یا نظریه ای پرداخته باشد. با این همه، انبوهی از فراورده های فرهنگی و غیرفرهنگی بر محور او پدید آمده اند و چرخش مالی که این نماد روایی هر سال تولید می کند، سر به فلک می زند.

دشوار است در سراسر کره زمین به شهری بروید که دست کم گروهی از مردمش فیلم سوپرمن، نقاشی و عکس سوپرمن یا کمیک استریپ سوپرمن را ندیده باشند. عروسک سوپرمن به همراه کیف و کفش و کلاه و عکس برگردان سوپرمن را همه جا می توان یافت و سالی نیست که کارتون یا فیلمی درباره او ساخته نشود و چند ده میلیون (یا گاه چندصد میلیون) تماشاچی نداشته باشد.

در ایران زمین بر هر چشم نکته سنج و خرد نقدپسندی آشکار است که سوپرمن طی پنجاه سال گذشته گام به گام پیشروی کرده و رستم عقب نشسته است. این غلبه یک اسطوره بر رقیب در عرصه فرهنگ لزوما از «بهتر» یا «معنادارتر» بودن سوپرمن حکایت نمی کند، هر چند جذاب تر بودن و روزآمد بودنش را نشان می دهد.

سوپرمن با وجود بافت علمی- تخیلی داستانش درواقع زندگینامه ای جادویی دارد. توانایی های او عبارتند از رویین تنی در برابر آسیب سلاح ها، پرواز کردن بی وسیله، سوزاندن و ذوب کردن چیزها با خیره نگریستن و زورمندی باورنکردنی و اغراق آمیز. تمام این عناصر ماهیتی جادویی دارند و دقیقا همان چیزهایی هستند که در اساطیر قدیمی اروپایی پیشینه داشته اند.

سوپرمن درواقع تناسخی است از همان پهلوانان قدیم یونانی. او کمابیش به پرسئوس می ماند و پرواز کردن و زورمندی و خطاناپذیری ضربت هایش ادامه همان است، با همان فاصله از عقلانیت و همان سطح از جادوپرستی با این تفاوت که پرسئوس این توانایی ها را به هدایای خدایان گوناگون مدیون بود و سوپرمن آن را از عالم لاهوت (یعنی سیاره ای دیگر، در ملکوت آسمان ها) به ارث برده است.


با وجود تاکید بر سویه های علمی- تخیلی داستان سوپرمن، این توانایی ها ارتباطی با علم مدرن ندارند و ادامه مستقیم همان روایت های باستانی محسوب می شوند. نمونه اش این که بنا به علم مدرن، سازگار با آنچه از قرن ها پیش در ایران نیز بخشی از دانش عمومی محسوب می شده، دیدن با ورود اشعه ای به چشم همراه است که از اجسام سرچشمه گرفته است. در اروپا این نکته تا عصر نوزایی به درستی دانسته نبود و نویسندگان اروپایی اغلب تا سه، چهار قرن پیش در ادامه تصور نادرستی که افلاطون داشت، اعتقاد داشتند که دیدن با خروج اشعه ای از چشم و برخورد کردنش به اجسام همراه است.

این شیوه از فهم «دیدن» در ایران زمین تنها در دایره خرافات باقی ماند و همان است که شالوده مفهومی نظر زدن و چشم زدن را می سازد. این که از چشم سوپرمن اشعه ای خارج می شود و می تواند اجسام را منهدم کند، دنباله مستقیم همین تصویر از دیدن است که هیچ ارتباطی با علم دیدن مدرن ندارد.

اگر به رستم بنگریم، از خیلی جنبه ها او را امروزی تر و غیرخرافی تر خواهیم دید. رستم انسانی تمام عیار است. هیچ توانایی جادویی و غیرعادی جز زورمندی اش ندارد و آن هم در حدی نیست که نامعقول و اغراق آمیز بنماید. کردار رستم و سوپرمن، براساس قاعده عمومی اساطیر پهلوانان، بر کشمکش با دشمنی استوار شده که امنیت و بقای «دوستان» و «قبیله خودی» را تهدید می کنند. اما برخلاف سوپرمن که با موجوداتی عجیب و غریب و به قدر خودش نامعقول گلاویز می شود، رستم با پهلوانانی همسان با خویش در می آویزد که تقریبا همه شان انسان هستند و آن هایی هم که نیستند دیوهایی هستند که شباهتی چشمگیر به انسان دارند، در حدی که می توان آن ها را قبیله ای از جنگل نشینان مازندران باستان درنظر گرفت.

اگر به انگیزه های درونی، معیارهای اخلاقی، فراز و فرودهای داستانی و پیچیدگی روابط با انسان های دیگر و همچنین ارتباط پهلوان با خودش بنگریم، به روشنی در می یابیم که رستم بسیار پیچیده تر و چندلایه ای تر از سوپرمن است. ارتباط سوپرمن با دیگری ها گذرا و سطحی است و گفتمان او روایتی تکرارشونده و نسبتا ساده لوحانه است که احترام به قانون مدنی و رعایت قواعد شهر مدرن را تبلیغ می کند.

رستم، در مقابل، شخصیتی است که تمام قوانین را کنار می گذارد و تنها براساس قوانینی درون زاد و خودبنیاد کردار خود را انتخاب می کند. از این رو است که رستم را می توان پهلوانی اخلاقی به معنای حقیقی کلمه به حساب آورد در حالی که سوپرمن- که نه گوش دشتبان را از جا می کند و نه پسرش را در نبرد از پای در می آورد- از عمق اخلاقی و فلسفی به کلی تهی است. به همین سبب است که کودکان سوپرمن را می پسندند و وقتی بالیدند و سن و سالی یافتند، «اگر» از سطحی فرهیخته تر باشند، به رستم روی می آورند.


جامعه ایرانی در آن زمانی پیشتاز و نیرومند و بانفوذ بود که کودکانش با تصویری پیچیده و اثرگذار و نیرومند از انسان کامل پرورده می شدند و رشد می کردند. در جامعه ای که کودکانش از ابتدای کار داستان رستم را آموخته باشند، دشوار بتوان دروغ گفت، دزدی کرد، لافِ گزاف زد و ریا ورزید. شاید به این خاطر است که تا وقتی سرنمونه های فرهنگی از این دست برقرار و تاثیرگذار بودند، این فرومایگی های شخصیتی وضعیتی چنین همه گیر نداشت و بیماری های اجتماعی امروزی هم از دلشان برنمی خاست.

اما باید امروز این نکته را دریافت که رستم از فضای تخیل کودکانه به قلمرو اندیشه فرهیختگان عقب نشینی کرده و بخشی از آنچه هنگام شکل گیری شخصیت نزد نوباوگان تجربه می شود، کمابیش همان است که چند هزار سال پیش در جامعه ای خرافی فهم می شد. علاج این درد تنها زمانی ممکن می شود که دلیل پیشروی سوپرمن و عقب گرد رستم را دریابیم. کلید فهم این ماجرا، همانا فهم مدرنیته است و برتری فناورانه خردکننده ای که بر فرهنگ های سنتی دارد و کارآمدی و چالاکی رسانه های که پیام های خویش را با آن مخابره می کند.

سوپرمن به این خاطر امروز اهمیتی جهانگیر پیداکرده که گذشته از یک آفریده تخیلی یک هنرمند گمنام، امروز یک هنر پاپ فراگیر و یک صنعت فرهنگی پول ساز هم هست. تردیدی نیست که مکیده شده اسطوره های پیچیده و معنادار در زمینه تکثیر مکانیکی فرهنگ، بخش هایی از معنای آن را می زداید و بخش هایی دیگر را تخت و سطحی می سازد.

اما شاید زمان آن رسیده باشد که نسخه هایی رقیب سوپرمن از رستم پدید آید؛ نسخه هایی که پس از گذر از صافی های مدرن بر سازنده سینما و پویانمایی و کمیک استریپ و بازی ،امری سرراست و ساده و نرم و سطحی شده باشد، اما چه بسا که همچنان در این وضعیت نمادها و رگه هایی از آن معنای دیرینه و کارگشا را در خود حمل کند و راه را بر آشنایی بعدی نوباوگان با اصل متن هموار سازد. شاید در آن هنگام سوپرمنی جذاب و زیبا و رنگین که چندان معنایی هم ندارد ،جای خود را به رستمی به همین اندازه زیبا و چشم نواز دهد که بخشی از میراث معنایی خود را حفظ کرده است.