قصه پرغصه «ان جی او»ها در ایران
سازمان های مردم نهاد، از سال هایی که هیچ کس به یاد ندارد، در ایران ریشه و خانه داشته اند. فقرزدایی مهم ترین فعالیتی است که به شکل وسعی آدم ها را گردهم آورده است.
ماهنامه جامعه پویا - فرزانه بنی هاشمی: از بازوی دولت تا عامل مخرب؛ هر کس و هر وقت انگلی و نامی بر پیشانی گروهی یا سازمانی یا ساختاری زده است که در بیرون از ایران سازمان غیردولتی و در درون، سازمان مردم نهاد یا سمن نامیده می شود. گروه سازی برای فعالیت های اجتماعی در قالب خیریه یا تحقق هر هدف اجتماعی دیگری، از حفظ محیط زیست تا ترویج سلامت و از حقوق کودکان و زنان تا آسیب دیدگان اجتماعی، همیشه در ذات همه مردمان در سراسر جهان بوده و هست.
سازمان های مردم نهاد، از سال هایی که هیچ کس به یاد ندارد، در ایران ریشه و خانه داشته اند. فقرزدایی در اَشکال مختلف از یتیم نوازی تا اهدای مستمری و جهیزیه و حمایت تحصیلی و... مهم ترین و اساسی ترین فعالیتی است که به شکل وسعی آدم ها را گردهم آورده است. به گزارش فتاح، رئیس کمیته امداد، ۱۴ هزار خیریه ثبت شده در ایران وجود دارد که نیمی از آنان فعال اند.
نگاه دولت
شواهد زیادی می گوید هیچ یک از دولت ها در ایران، سازمان های غیردولتی را دوست نداشته اند، در عین حال نتوانسته اند آنها را نادیده بگیرند. از اول تا یازدهم، از سازندگی تا تدبیر و امید، بیشتر از به رسمیت شناختن سازمان های غیردولتی، به رسمت شناخته شدن آنان را نمایش داده اند. ازنهادهای صنفی و تخصصی تا انجمن های آسیب ستیز و خیریه ها، از برخی حمایت کرده اند و برخی را ساخته اند. فرقی هم نمی کرده است در چه حوزه ای: از صنعت و تجارت تا فرهنگ و هنر. نتیجه نوعی آشفتگی و بی نظمی در حوزه فعالیت های اجتماعی بوده است که حاصل چنددستگی است نه تکثر.
سیاست دولت با ان جی اوها برخلاف قاعده مرسوم، با دست پیش کشیدن و با پا پس زدن است. با این وصف، همه دولتمردان، ان جی اوها را یاور و بازوی دولت می دانند. اگر آماری واقعی از فعالیت های سازمان های غیردولتی در ایران وجود داشت، بهتر می شد درباره مفهوم بازوی اجرایی دولت سخن گفت. یک مقایسه نه چندان خوب، اما تامل برانگیر نشان می دهد در سال ۲۰۱۳، هفتاد درصد از حدود هزار و ۷۴۰ میلیارد دلار درآمد موسساتی که در حوزه فعالیت های اجتماعی کار کرده اند، از فروش خدمات به دولت حاصل شده است. این ارقام بیش از آنکه نشان دهنده سهم دولت در خرید خدمات باشد، نشان دهنده نقش سازمان های غیردولتی در نقش بازوی اجرائی دولت است؛ بازوانی قوی و موثر.
در ایران خیریه ها هیچ گاه بازوی اجرائی دولت نبوده اند. در اصلاح طلب ترین دولت سال های بعد از انقلاب اسلامی هم گرفتن مجوز به کمتر از یک سال قد نمی داد؛ مسیری طولانی برای احراز انواع صلاحیت ها از نداشتن سوءپیشینه تا انواع بررسی ها، پیش رو داوطلبان فعالیت های خیریه و اجتماعی وجود دارد. تا همین چند سال قبل سازمان بهزیستی به دارندگان مجوز وزارت کشور، مجوز نمی داد و از هر کسی که زیر چتر این سازمان نبود هم حمایت نمی کرد. یک دور تسلسل برای ثبت و اخذ مجوز وجود داشته و دارد و دولت به جای زیرساخت اطلاعاتی و ارتباطی، که مهم ترین زیرساخت در جهان معاصر است، می کوشد از طریق کمک های مستقیم و غیرمستقیم شماری از ان جی اوها را به خود وابسته کند.
نگاه مردم
نخست: ما گمان می کنیم نیکوکارترین مردم جهانیم. همچنان که فکر می کنیم باهوش ترین هستیم. برای دومی مثال هایی از حضور چند ایرانی در ناسا و گوگل و چند برند مطرح بین المللی داریم؛ برای اولی شمار زیاد خیریه ها در ایران.
براساس یک آمار رسمی، در سال ۲۰۱۳ مردم آمریکا بیش از ۳۵۸ میلیارد دلار به خیریه ها کمک کرده اند. در این برآورد، کمک شرکت ها و بنیادهایی نظیر بیل گیتس و... محاسبه نشده است. در عین حال براساس یک گزارش از هر چهار شهروند بالای ۱۶ سال در آمریکا در فاصله سال های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۶ یک نفر در فعالیت های خیریه و اجتماعی غیرانتفاعی مشارکت داشته است.
ساکنان ثروتمندترین کشور جهان، شاخص خوبی برای مقایسه نیست؛ ولی ارقام سرسام آوری که نشان می دهد در کشوری با چهار برابر جمعیت ایران به اندازه سه برابر بودجه متورم یک دولت نفتی، صرف امور خیریه می شود، نشانه عمق مشارکت جویی مردم در فعالیت های خیرخواهانه است.
دوم: واقعیت آن است که بخش مهمی از فقرستیزی در جامعه ایران بر عهده مردم است که عمدتا از طریق خیریه ها به سرانجام می رسد. به جز کمیته امداد امام خمینی (ره) که به تنهایی سالانه هزاران میلیارد تومان در قالب اعانه جمع آوری می کند، خیریه هایی که به شکل واقعی حاصل مشارکت داوطلبانه مردم است نیز بسیار زیادند. فقرستیزی شمایل اصلی سازمان های مردم نهاد را در ایران تشکیل می دهند.
آسیب های اجتماعی، حقوق زنان و کودکان، محیط زیست، انواع معلولیت ها و بیماری های سخت، از جمله دیگر حوزه های یاست که در ایران طرفداران زیادی داشته و البته با مقاومت های پیدا و پنهان زیادی هم رو به رو بوده است؛ مقاومت هایی که اجازه نداده است خیریه هایی در مقیاس بین المللی در ایران فعال شوند یا به فعالیت بپردازند. استفاده از منابع خارجی یا وسواس و احتیاط زیادی دنبال می شود.
محدودیت ها فرصت بزرگ شدن را از ان جی اوها سلب می کنند. نمونه های بسیار محدودی از خیریه ها مانند محک توانسته اند به مدد تعریف درست از ماموریت، ترکیب قدرتمند بنیان گذاران و هدف گذاری درست روی دو مقوله کودکی و سرطان به این اندازه بزرگ شوند. اصولا خیریه های درمانی این شانس را داشته اند که با هراس کمتری به حیات خود ادامه دهند. در حوزه آسیب های اجتماعی و حقوقی (اعم از حقوق زنان و کودکان و محیط زیست و...) شانس کمتری برای این اندازه حمایت وجود دارد. محل تردید بسیار است که اگر خانم قدس و همراهان ایشان به جای کودکی و سرطان، حقوق زنان یا محیط زیست را نشانه رفته بودند، همچنان می توانستند نمونه ای از یک محک موفق را بنیان نهند.
سوم: مردم هر روز کم اعتمادتر می شوند. هر روز دقیق تر هم می شوند. آنها می خواهند بدانند چه نهادهایی با چه سازوکاری و چگونه بر گروه هدف اثر می گذارند و به تعبیر دقیق تر می خواهند بدانند پولی که می دهند چگونه هزینه می شود.
حتی فعالیت های داوطلبانه نیز رنگ و بوی حرفه ای تری یافته است. کم کم طیف بزرگی از داوطلبان می خواهند در کار جمعی فعالیت کنند که کار موثرتری می کند. داوطلبان نسبت به گذشته کم حوصله تر و پرتوقع ترند و حامیان از حمایت های فله ای پرهیز می کنند.
در این میان گروه هایی که به دلایل مختلف ساخته شدند تا از اعتماد مردم سوءاستفاده کنند نیز دیوار بی اعتمادی را بلندتر کردند. سازمان های مردم نهاد با بحران مشروعیت هم به اندازه بحران مالی درگیرند.
نگاه از درون
کار برای ان جی اوها هر روز سخت تر می شود و هزینه ها کمتر و فنی تر و نظارت بر مصارف بیشتر. این محدودیت ها، همه را به سوی حرفه ای تر شدن سوق داده است، به سمت پایش و اندازه گیری و ارائه شاخص هایی برای جلب اعتماد مشتریان به سمت شفاف سازی بیشتر. از دل همه اینها، اطلاعات بیرون می آید و تولید اطلاعات نه تنها برای مخاطبان که برای همه فایده دارد؛ اول از همه خود سمن ها.
ابزارهای ارتباطی تعامل میان سمن ها را بیشتر کرده اند. جزیره های پراکنده، دارند به تدریج به هم وصل می شوند و قدرت اتصال این شبکه بسیار زیاد است. با این همه ان جی اوها در ایران نوزاد مانده اند؛ حتی به نوجوانی هم نرسیده اند. تجربه محدود، ارتباط کم و فقدان روحیه کار گروهی سبب شده تا ان جی اوها هی باز و بسته شوند. شمار کمی از این نهادها در ایران هستند که به گروه موسس یا بنیان گذار خود وفادار مانده باشند و به طور مستمر، گروهی از خم جدا شده و با نامی تازه همچنان به کار ادامه می دهند.
ناپایداری، مانع از بزرگ شدن ان جی اوها در ایران شده و کوچک ماندن، ضعف های ساختاری در آنها را تشدید کرده است. هر سال گروه ها و مراجع بسیاری در مقام دعوت کننده شماری از ان جی اوها را برای تاسیس یک شبکه فرا می خوانند. دولت بیشترین طرفدار این برنامه هاست؛ ولی چون ایده و عزمی پشت آن نیست، از سطح چند جلسه فراتر نمی رود. به نظر می رسد ضعف ارتباط بین سازمان های مردم نهاد مهم ترین مشکل آنان در شرایط کنونی است.
تعامل می تواند ظرفیت ان جی اوها را چندین برابر ارتقا دهد؛ اما نه سازوکاری برای این امر وجود دارد و نه مرجعی. دولت این جی اوها را متهم می کند که با هم نمی سازند که چندان هم دور از واقعیت نیست و ان جی اوها به دولت بدگمان اند. در ایران هزینه های شبکه ساختن زیاد است و از این منظر، دولت می تواند با ارائه زیرساخت هایی از این دست به توسعه ان جی اوها کمک کند. شبکه شدن مستلزم شفافیت بیشتر است و این امر، خود به خود اهداف نظارتی دولت را بیشتر می کند.
یکی قصه پُرآب چشم...
فعالیت اجتماعی و انسان دوستانه در ایران فقط انگیزه لازم ندارد. کفش آهنین و دل پولادین می خواهد برای پیش رفتن و پیش بردن هدف. پیش از آنکه بخواهید به خودتان بقبولانید که آماده گام نهادن در این مسیر هستید، باید اول خود را به دولت اثبات کنید و از لابیرنت سخت انواع مجوزها بگذرید. این شمایید که باید صلاحیت خود را بشناسانید. بعد باید به مردم اثبات کنید که شما مال شان را نمی خورید و هیچ پوششی برای هیچ کار خلافی نساخته اید. بعد باید به حامیان اثبات کنید که مدیر خوبی هستید و پول شان را دور نمی ریزید. باید فرض قرمز زیر پای داوطلبان پهن کنید. چون بیشترشان نمی دانند و هیچ داوطلبی ارث پدرش را از هیچ ان جی اویی نباید طلب کند و باید با همه افراد جامعه هدف، به گونه ای مناسبات تان را تنظیم کنید که تصور باندبازی پیش نیاید و مشروعیت و مقبولیت تان خدشه دار نشود و...
بخش مهمی از فعالیت ان جی اوها در ایران صرف مقابله با تصورات و توهمات است که هم در پیدایی آن مقصرند و هم قربانی آن به شمار می روند... .
سازمان های مردم نهاد، از سال هایی که هیچ کس به یاد ندارد، در ایران ریشه و خانه داشته اند. فقرزدایی در اَشکال مختلف از یتیم نوازی تا اهدای مستمری و جهیزیه و حمایت تحصیلی و... مهم ترین و اساسی ترین فعالیتی است که به شکل وسعی آدم ها را گردهم آورده است. به گزارش فتاح، رئیس کمیته امداد، ۱۴ هزار خیریه ثبت شده در ایران وجود دارد که نیمی از آنان فعال اند.
نگاه دولت
شواهد زیادی می گوید هیچ یک از دولت ها در ایران، سازمان های غیردولتی را دوست نداشته اند، در عین حال نتوانسته اند آنها را نادیده بگیرند. از اول تا یازدهم، از سازندگی تا تدبیر و امید، بیشتر از به رسمیت شناختن سازمان های غیردولتی، به رسمت شناخته شدن آنان را نمایش داده اند. ازنهادهای صنفی و تخصصی تا انجمن های آسیب ستیز و خیریه ها، از برخی حمایت کرده اند و برخی را ساخته اند. فرقی هم نمی کرده است در چه حوزه ای: از صنعت و تجارت تا فرهنگ و هنر. نتیجه نوعی آشفتگی و بی نظمی در حوزه فعالیت های اجتماعی بوده است که حاصل چنددستگی است نه تکثر.
سیاست دولت با ان جی اوها برخلاف قاعده مرسوم، با دست پیش کشیدن و با پا پس زدن است. با این وصف، همه دولتمردان، ان جی اوها را یاور و بازوی دولت می دانند. اگر آماری واقعی از فعالیت های سازمان های غیردولتی در ایران وجود داشت، بهتر می شد درباره مفهوم بازوی اجرایی دولت سخن گفت. یک مقایسه نه چندان خوب، اما تامل برانگیر نشان می دهد در سال ۲۰۱۳، هفتاد درصد از حدود هزار و ۷۴۰ میلیارد دلار درآمد موسساتی که در حوزه فعالیت های اجتماعی کار کرده اند، از فروش خدمات به دولت حاصل شده است. این ارقام بیش از آنکه نشان دهنده سهم دولت در خرید خدمات باشد، نشان دهنده نقش سازمان های غیردولتی در نقش بازوی اجرائی دولت است؛ بازوانی قوی و موثر.
در ایران خیریه ها هیچ گاه بازوی اجرائی دولت نبوده اند. در اصلاح طلب ترین دولت سال های بعد از انقلاب اسلامی هم گرفتن مجوز به کمتر از یک سال قد نمی داد؛ مسیری طولانی برای احراز انواع صلاحیت ها از نداشتن سوءپیشینه تا انواع بررسی ها، پیش رو داوطلبان فعالیت های خیریه و اجتماعی وجود دارد. تا همین چند سال قبل سازمان بهزیستی به دارندگان مجوز وزارت کشور، مجوز نمی داد و از هر کسی که زیر چتر این سازمان نبود هم حمایت نمی کرد. یک دور تسلسل برای ثبت و اخذ مجوز وجود داشته و دارد و دولت به جای زیرساخت اطلاعاتی و ارتباطی، که مهم ترین زیرساخت در جهان معاصر است، می کوشد از طریق کمک های مستقیم و غیرمستقیم شماری از ان جی اوها را به خود وابسته کند.
نگاه مردم
نخست: ما گمان می کنیم نیکوکارترین مردم جهانیم. همچنان که فکر می کنیم باهوش ترین هستیم. برای دومی مثال هایی از حضور چند ایرانی در ناسا و گوگل و چند برند مطرح بین المللی داریم؛ برای اولی شمار زیاد خیریه ها در ایران.
براساس یک آمار رسمی، در سال ۲۰۱۳ مردم آمریکا بیش از ۳۵۸ میلیارد دلار به خیریه ها کمک کرده اند. در این برآورد، کمک شرکت ها و بنیادهایی نظیر بیل گیتس و... محاسبه نشده است. در عین حال براساس یک گزارش از هر چهار شهروند بالای ۱۶ سال در آمریکا در فاصله سال های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۶ یک نفر در فعالیت های خیریه و اجتماعی غیرانتفاعی مشارکت داشته است.
ساکنان ثروتمندترین کشور جهان، شاخص خوبی برای مقایسه نیست؛ ولی ارقام سرسام آوری که نشان می دهد در کشوری با چهار برابر جمعیت ایران به اندازه سه برابر بودجه متورم یک دولت نفتی، صرف امور خیریه می شود، نشانه عمق مشارکت جویی مردم در فعالیت های خیرخواهانه است.
دوم: واقعیت آن است که بخش مهمی از فقرستیزی در جامعه ایران بر عهده مردم است که عمدتا از طریق خیریه ها به سرانجام می رسد. به جز کمیته امداد امام خمینی (ره) که به تنهایی سالانه هزاران میلیارد تومان در قالب اعانه جمع آوری می کند، خیریه هایی که به شکل واقعی حاصل مشارکت داوطلبانه مردم است نیز بسیار زیادند. فقرستیزی شمایل اصلی سازمان های مردم نهاد را در ایران تشکیل می دهند.
آسیب های اجتماعی، حقوق زنان و کودکان، محیط زیست، انواع معلولیت ها و بیماری های سخت، از جمله دیگر حوزه های یاست که در ایران طرفداران زیادی داشته و البته با مقاومت های پیدا و پنهان زیادی هم رو به رو بوده است؛ مقاومت هایی که اجازه نداده است خیریه هایی در مقیاس بین المللی در ایران فعال شوند یا به فعالیت بپردازند. استفاده از منابع خارجی یا وسواس و احتیاط زیادی دنبال می شود.
محدودیت ها فرصت بزرگ شدن را از ان جی اوها سلب می کنند. نمونه های بسیار محدودی از خیریه ها مانند محک توانسته اند به مدد تعریف درست از ماموریت، ترکیب قدرتمند بنیان گذاران و هدف گذاری درست روی دو مقوله کودکی و سرطان به این اندازه بزرگ شوند. اصولا خیریه های درمانی این شانس را داشته اند که با هراس کمتری به حیات خود ادامه دهند. در حوزه آسیب های اجتماعی و حقوقی (اعم از حقوق زنان و کودکان و محیط زیست و...) شانس کمتری برای این اندازه حمایت وجود دارد. محل تردید بسیار است که اگر خانم قدس و همراهان ایشان به جای کودکی و سرطان، حقوق زنان یا محیط زیست را نشانه رفته بودند، همچنان می توانستند نمونه ای از یک محک موفق را بنیان نهند.
سوم: مردم هر روز کم اعتمادتر می شوند. هر روز دقیق تر هم می شوند. آنها می خواهند بدانند چه نهادهایی با چه سازوکاری و چگونه بر گروه هدف اثر می گذارند و به تعبیر دقیق تر می خواهند بدانند پولی که می دهند چگونه هزینه می شود.
حتی فعالیت های داوطلبانه نیز رنگ و بوی حرفه ای تری یافته است. کم کم طیف بزرگی از داوطلبان می خواهند در کار جمعی فعالیت کنند که کار موثرتری می کند. داوطلبان نسبت به گذشته کم حوصله تر و پرتوقع ترند و حامیان از حمایت های فله ای پرهیز می کنند.
در این میان گروه هایی که به دلایل مختلف ساخته شدند تا از اعتماد مردم سوءاستفاده کنند نیز دیوار بی اعتمادی را بلندتر کردند. سازمان های مردم نهاد با بحران مشروعیت هم به اندازه بحران مالی درگیرند.
نگاه از درون
کار برای ان جی اوها هر روز سخت تر می شود و هزینه ها کمتر و فنی تر و نظارت بر مصارف بیشتر. این محدودیت ها، همه را به سوی حرفه ای تر شدن سوق داده است، به سمت پایش و اندازه گیری و ارائه شاخص هایی برای جلب اعتماد مشتریان به سمت شفاف سازی بیشتر. از دل همه اینها، اطلاعات بیرون می آید و تولید اطلاعات نه تنها برای مخاطبان که برای همه فایده دارد؛ اول از همه خود سمن ها.
ابزارهای ارتباطی تعامل میان سمن ها را بیشتر کرده اند. جزیره های پراکنده، دارند به تدریج به هم وصل می شوند و قدرت اتصال این شبکه بسیار زیاد است. با این همه ان جی اوها در ایران نوزاد مانده اند؛ حتی به نوجوانی هم نرسیده اند. تجربه محدود، ارتباط کم و فقدان روحیه کار گروهی سبب شده تا ان جی اوها هی باز و بسته شوند. شمار کمی از این نهادها در ایران هستند که به گروه موسس یا بنیان گذار خود وفادار مانده باشند و به طور مستمر، گروهی از خم جدا شده و با نامی تازه همچنان به کار ادامه می دهند.
ناپایداری، مانع از بزرگ شدن ان جی اوها در ایران شده و کوچک ماندن، ضعف های ساختاری در آنها را تشدید کرده است. هر سال گروه ها و مراجع بسیاری در مقام دعوت کننده شماری از ان جی اوها را برای تاسیس یک شبکه فرا می خوانند. دولت بیشترین طرفدار این برنامه هاست؛ ولی چون ایده و عزمی پشت آن نیست، از سطح چند جلسه فراتر نمی رود. به نظر می رسد ضعف ارتباط بین سازمان های مردم نهاد مهم ترین مشکل آنان در شرایط کنونی است.
تعامل می تواند ظرفیت ان جی اوها را چندین برابر ارتقا دهد؛ اما نه سازوکاری برای این امر وجود دارد و نه مرجعی. دولت این جی اوها را متهم می کند که با هم نمی سازند که چندان هم دور از واقعیت نیست و ان جی اوها به دولت بدگمان اند. در ایران هزینه های شبکه ساختن زیاد است و از این منظر، دولت می تواند با ارائه زیرساخت هایی از این دست به توسعه ان جی اوها کمک کند. شبکه شدن مستلزم شفافیت بیشتر است و این امر، خود به خود اهداف نظارتی دولت را بیشتر می کند.
یکی قصه پُرآب چشم...
فعالیت اجتماعی و انسان دوستانه در ایران فقط انگیزه لازم ندارد. کفش آهنین و دل پولادین می خواهد برای پیش رفتن و پیش بردن هدف. پیش از آنکه بخواهید به خودتان بقبولانید که آماده گام نهادن در این مسیر هستید، باید اول خود را به دولت اثبات کنید و از لابیرنت سخت انواع مجوزها بگذرید. این شمایید که باید صلاحیت خود را بشناسانید. بعد باید به مردم اثبات کنید که شما مال شان را نمی خورید و هیچ پوششی برای هیچ کار خلافی نساخته اید. بعد باید به حامیان اثبات کنید که مدیر خوبی هستید و پول شان را دور نمی ریزید. باید فرض قرمز زیر پای داوطلبان پهن کنید. چون بیشترشان نمی دانند و هیچ داوطلبی ارث پدرش را از هیچ ان جی اویی نباید طلب کند و باید با همه افراد جامعه هدف، به گونه ای مناسبات تان را تنظیم کنید که تصور باندبازی پیش نیاید و مشروعیت و مقبولیت تان خدشه دار نشود و...
بخش مهمی از فعالیت ان جی اوها در ایران صرف مقابله با تصورات و توهمات است که هم در پیدایی آن مقصرند و هم قربانی آن به شمار می روند... .
پ
برای دسترسی سریع به تازه‌ترین اخبار و تحلیل رویدادهای ایران و جهان
اپلیکیشن برترین ها
را نصب کنید.
نظر کاربران
من در سالهای خیلی قبل،به کمیته امداد کمک می کردم.اما الان حتی حاضر نیستم یک ریال به صندوق،بیندازم.خرج کردن خارج ایران و....از کارهای کمیته امداد است.دور وبر ما پر از آدمهای فقیر و با غرور و طبع بالا هیت که ما با کمی دقت می توانیم کمکشان کنیم.من هر چند وقت یه بار،گوشت به عنوان نذری، برایشان می برم تا اون غرور ذاتی شان هم حفظ شود.این هیج جا هم آمار داده نمی شود....کلا آمار در کشور ما،خیلی علمی نیست..