ولایت فقیه در فضای مجازی؛ از گوگل تا شبکه های اجتماعی
این یادداشت به موضوع ولایت فقیه در فضای مجازی فارسی می پردازد. سرنخ هایی همچون نتایج در موتورهای جست و جو نظیر گوگل، مدخل های مرتبط با این موضوع در ویکی پدیا، مرور موضوع ولایت فقیه در وبلاگ ها و همچنین بررسی عملکرد بخری از وب سایت های اصلی در این زمینه درون مایه اصلی این یادداشت است.
مجله خردنامه همشهری - حامد آقاجانی: این یادداشت به موضوع ولایت فقیه در فضای مجازی فارسی می پردازد. سرنخ هایی همچون نتایج در موتورهای جست و جو نظیر گوگل، مدخل های مرتبط با این موضوع در ویکی پدیا، مرور موضوع ولایت فقیه در وبلاگ ها و همچنین بررسی عملکرد بخری از وب سایت های اصلی در این زمینه درون مایه اصلی این یادداشت است. اینترنت، دنیای بی کرانی است که احاطه پیدا کردن بر تمام آن امری ناممکن است. به ویژه آن محتوایی که ما از طریق موتورهای جست و جو به آن ها دسترسی داریم به نسبت همه محتوایی که در این شبکه وجود دارد مانند نوک کوه یخی است که ده ها برابر آن زیر اقیانوس قرار دارد و دیده نمی شود. با این وجود سعی این یادداشت بر این است که بخش های شاخصی از این وسعت را مرور کند.
ولایت فقیه به عنوان بنیادی ترین اصل در نظام حاکمیت جمهوری اسلامی ایران، یکی از موضوعاتی است که ذهن هر یک از افراد جامعه ایرانی را دست کم در برهه ای از زندگی به خود مشغول می کند. چون به هرحال بخش قابل توجهی از شهروندان ایران تحت تاثیر این اصل بنیادین و در داد و ستد مفهومی و کاربردی با آن قرار دارند چنان که این روزها به وضوح می تواند شاهد بود که سیاست کلی نظام اسلامی در قبال مذاکره یا عدم آن با برقدرت های دنیا، توسط عالی ترین مقام سیاسی ایران یعنی ولی فقیه تعیین و جهت دهی می شود. بنابراین طبیعی است که هر یک از مردم ایران در هر سطحی از دانش و آگاهی و توانایی های شخصی که باشند با این پرسش ذهنی برخورد داشته باشند که «ولایت فقیه» چیست و این مفهوم چه نقشی در زندگی آن ها بازی می کند.
طبیعتا با توجه به تعداد بسیار بالای کاربران اینترنت در ایران و همچنین دسترسی گسترده در سال های اخیر از طریق اینترنت در شبکه تلفن همراه، فضای مجازی یکی از منابع اصلی برای پیدا کردن پاسخ این سوال به شمار می رود. حال مسئله اینجاست که با یک نگاه گذرا و مروری ساده، ولایت فقیه در اینترنت فارسی چگونه دیده می شود و چه تصویری به کمک اینترنت می توان در این باره به دست آورد؟
موتور جست و جوی گوگل
یکی از نخستین ابزارهایی که برای یافتن پاسخ احتمالی درباره پرسش از ولایت فقیه استفاده می شود، موتور جست و جوی گوگل است. جست و جوی عبارت «ولایت فقیه» در صفحات اول نتایج، عموما به صفحاتی ارجاع داده می شود که به صورت تئوریک درباره مفهوم ولایت فقیه سخن گفته اند و چندان به شخص ولی فقیه ارتباط خاصی ندارند. مدخل «ولایت فقیه» در دانشنامه آزاد ویکی پدیا، سایت ویکی فقه، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، دانشنامه رشد، پایگاه اطلاع رسانی آیت الله مصباح یزدی، وب سایت پرسمان دانشجویی، پایگاه اطلاع رسانی شهید مرتضی مطهری، ویکی شیعه و وب سایت مسجد مقدس جمکران جزء اولین نتایجی هستند که از این موتور جست و جو می توان در این باره پیدا کرد. بخش جست و جوی تصاویر نیز قریب به اتفاق، پوسترهایی از رهبر معظم انقلاب و جملاتی از ایشان یا امام راحل (ره) درباره ولایت فقیه است.
در حالی که نتایج اولیه جست و جوی «وب» و جست و جوی «تصاویر» گوگل، بیشتر به نتایجی مطابق با قرائت رسمی جمهوری اسلامی ایران از موضوع ولایت فقیه ختم می شود، جست و جوی «ویدئو» در گوگل نتیجه ای کاملا معکوس به دست می دهد و اکثرا ویدئوهایی از مخالفان ولایت فقیه یافت می شود که بعضا حتی متعلق به رسانه های دشمن جمهوری اسلامی هستند.
دانشنامه ویکی پدیا
دانشنامه آزاد ویکی پدیا که سال هاست اولین نتایج جست و جو در گوگل و دیگر موتورهای جست و جو در زمینه های مختلف را به خود اختصاص داده است، در موضوع ولایت فقیه نیز اولین پاسخ موتور جست و جو به کاربران است. با اینکه ویکی پدیا مدعی این نیست که می تواند اطلاعات متقن دانشنامه ای در اختیار کاربران بگذارد ولی خواسته یا ناخواسته بسیاری از کاربران اینترنت، بر اطلاعات موجود در این وب سایت اتکا می کنند و نوشته های آن را که توسط کاربران عادی نوشته شده است به راحتی به عنوان واقعیت های متقن می پذیرند. اما در ویکی پدیا در این باره چه نوشته شده است؟
در ابتدای مدخل «ولایت فقیه» در ویکی پدیا نوشته شده است: «ولایت فقیه نظریه ای در فقه شیعه است که نظام سیاسی مشروع در دوران غیبت امام معصوم را بیان می کند. نظام جمهوری اسلامی ایران براساس این نظریه تاسیس شده است».
در بخش تاریخچه این نظریه، پیشینه اعتقادی مردم درباره ولایت فقیه و پیشینه فهیم موضوع اشاره شده است و سپس ادامه مقاله به ادله ولایت فقیه و مبنای مشروعیت آن می پردازد و دو نظریه عمده «نصب» و «انتخاب» را مورد اشاره و بررسی قرار می دهد. ولایت فقیه در قانون اساسی و همچنین مروری برای نظرات مخالفان و موافقان نظریه ولایت فقیه در ادامه این مقاله آمده است.
بخش پایانی نیز فهرستی از کتب معروف نگاشته شده در این باره را ارائه کرده است. در میان این کتب، کتاب های متعلق به امام خمینی (ره)، آیت الله جوادی آملی، مرحوم آذری قمی، آیت الله منتظری و آیت الله نجابت به چشم می خورد. در دانشنامه آزاد ویکی پدیا مدخل های دیگری نیز وجود دارد که به موضوع ولایت فقیه مربوط می شود. از جمله اکثر کتاب های فوق الذکر، هر کدام جداگانه دارای مدخل هایی در این زمینه اند و به تفصیل به آن ها پرداخته شده است.
البته به خاطر مشارکت کم کسانی که اطلاع کافی و تسلط بر این موضوع دارند لزوما همه مطالب منتشر شده در دانشنامه ویکی پدیا از اتقا و استناد کافی برخوردار نیستند و گاهی مطالب نادرستی نیز در این مدخل ها نگاشته شده است. به عنوان مثال در این مدخل با استناد به بیانات آیت الله مصباح یزدی چنین ادعا شده است که حدود اختیارات ولی فقیه که در قانون اساسی نوشته شده کاملا تمثیلی است و ولی فقیه می تواند فراقانونی عمل کند و به تشخیص خود در صورت لزوم، قانون اساسی را نیز نقض کند. بدین بیان در این مدخل سعی شده است وجود قانون اساسی با وجود اصل ولایت فقیه، بی فایده ترسیم شود. یا در جایی دیگر باز به استنادی نادرست به سخنان رهبر معظم انقلاب، تصویری از ولایت فقیه ارائه شده است که آن را مساوی با دیکتاتوری و خودرایی بدون محدودیت ولی فقیه معرفی می کند.
با توجه به این که مدخل «ولایت فقیه» در دانشنامه آزاد ویکی پدیا در ایران فیلتر است و از طرفی با استفاده از نرم افزارهای عبور از فیلتر نیز (به دلیل غیرمعتبر بودن آی پی های این برنامه ها) معمولا مشارکت در ویکی پدیا امکان پذیر نیست، طبیعی است که با وجود اهمیت این مدخل در نتایج همه موتورهای جست و جو، عملا امکان مشارکت و همراهی متخصصان فن وجود ندارد و از نتیجه نهایی، بهتر از این انتظار نمی رود.
کتابخانه ها و بانک های اینترنتی مقالات
بخش مهم دیگری که می توان درباره ولایت فقیه به آن اشاره کرد، کتابخانه های اینترنتی و بانک های مقالات است که در ادامه به برخی از آن ها اشاره می کنیم.
پایگاه مجلات تخصصی نور، وابسته به مرکز تحقیقات کامپیوتری نوری یکی از پایگاه های بسیار غنی در این زمینه است. نتیجه جست و جوی پیشرفته در این پایگاه با عین عبارت «ولایت فقیه» نشان می دهد که بیش از هزار مقاله منتشر شده که ولایت فقیه در عنوان آن ها استفاده شده است. همه مقالات مرتبط با ولایت فقیه، اعم از این که در عنوانشان به این موضوع اشاره شده باشد یا خیر، فراتر از ۱۰هزار مقاله است.
پایگاه اطلاع رسانی حوزه یکی دیگر از پایگاه های غنی در زمینه ولایت فقیه است. جست و جوی عبارت «ولایت فقیه» در این پایگاه بالغ بر ۵۰۰۰ نتیجه را ارائه خواهدداد که از این میان، بیش از ۲۵۰۰ مورد مقالات منتشر شده در مجلات مختلف است و نزدیک به ۱۲۰ پایان نامه.
کتابخانه دیجیتالی مرکز مطالعات و مدارک اسلامی نیز پایگاهی است که متن کامل پایان نامه های حوزوی را منتشر کرده است. در این پایگاه نزدیک به ۱۷۰پژوهش و کتاب به صورت تمام متن درباره ولایت فقیه در دسترس است. پایان نامه های حوزوی بسیاری تاکنون درباره ولایت فقیه دفاع شده است که قریب به اتفاق آن ها را می توان از این پایگاه گرفت. پایگاه های دیگری مانند بانک اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی وب سایت سیویلیکا، پایگاه مک ایران و پورتال پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی نیز هر کدام دربردارنده مقالات متعددی در این زمینه اند.
ولایت فقیه دروبلاگ ها
در کنار مواردی که تاکنون ذکر آن ها گذشت، بخش بسیار بزرگی از محتوای اینترنت و وب فارسی توسط وبلاگ نویس ها تولید و منتشر شده است. با کمک گیری از ابزارهای جست و جوی پیشرفته در موتورهای جست و جو، به راحتی می توان صدها وبلاگ پیدا کرد که عنوان اصلی شان دقیقا «ولایت فقیه» است یا عبارت «ولایت فقیه» در عنوان آن ها استفاده شده است. با این وجود، تنوع محتوایی و فرمی بسیاری در میان این وبلاگ ها دیده می شود. برخی از آن ها حال و هوایی احساسی دارند و نویسندگان آن ها بیشتر به رهبر معظم انقلاب ابراز علاقه می کنند و چه بسا بیش از این که درباره «ولایت فقیه» باشند، درباره شخص ولی فقیه می نویسند.
در میان وبلاگ هایی که عنوان اصلی شان «ولایت فقیه» است گاهی مواردی نیز پیدا می شود که به انتشار اخبار و اطلاع رسانی درباره شخص مقام معظم رهبری می پردازند و مطالبشان معمولا بازنشر اخبار خبرگزاری ها و وب سایت های دیگر است و گاه بر این خبرها حاشیه هایی نیز می نویسند. با این وجود وبلاگ هایی نیز هستند که دغدغه شان دقیقا دفاع تئوریک و عقلانی از نظریه ولایت مطلقه فقیه است.
وبلاگ «ولایت فقیه و حکومت اسلامی»، که نویسندگانش جمعی از طلاب هستند در بخش «درباره وبلاگ» نوشته است: «این وبلاگ گروهی، به همت جمعی از طلاب حوزه علمیه قم برای دفاع علمی، منطقی و مستدل از ولایت فقیه و حکومت اسلامی براساس اصول و معارف اسلامی راه اندازی شده است. قصد ما کمک به شناخت بهتر این الگوی اسلامی است تا اگر اشکالی در این الگو وجود دارد با نقد منصفانه دوستان، اصلاح و اگر اشکالی بر آن وارد نیست به عنوان یک الگوی موفق سرمشق دیگر آزادگان جهان قرار بگیرد».
این وبلاگ که یکی از بسیار وبلاگ هایی است که توسط هواداران، علاقه مندان و پیروان نظریه ولایت فقیه مدیریت می شوند در دسته بندی های موضوعی زیر به انتشار مطالب خود می پردازد: شخصیت شناسی ولی فقیه، مقالات درباره ولایت فقیه، مبانی کلامی ولایت فقیه، مبانی فقهی ولایت فقیه، مباحث حکومت اسلامی، دیدگاه های ولی فقیه و...
پایگاه اطلاع رسانی حضرت آیت الله خامنه ای (Khamenei.ir)
آنچه تاکنون بیان شد، گزارشی بسیار مختصر و گذرا بود از موضوع ولایت فقیه در فضای مجازی فارسی زبان، اما شاید بتوان گفت قدرتمندترین وب سایتی که در اینترنت نسبت به تبیین تئوری ولایت فقیه می پردازد وب سایت Khamenei.ir یا پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله سیدعلی خامنه ای است. این وب سایت به «موسسه پژوهشی فرهنگ انقلاب اسلامی» تعلق دارد و رویکردش متفاوت با وب سایت رسمی مقام معظم رهبری است که توسط بیت ایشان مدیریت می شود.
وب سایت رسمی دفتر مقام معظم رهبری که با آدرس Leader.ir فعالیت می کند بیشتر جنبه اطلاع رسانی رسمی و خبری درباره بیت رهبری دارد و رویکردی عمدتا خبری اتخاذ می کند ولی پایگاه اطلاع رسانی حضرت آیت الله خامنه ای (Khamenei.ir) تمرکزی بیشتری بر جنبه اندیشه ای رهبر معظم انقلاب دارد و بیش از خبررسانی، به جریان سازی فرهنگی و فکری در زمینه انقلاب اسلامی با تمرکز بر اندیشه ها و بیانات رهبر معظم انقلاب اختصاص دارد.
برخلاف آنچه در وبلاگ ها و بانک های مقالات و ویکی پدیا و دنیای بی کرانه اینترنت درباره موضوع ولایت فقیه می گذرد، پایگاه اطلاع رسانی حضرت آیت الله خامنه ای (Khamenei.ir) به طور بسیار حرفه ای و به شیوه تحسین برانگیزی مشغول به زارش لحظه به لحظه از عملکرد شخص رهبر معظم انقلاب در جایگاه ولی فقیه است؛ گزارشی که به احتمال زیاد بهترین روش و مجرا برای شناخت تئوری و نظریه ولایت فقیه است چرا که بیش از پرداختن به بحث کاملا تئوریک و نظری به طور مصداقی و کاربردی به این موضوع می پردازد.
طبیعتا بخشی از این سایت، اختصاص به معرفی شخصیت رهبر معظم انقلاب، زندگی نامه و خاطرات و زندگی شخصی ایشان دارد ولی عمده ترین بخشی که این سایت وقف آن شده است، فرآوری و بازفرآوری سخنان و بیانات رهبری درخصوص سیاست های کلی و جهت گیری نظام جمهوری اسلامی و انتشار آن به شیوه درخور است. کسی که هیچ تصوری از نظریه ولایت مطلقه فقیه نداشته باشد، با پیگیری این وب سایت می تواند به خوبی متوجه جایگاه ولی فقیه در جمهوری اسلامی شود و به مرور دریابد در جایی که مسئولان مختلف قوای سه گانه در کشور فعالیت می کنند و در جایی که هر یک از مردم ایران نقشی در این کشور ایفا می کنند، جایگاه ولایت فقیه کجای این مجموعه قرار دارد و تعامل آن با هر یک از اجزای حکومت اسلامی چیست و چه باری را به دوش می کشد.
این وب سایت تقریبا ثبت و ضبط کاملی از کل دوران رهبری آیت الله خامنه ای و عملکرد ایشان در این کشور است. همه سخنانی که توسط ایشان گفته شده و جهت گیری های کلی ای که به دستور ایشان رخ داده است در آرشیو این وب سایت قابل دسترسی و بررسی است. همچنین به خوبی می توان مشاهده کرد که موضع گیری های رهبری در مسائل حیاتی کشور نظیر مذاکرات هسته ای، نام گذاری سال ها، سیاست های کلان اقتصادی و سوگیری های کلی نظام در تعامل با دنیا چگونه است.
موافقان و مخالفان تئوری ولایت فقیه و همچنین طرفداران و منتقدان شخص مقام معظم رهبری، هر دو می توانند برای رسیدن به صحیح ترین قضاوت و دیدگاه از این وب سایت استفاده کنند. به ویژه که این سایت به ۱۳ زبان فعالیت می کند و هر یک از زبان ها نه صرفا ترجمه ای از وب سایت فارسی بلکه دارای رویکردی مستقل و متناسب با مخاطب خود است.
صدای جمهوری اسلامی در هیاهوی لایک ها و کامنت ها
رسانه های جدید این روزها یکی از تاثیرگذارترین ابزارها بر افکار مردم اند. شبکه های اجتماعی اینترنتی نیز یکی از این رسانه های جدیدند که تقریبا درباره همه موضوعات زندگی مردم در آن ها بحث می شود. موضوع ولایت فقیه نیز به عنوان یکی از بنیادی ترین موضوعات جامعه اسلامی ایران، در این شبکه ها مورد بحث قرار می گیرد.
در این یادداشت به بخشی از این موضوع می پردازیم.
شبکه های اجتماعی مجازی وب سایت هایی اینترنتی اند که به کاربران خود اجازه می دهند براساس علایق خود، روابطی اجتماعی به وجود بیاورند و این علایق را با یکدیگر به اشتراک بگذارند. این شبکه ها که برآمده از نسل دوم اینترنت (وب ۲) هستند به سرعت جای خود را در اینترنت باز کردند و در دهه گذشته به پربازدیدترین وب سایت های اینترنتی تبدیل شدند.
با وجود این که تا پیش از به وجود آمدن شبکه های اجتماعی امروزی وبلاگ ها و برخی از ابزارهای مشابه توانسته بودند کاربران معمولی فضای مجازی را به کاربران فعال و تولیدکننده تبدیل کنند، با رونق گرفتن شبکه های اجتماعی، نقش کاربران معمولی اینترنت به مراتب پررنگ تر و تاثیرگذارتر از گذشته شده است به طوری که بارها شبکه های اجتماعی توانسته اند در مناسبات اجتماعی انسان ها در فضای حقیقی تاثیر بگذارند و نشان دهند که تاثیرگذاری آن ها به فضای مجازی و اینترنت محدود نمی شود. به عنوان نمونه شبکه های اجتماعی در حوادث پس از انتخابات ریاست جمهوری در سال ۸۸ نقشی بسیار پررنگ ایفا کردند و از اصل انتخابات گرفته تا مدیریت اعتراض ها و اغتشاش های خیابانی را تحت تاثیر خود قرار دادند؛ ماجرایی که به فیلتر شدن بسیاری از این شبکه ها انجامید.
امروزه و به ویژه در سال های اخیر با فراگیر شدن استفاده از تلفن های هوشمند و اینترنت همراه، شبکه های اجتماعی مجازی از نفوذ و گسترش بیشتری برخوردار شده اند و حتی بسیاری از کاربرانی که تا پیش از این دوران، جزء کاربران اینترنت نبودند با خرید گوشی های هوشمند، به جمع کاربران شبکه های اجتماعی مجازی پیوسته اند که البته صرفه مالی ارتباط مبتنی بر اینترنت همراه نیز یکی از عوامل اصلی این تغییر بوده است.
بنابراین طرز فکر جمع قابل توجهی از مردم کشورمان به طور مستقیم یا غیرمستقیم تحت تاثیر شبکه های اجتماعی است به ویژه که در این شبکه ها برخلاف آنچه در وب سایت های خبری و تحلیلی اتفاق می افتد مردم می توانند به جای شنیدن دیدگاه های رسانه ای رسمی، با دیدگاه ها و فکرهای مردم عادی آشنا شوند؛ دیدگاه هایی که احتمالا به دلیل همین عدم رسمیت، باورپذیری بیشتری دارند و راحت تر می توان با آن ها همراه شد.
موضوعات مختلفی به طور روزانه در شبکه های اجتماعی مطرح و دست به دست می شوند و عموما موضوعات روز و مناسبتی، جذابیت بیشتری در شبکه های اجتماعی دارند. با این حال فضای غالب در هر یک از شبکه های اجتماعی دارند. با این حال فضای غالب در هر یک از شبکه های بی شمار مجازی درباره موضوعات مختلف کاملا متنوع است و درک آن ها نیازمند پژوهش های دقیق و حساب شده است ولی می توان دورنمایی کلی از حال و هوای هر یک از این شبکه ها داشت.
ولایت فقیه جزء موضوعاتی است که جریان های موازی متعددی به طور هم زمان درباره آن وجود دارد و می توان جریان های زودگذر و موسمی را در مناسبت های مرتبط دید. به عنوان مثلا فوت رئیس مجلس خبرگان رهبری و پس از چندی جریان انتخاب رئیس جدید برای این مجلس، مجو هایی در شبکه های اجتماعی به وجود آورد که عده ای سعی می کردند نظریه ولایت مطلقه فقیه را به چالش بکشند و دوستان و آشنایان خود را در شبکه های اجتماعی با این موضوع درگیر کنند.
به دست آوردن جزییات دقیق درباره ولایت فقیه در شبکه های اجتماعی، نیازمند پژوهش های پیچیده، مفصل و میدانی است ولی دو جریان کلی موافق و مخالف با ولایت فقیه به دو حوزه مختلف در شبکه های اجتماعی تمرکز دارند. مخالفان ولایت فقیه و مخالفان نظام جمهوری اسلامی ایران عموما متمرکز در شبکه های اجتماعی غیرایرانی اند که تقریبا همگی توسط مخابرات فیلتر شده اند.
شبکه های مشهوری همچون «توئیتر»، «فیس بوک»، و سایت های بارگذاری چون «یوتیوب» و... از این دسته اند. گرچه به هرحال کاربران به اصطلاح ارزشی و هواداران جمهوری اسلامی ایران نیز از روی علاقه های شخصی و بعضا براساس احساس وظیفه، با درو زدن فیلترینگ وارد این شبکه ها شده و به فعالیت می پردازند و موضوع ولایت فقیه نیز یکی از موضوعاتی است که توسط این دسته از کاربران، مورد حمایت و تبلیغ قرار می گیرد ولی به هر حال حجم مخالفت ها و تبلیغ ها علیه ولایت فقیه در این شبکه ها به مراتب بیشتر از حمایت ها و تبلیغ هاست.
فضای دوقطبی در دوران جنگ نرم
در مقابل این فضا، با شکل گیری مفهومی تحت عنوان «جنگ نرم» در فضای رسانه ای کشور، شبکه های اجتماعی متعددی نیز در فضای داخلی به وجود آمدند تا بتوانند با سوگیری متفاوتی نسبت به موضوعات مختلف واکنش نشان دهند و در عین حال امنیت اطلاعات کاربران اردوگاه جمهوری اسلامی را تامین کنند. از میان این شبکه ها می توان به «شبکه اجتماعی افسران»، شبکه «فیس نما» و همچنین «فیس بوک ایرانی» اشاره کرد.
شبکه هایی نیز از گذشته به طور مستقل فعال بودند و در دوران اوج گیری کار شبکه های اجتماعی نیز به کار خود ادامه دادند یا حتی پیشرفت کردند همچون شبکه اجتماعی «تبیان»، شبکه «کلوب» و سایت بارگذاری ویدئو «آپارات» است.
به همان اندازه که در شبکه هایی همچون فیس بوک، توییتر و یوتیوب تخریب ولایت فقیه و توهین نسبت به شخص ولی فقیه انجام می شود شبکه هایی چون افسران به ترویج و تبلیغ این تئوری و همچنین دفاع از شخص مقام معظم رهبری می پردازد ولی با توجه به این که این شبکه ها فضایی نسبتا تک قطبی دارند عملا گفت و گو و بحث به معنای واقعی خود شکل نمی گیرد.
ریز نوشته های تکمیل پازل بزرگ
صرف نظر از همه موارد صریح فوق همچون موافقت ها و مخالفت ها با موضوع ولایت فقیه در شبکه های اجتماعی، تجربه زندگی در این شبکه ها نشان می دهد آنچه در این فضا بر موضوع ولایت فقیه تاثیر می گذارد، با آنچه در فضای مطبوعات و شبکه های ماهواره ای و کتاب ها جریان دارد متفاوت است. کتاب های بسیاری نوشته شده و این نظریه را تایید یا نقد کرده است. شبکه های ماهواره ای مختلفی در طول روز مشغول تبلیغ یکسان بودن ولایت فقیه با دیکتاتوری اند و از این سو، کتب فقهی و حقوقی بسیاری نیز در میهن اسلامی مان منتشر می شود و به این بحث می پردازد و حتی دروس تخصصی حوزوی و دانشگاهی در این باره برگزار می شود و به این بحث می پردازد و حتی دروس تخصصی حوزوی و دانشگاهی در این باره برگزار می شود. بزرگان حوزوی و دانشگاهی و اندیشمندان کشورمان نیز در این باره سخن ها رانده اند.
اما آنچه در شبکه های اجتماعی می گذرد مجموعه پیچیده ای از داد و ستدهای محتوایی است که معمولا در مقیاس های کوچک رخ می دهد و در درازمدت تاثیر می گذارد و معمولا تاثیراتشان بلندمدت تر و عمیق تر است.
شبکه های اجتماعی مجازی بیش از آن که محل گفت و گوهای عمیق علمی و بررسی های دقیق افکار باشد، از تعامل های روزمره ای تشکیل شده که معمولا بر محور رویدادهای روز جامعه شکل می گیرد و با چاشنی طنز، وقت گذرانی، شوخی و گاه بحث و جدل های پردامنه گسترش می یابد. گاه این دغدغه های روزمره و واکنش به حوادث و رویدادها به توده های انباشته تبدیل شده و جریانی اینترنتی را به وجود می آورند و عده ای را با خود همراه می کنند ولی برآیند همین داد و ستدهای محتوایی در درازمدت بر فکر و اندیشه یک کاربر می نشیند؛ تاثیری که به شدت تحت تاثیر دایره دوستان یک کاربر در این شبکه هاست.
کاربری که ماه ها و سال ها در جمعی از دوستان اینترنتی قرار دارد که کارشان سیاه نمایی از وضعیت جامعه ایران و ابراز ناامیدی از پیشرفت و رشد است، به مرور نگاهی منفی نسبت به موضوع ولایت فقیه و حاکمیت اسلامی پیدا می کند و در مقابل، عده ای نیز تحت تاثیر دوستان خود در همین شبکه ها هر روز علاقه مندتر می شوند.
آنچه در طی ماه ها یا سال ها فعالیت برای یک کاربر اتفاق می افتد فرایندی عمیق و پیچیده است و درک آن نیاز به تخصص و تجربه کافی دارد ولی می توان در یک تحلیل گذرا، چنین بیان کرد که هر یک از این شبکه ها شبیه محله ای هستند که یک نفر در آنجا سکنی می گزیند.
همسایگان و کاسبان محل و کسانی که هر روز از آنجا عبور می کنند با این ساکن جدید وارد تعامل روزانه می شوند و در خلال این تعامل روزانه، دیدگاه ها به هم نزدیک می شود و پس از چند سال به احتمال زیاد، این کاربر جدید نیز دیدگاهی مشابه با مردم آن محل پیدا می کند. بنابراین شاید چندان مهم نباشد که چند متن علمی و تحلیلی در این شبکه ها درباره ولایت فقیه منتشر می شود. همین که شبکه دوستان یک کاربر، مجموعه از از طرفداران یا مخالفان ولایت فقیه باشند، علاقه یا بیزاری خود را به این کاربر منتقل می کنند.
چند پرسش و شبهه
گاهی این سوال مطرح می شود که در این فضای بزرگ و آشفته نهادهای رسمی و به نوعی نهادهای مرتبط با ولی فقیه چگونه باید واکنش نشان دهند. آن چه در عمل اتفاق افتاده این است که حساب های کاربری ای منسوب به رهبر معظم انقلاب در برخی شبکه های اجتماعی مشغول به فعالیت اند و البته با معیارهای نانوشته و مرسوم در فضای شبکه های اجتماعی، حساب هایی قدرتمند و موفق محسوب می شوند. به عنوان مثال کاربر Khamenei.ir از مدت ها پیش در شبکه توییتر مشغول به فعالیت است و در نمونه هایی همچون «نامه رهبری به جوانان غربی» بسیار فعال و قدرتمند عمل کرد. در شبکه های اجتماعی دیگر نظیر اینستاگرام نیز چنین اکانت هایی مشغول فعالیت اند.
درباره فعالیت چنین حساب هایی در شبکه های اجتماعی، دیدگاه های موافق و مخالف بسیاری وجود دارد ولی اصلی ترین دلیل موافقت ها عموما این است که این شبکه ها نیازمند تغذیه شدن توسط منابع معتبر و قدرتمند هستند و موضوعی بنیادین همچون ولایت فقیه، نه فقط توسط کاربران عادی، که باید توسط کاربران حرفه ای تر و باپشتوانه تری مانند این حساب ها تقویت شود.
اما در مقابل، گاه گفته می شود که با توجه به فیلتر بودن قریب به اتفاق این شبکه ها در ایران، به گونه ای که دسترسی به آن ها مستلزم دور زدن سیستم فیلترینگ رسمی کشور است، حضور چنین حساب هایی در شبکه های اجتماعی حتی به صورت غیررسمی می تواند دست اندرکاران نظام اسلامی را به استفاده از «استاندارد دوگانه» متهم سازد.
شبکه های اجتماعی مبتنی بر تلفن همراه
اتفاق نسبتا جدیدی که دنیای شبکه های اجتماعی فارسی را به کلی دگرگون کرده است، ورود نسل جدید تلفن های همراه و همچنین راه اندازی اپراتورهای نسل جدید است که توانایی ارائه خدمات اینترنتی اپراتورهای نسل جدید است که توانایی ارائه خدمات اینترنتی پرسرعت را روی تلفن های همراه فراهم کرده اند. این دو اتفاق منجر به شیوع بسیار سریع استفاده از شبکه های اجتماعی مبتنی بر تلفن همراه نظیر واتس اپ، تلگرام، اینستاگرام، لاین، وی چت و... شده است.
گرچه برخی از این شبکه ها توسط کمیته فیلترینگ مسدود شده اند همچنان بسیاری از آن ها بدون استفاده از فیلترشکن قابل دسترسی اند و آن هایی نیز که فیلتر شده اند، کاربران پروپافرصی دارند که با استفاده از پروکسی ها از این شبکه ها استفاده می کنند.
آن چه در این شبکه ها بیشتر از شبکه های اجتماعی سابق دیده می شود، قدرت نمایی و سرعت انتشار شایعات، دروغ ها، جوک ها و... است. کاربران این شبکه ها به خاطر آسان تر بودن به اشتراک گذاری عکس، متن و صدا از یک سو و همیشه در دسترس بودن تلفن همراه خود از سوی دیگر، به راحتی اقدام به بازنشر گسترده مطالبی می کنند که آن ها را از دیگر دوستان خود دریافت کرده اند.
به بیان بهتر همان جریان سنتی دست به دست کردن پیامک های جذاب و کلیپ هایی که از طریق سامانه بلوتوث دریافت می شد، هم اینکه به دنیای پیشرفته تر و بسیار گسترده تری سرایت کرده است که زمینه را برای گسترش شایعات و دروغ تحلیل های بی منبع و بی مدرک، فراهم ساخته است. موضوع ولایت فقیه و ولی فقیه نیز در این شبکه ها هدف این آسیب قرار گرفته است و هر روز به طور غیرقابل کنترلی چنین پیام هایی دست به دست می چرخند و در شبکه های اجتماعی موبایلی دیده می شوند.
سخن پایانی
شبکه های اجتماعی مجازی نیز همچون بسیاری دیگر از واردات تکنولوژی- فرهنگی غربی بدون تمهیدات لازم و آمادگی فرهنگی وارد ایران شد و باز مانند بسیاری دیگر از چنین تحولاتی، بیش از اینکه کنترل و هدایت شود با برخوردهای سلبی معمولا سطحی همچون فیلترینگ مواجه شد. این شبکه ها هم اینکه جز قدرتمندترین و تاثیرگذارترین عناصر زندگی روزمره مردم ایران اند و موضوع بنیادینی همچون حاکمیت اسلامی و ولایت فقیه در این شبکه ها مطرح می شود.
به نظر می رسد که موضوع ولایت فقیه به عنوان پایه ای ترین شالوده نظام اسلامی در ایران، از طریق رویکردهای فعلی قابل محافظت نیست و قدری به چالش کشیده می شود لذا نیازمند فکر و بررسی و اتخاذ سیاست های رسانه ای بهتر و ایجابی بیشتر است و احتمالا بتوان راه حل هایی دقیق تر از فیلتر کردن این شبکه ها یا راه اندازی شبکه های ضعیف برای مقابله با آن ها پیدا کرد.
ولایت فقیه به عنوان بنیادی ترین اصل در نظام حاکمیت جمهوری اسلامی ایران، یکی از موضوعاتی است که ذهن هر یک از افراد جامعه ایرانی را دست کم در برهه ای از زندگی به خود مشغول می کند. چون به هرحال بخش قابل توجهی از شهروندان ایران تحت تاثیر این اصل بنیادین و در داد و ستد مفهومی و کاربردی با آن قرار دارند چنان که این روزها به وضوح می تواند شاهد بود که سیاست کلی نظام اسلامی در قبال مذاکره یا عدم آن با برقدرت های دنیا، توسط عالی ترین مقام سیاسی ایران یعنی ولی فقیه تعیین و جهت دهی می شود. بنابراین طبیعی است که هر یک از مردم ایران در هر سطحی از دانش و آگاهی و توانایی های شخصی که باشند با این پرسش ذهنی برخورد داشته باشند که «ولایت فقیه» چیست و این مفهوم چه نقشی در زندگی آن ها بازی می کند.
طبیعتا با توجه به تعداد بسیار بالای کاربران اینترنت در ایران و همچنین دسترسی گسترده در سال های اخیر از طریق اینترنت در شبکه تلفن همراه، فضای مجازی یکی از منابع اصلی برای پیدا کردن پاسخ این سوال به شمار می رود. حال مسئله اینجاست که با یک نگاه گذرا و مروری ساده، ولایت فقیه در اینترنت فارسی چگونه دیده می شود و چه تصویری به کمک اینترنت می توان در این باره به دست آورد؟
موتور جست و جوی گوگل
یکی از نخستین ابزارهایی که برای یافتن پاسخ احتمالی درباره پرسش از ولایت فقیه استفاده می شود، موتور جست و جوی گوگل است. جست و جوی عبارت «ولایت فقیه» در صفحات اول نتایج، عموما به صفحاتی ارجاع داده می شود که به صورت تئوریک درباره مفهوم ولایت فقیه سخن گفته اند و چندان به شخص ولی فقیه ارتباط خاصی ندارند. مدخل «ولایت فقیه» در دانشنامه آزاد ویکی پدیا، سایت ویکی فقه، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، دانشنامه رشد، پایگاه اطلاع رسانی آیت الله مصباح یزدی، وب سایت پرسمان دانشجویی، پایگاه اطلاع رسانی شهید مرتضی مطهری، ویکی شیعه و وب سایت مسجد مقدس جمکران جزء اولین نتایجی هستند که از این موتور جست و جو می توان در این باره پیدا کرد. بخش جست و جوی تصاویر نیز قریب به اتفاق، پوسترهایی از رهبر معظم انقلاب و جملاتی از ایشان یا امام راحل (ره) درباره ولایت فقیه است.
در حالی که نتایج اولیه جست و جوی «وب» و جست و جوی «تصاویر» گوگل، بیشتر به نتایجی مطابق با قرائت رسمی جمهوری اسلامی ایران از موضوع ولایت فقیه ختم می شود، جست و جوی «ویدئو» در گوگل نتیجه ای کاملا معکوس به دست می دهد و اکثرا ویدئوهایی از مخالفان ولایت فقیه یافت می شود که بعضا حتی متعلق به رسانه های دشمن جمهوری اسلامی هستند.
دانشنامه ویکی پدیا
دانشنامه آزاد ویکی پدیا که سال هاست اولین نتایج جست و جو در گوگل و دیگر موتورهای جست و جو در زمینه های مختلف را به خود اختصاص داده است، در موضوع ولایت فقیه نیز اولین پاسخ موتور جست و جو به کاربران است. با اینکه ویکی پدیا مدعی این نیست که می تواند اطلاعات متقن دانشنامه ای در اختیار کاربران بگذارد ولی خواسته یا ناخواسته بسیاری از کاربران اینترنت، بر اطلاعات موجود در این وب سایت اتکا می کنند و نوشته های آن را که توسط کاربران عادی نوشته شده است به راحتی به عنوان واقعیت های متقن می پذیرند. اما در ویکی پدیا در این باره چه نوشته شده است؟
در ابتدای مدخل «ولایت فقیه» در ویکی پدیا نوشته شده است: «ولایت فقیه نظریه ای در فقه شیعه است که نظام سیاسی مشروع در دوران غیبت امام معصوم را بیان می کند. نظام جمهوری اسلامی ایران براساس این نظریه تاسیس شده است».
در بخش تاریخچه این نظریه، پیشینه اعتقادی مردم درباره ولایت فقیه و پیشینه فهیم موضوع اشاره شده است و سپس ادامه مقاله به ادله ولایت فقیه و مبنای مشروعیت آن می پردازد و دو نظریه عمده «نصب» و «انتخاب» را مورد اشاره و بررسی قرار می دهد. ولایت فقیه در قانون اساسی و همچنین مروری برای نظرات مخالفان و موافقان نظریه ولایت فقیه در ادامه این مقاله آمده است.
بخش پایانی نیز فهرستی از کتب معروف نگاشته شده در این باره را ارائه کرده است. در میان این کتب، کتاب های متعلق به امام خمینی (ره)، آیت الله جوادی آملی، مرحوم آذری قمی، آیت الله منتظری و آیت الله نجابت به چشم می خورد. در دانشنامه آزاد ویکی پدیا مدخل های دیگری نیز وجود دارد که به موضوع ولایت فقیه مربوط می شود. از جمله اکثر کتاب های فوق الذکر، هر کدام جداگانه دارای مدخل هایی در این زمینه اند و به تفصیل به آن ها پرداخته شده است.
البته به خاطر مشارکت کم کسانی که اطلاع کافی و تسلط بر این موضوع دارند لزوما همه مطالب منتشر شده در دانشنامه ویکی پدیا از اتقا و استناد کافی برخوردار نیستند و گاهی مطالب نادرستی نیز در این مدخل ها نگاشته شده است. به عنوان مثال در این مدخل با استناد به بیانات آیت الله مصباح یزدی چنین ادعا شده است که حدود اختیارات ولی فقیه که در قانون اساسی نوشته شده کاملا تمثیلی است و ولی فقیه می تواند فراقانونی عمل کند و به تشخیص خود در صورت لزوم، قانون اساسی را نیز نقض کند. بدین بیان در این مدخل سعی شده است وجود قانون اساسی با وجود اصل ولایت فقیه، بی فایده ترسیم شود. یا در جایی دیگر باز به استنادی نادرست به سخنان رهبر معظم انقلاب، تصویری از ولایت فقیه ارائه شده است که آن را مساوی با دیکتاتوری و خودرایی بدون محدودیت ولی فقیه معرفی می کند.
با توجه به این که مدخل «ولایت فقیه» در دانشنامه آزاد ویکی پدیا در ایران فیلتر است و از طرفی با استفاده از نرم افزارهای عبور از فیلتر نیز (به دلیل غیرمعتبر بودن آی پی های این برنامه ها) معمولا مشارکت در ویکی پدیا امکان پذیر نیست، طبیعی است که با وجود اهمیت این مدخل در نتایج همه موتورهای جست و جو، عملا امکان مشارکت و همراهی متخصصان فن وجود ندارد و از نتیجه نهایی، بهتر از این انتظار نمی رود.
کتابخانه ها و بانک های اینترنتی مقالات
بخش مهم دیگری که می توان درباره ولایت فقیه به آن اشاره کرد، کتابخانه های اینترنتی و بانک های مقالات است که در ادامه به برخی از آن ها اشاره می کنیم.
پایگاه مجلات تخصصی نور، وابسته به مرکز تحقیقات کامپیوتری نوری یکی از پایگاه های بسیار غنی در این زمینه است. نتیجه جست و جوی پیشرفته در این پایگاه با عین عبارت «ولایت فقیه» نشان می دهد که بیش از هزار مقاله منتشر شده که ولایت فقیه در عنوان آن ها استفاده شده است. همه مقالات مرتبط با ولایت فقیه، اعم از این که در عنوانشان به این موضوع اشاره شده باشد یا خیر، فراتر از ۱۰هزار مقاله است.
پایگاه اطلاع رسانی حوزه یکی دیگر از پایگاه های غنی در زمینه ولایت فقیه است. جست و جوی عبارت «ولایت فقیه» در این پایگاه بالغ بر ۵۰۰۰ نتیجه را ارائه خواهدداد که از این میان، بیش از ۲۵۰۰ مورد مقالات منتشر شده در مجلات مختلف است و نزدیک به ۱۲۰ پایان نامه.
کتابخانه دیجیتالی مرکز مطالعات و مدارک اسلامی نیز پایگاهی است که متن کامل پایان نامه های حوزوی را منتشر کرده است. در این پایگاه نزدیک به ۱۷۰پژوهش و کتاب به صورت تمام متن درباره ولایت فقیه در دسترس است. پایان نامه های حوزوی بسیاری تاکنون درباره ولایت فقیه دفاع شده است که قریب به اتفاق آن ها را می توان از این پایگاه گرفت. پایگاه های دیگری مانند بانک اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی وب سایت سیویلیکا، پایگاه مک ایران و پورتال پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی نیز هر کدام دربردارنده مقالات متعددی در این زمینه اند.
ولایت فقیه دروبلاگ ها
در کنار مواردی که تاکنون ذکر آن ها گذشت، بخش بسیار بزرگی از محتوای اینترنت و وب فارسی توسط وبلاگ نویس ها تولید و منتشر شده است. با کمک گیری از ابزارهای جست و جوی پیشرفته در موتورهای جست و جو، به راحتی می توان صدها وبلاگ پیدا کرد که عنوان اصلی شان دقیقا «ولایت فقیه» است یا عبارت «ولایت فقیه» در عنوان آن ها استفاده شده است. با این وجود، تنوع محتوایی و فرمی بسیاری در میان این وبلاگ ها دیده می شود. برخی از آن ها حال و هوایی احساسی دارند و نویسندگان آن ها بیشتر به رهبر معظم انقلاب ابراز علاقه می کنند و چه بسا بیش از این که درباره «ولایت فقیه» باشند، درباره شخص ولی فقیه می نویسند.
در میان وبلاگ هایی که عنوان اصلی شان «ولایت فقیه» است گاهی مواردی نیز پیدا می شود که به انتشار اخبار و اطلاع رسانی درباره شخص مقام معظم رهبری می پردازند و مطالبشان معمولا بازنشر اخبار خبرگزاری ها و وب سایت های دیگر است و گاه بر این خبرها حاشیه هایی نیز می نویسند. با این وجود وبلاگ هایی نیز هستند که دغدغه شان دقیقا دفاع تئوریک و عقلانی از نظریه ولایت مطلقه فقیه است.
وبلاگ «ولایت فقیه و حکومت اسلامی»، که نویسندگانش جمعی از طلاب هستند در بخش «درباره وبلاگ» نوشته است: «این وبلاگ گروهی، به همت جمعی از طلاب حوزه علمیه قم برای دفاع علمی، منطقی و مستدل از ولایت فقیه و حکومت اسلامی براساس اصول و معارف اسلامی راه اندازی شده است. قصد ما کمک به شناخت بهتر این الگوی اسلامی است تا اگر اشکالی در این الگو وجود دارد با نقد منصفانه دوستان، اصلاح و اگر اشکالی بر آن وارد نیست به عنوان یک الگوی موفق سرمشق دیگر آزادگان جهان قرار بگیرد».
این وبلاگ که یکی از بسیار وبلاگ هایی است که توسط هواداران، علاقه مندان و پیروان نظریه ولایت فقیه مدیریت می شوند در دسته بندی های موضوعی زیر به انتشار مطالب خود می پردازد: شخصیت شناسی ولی فقیه، مقالات درباره ولایت فقیه، مبانی کلامی ولایت فقیه، مبانی فقهی ولایت فقیه، مباحث حکومت اسلامی، دیدگاه های ولی فقیه و...
پایگاه اطلاع رسانی حضرت آیت الله خامنه ای (Khamenei.ir)
آنچه تاکنون بیان شد، گزارشی بسیار مختصر و گذرا بود از موضوع ولایت فقیه در فضای مجازی فارسی زبان، اما شاید بتوان گفت قدرتمندترین وب سایتی که در اینترنت نسبت به تبیین تئوری ولایت فقیه می پردازد وب سایت Khamenei.ir یا پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله سیدعلی خامنه ای است. این وب سایت به «موسسه پژوهشی فرهنگ انقلاب اسلامی» تعلق دارد و رویکردش متفاوت با وب سایت رسمی مقام معظم رهبری است که توسط بیت ایشان مدیریت می شود.
وب سایت رسمی دفتر مقام معظم رهبری که با آدرس Leader.ir فعالیت می کند بیشتر جنبه اطلاع رسانی رسمی و خبری درباره بیت رهبری دارد و رویکردی عمدتا خبری اتخاذ می کند ولی پایگاه اطلاع رسانی حضرت آیت الله خامنه ای (Khamenei.ir) تمرکزی بیشتری بر جنبه اندیشه ای رهبر معظم انقلاب دارد و بیش از خبررسانی، به جریان سازی فرهنگی و فکری در زمینه انقلاب اسلامی با تمرکز بر اندیشه ها و بیانات رهبر معظم انقلاب اختصاص دارد.
برخلاف آنچه در وبلاگ ها و بانک های مقالات و ویکی پدیا و دنیای بی کرانه اینترنت درباره موضوع ولایت فقیه می گذرد، پایگاه اطلاع رسانی حضرت آیت الله خامنه ای (Khamenei.ir) به طور بسیار حرفه ای و به شیوه تحسین برانگیزی مشغول به زارش لحظه به لحظه از عملکرد شخص رهبر معظم انقلاب در جایگاه ولی فقیه است؛ گزارشی که به احتمال زیاد بهترین روش و مجرا برای شناخت تئوری و نظریه ولایت فقیه است چرا که بیش از پرداختن به بحث کاملا تئوریک و نظری به طور مصداقی و کاربردی به این موضوع می پردازد.
طبیعتا بخشی از این سایت، اختصاص به معرفی شخصیت رهبر معظم انقلاب، زندگی نامه و خاطرات و زندگی شخصی ایشان دارد ولی عمده ترین بخشی که این سایت وقف آن شده است، فرآوری و بازفرآوری سخنان و بیانات رهبری درخصوص سیاست های کلی و جهت گیری نظام جمهوری اسلامی و انتشار آن به شیوه درخور است. کسی که هیچ تصوری از نظریه ولایت مطلقه فقیه نداشته باشد، با پیگیری این وب سایت می تواند به خوبی متوجه جایگاه ولی فقیه در جمهوری اسلامی شود و به مرور دریابد در جایی که مسئولان مختلف قوای سه گانه در کشور فعالیت می کنند و در جایی که هر یک از مردم ایران نقشی در این کشور ایفا می کنند، جایگاه ولایت فقیه کجای این مجموعه قرار دارد و تعامل آن با هر یک از اجزای حکومت اسلامی چیست و چه باری را به دوش می کشد.
این وب سایت تقریبا ثبت و ضبط کاملی از کل دوران رهبری آیت الله خامنه ای و عملکرد ایشان در این کشور است. همه سخنانی که توسط ایشان گفته شده و جهت گیری های کلی ای که به دستور ایشان رخ داده است در آرشیو این وب سایت قابل دسترسی و بررسی است. همچنین به خوبی می توان مشاهده کرد که موضع گیری های رهبری در مسائل حیاتی کشور نظیر مذاکرات هسته ای، نام گذاری سال ها، سیاست های کلان اقتصادی و سوگیری های کلی نظام در تعامل با دنیا چگونه است.
موافقان و مخالفان تئوری ولایت فقیه و همچنین طرفداران و منتقدان شخص مقام معظم رهبری، هر دو می توانند برای رسیدن به صحیح ترین قضاوت و دیدگاه از این وب سایت استفاده کنند. به ویژه که این سایت به ۱۳ زبان فعالیت می کند و هر یک از زبان ها نه صرفا ترجمه ای از وب سایت فارسی بلکه دارای رویکردی مستقل و متناسب با مخاطب خود است.
صدای جمهوری اسلامی در هیاهوی لایک ها و کامنت ها
رسانه های جدید این روزها یکی از تاثیرگذارترین ابزارها بر افکار مردم اند. شبکه های اجتماعی اینترنتی نیز یکی از این رسانه های جدیدند که تقریبا درباره همه موضوعات زندگی مردم در آن ها بحث می شود. موضوع ولایت فقیه نیز به عنوان یکی از بنیادی ترین موضوعات جامعه اسلامی ایران، در این شبکه ها مورد بحث قرار می گیرد.
در این یادداشت به بخشی از این موضوع می پردازیم.
شبکه های اجتماعی مجازی وب سایت هایی اینترنتی اند که به کاربران خود اجازه می دهند براساس علایق خود، روابطی اجتماعی به وجود بیاورند و این علایق را با یکدیگر به اشتراک بگذارند. این شبکه ها که برآمده از نسل دوم اینترنت (وب ۲) هستند به سرعت جای خود را در اینترنت باز کردند و در دهه گذشته به پربازدیدترین وب سایت های اینترنتی تبدیل شدند.
با وجود این که تا پیش از به وجود آمدن شبکه های اجتماعی امروزی وبلاگ ها و برخی از ابزارهای مشابه توانسته بودند کاربران معمولی فضای مجازی را به کاربران فعال و تولیدکننده تبدیل کنند، با رونق گرفتن شبکه های اجتماعی، نقش کاربران معمولی اینترنت به مراتب پررنگ تر و تاثیرگذارتر از گذشته شده است به طوری که بارها شبکه های اجتماعی توانسته اند در مناسبات اجتماعی انسان ها در فضای حقیقی تاثیر بگذارند و نشان دهند که تاثیرگذاری آن ها به فضای مجازی و اینترنت محدود نمی شود. به عنوان نمونه شبکه های اجتماعی در حوادث پس از انتخابات ریاست جمهوری در سال ۸۸ نقشی بسیار پررنگ ایفا کردند و از اصل انتخابات گرفته تا مدیریت اعتراض ها و اغتشاش های خیابانی را تحت تاثیر خود قرار دادند؛ ماجرایی که به فیلتر شدن بسیاری از این شبکه ها انجامید.
امروزه و به ویژه در سال های اخیر با فراگیر شدن استفاده از تلفن های هوشمند و اینترنت همراه، شبکه های اجتماعی مجازی از نفوذ و گسترش بیشتری برخوردار شده اند و حتی بسیاری از کاربرانی که تا پیش از این دوران، جزء کاربران اینترنت نبودند با خرید گوشی های هوشمند، به جمع کاربران شبکه های اجتماعی مجازی پیوسته اند که البته صرفه مالی ارتباط مبتنی بر اینترنت همراه نیز یکی از عوامل اصلی این تغییر بوده است.
بنابراین طرز فکر جمع قابل توجهی از مردم کشورمان به طور مستقیم یا غیرمستقیم تحت تاثیر شبکه های اجتماعی است به ویژه که در این شبکه ها برخلاف آنچه در وب سایت های خبری و تحلیلی اتفاق می افتد مردم می توانند به جای شنیدن دیدگاه های رسانه ای رسمی، با دیدگاه ها و فکرهای مردم عادی آشنا شوند؛ دیدگاه هایی که احتمالا به دلیل همین عدم رسمیت، باورپذیری بیشتری دارند و راحت تر می توان با آن ها همراه شد.
موضوعات مختلفی به طور روزانه در شبکه های اجتماعی مطرح و دست به دست می شوند و عموما موضوعات روز و مناسبتی، جذابیت بیشتری در شبکه های اجتماعی دارند. با این حال فضای غالب در هر یک از شبکه های اجتماعی دارند. با این حال فضای غالب در هر یک از شبکه های بی شمار مجازی درباره موضوعات مختلف کاملا متنوع است و درک آن ها نیازمند پژوهش های دقیق و حساب شده است ولی می توان دورنمایی کلی از حال و هوای هر یک از این شبکه ها داشت.
ولایت فقیه جزء موضوعاتی است که جریان های موازی متعددی به طور هم زمان درباره آن وجود دارد و می توان جریان های زودگذر و موسمی را در مناسبت های مرتبط دید. به عنوان مثلا فوت رئیس مجلس خبرگان رهبری و پس از چندی جریان انتخاب رئیس جدید برای این مجلس، مجو هایی در شبکه های اجتماعی به وجود آورد که عده ای سعی می کردند نظریه ولایت مطلقه فقیه را به چالش بکشند و دوستان و آشنایان خود را در شبکه های اجتماعی با این موضوع درگیر کنند.
به دست آوردن جزییات دقیق درباره ولایت فقیه در شبکه های اجتماعی، نیازمند پژوهش های پیچیده، مفصل و میدانی است ولی دو جریان کلی موافق و مخالف با ولایت فقیه به دو حوزه مختلف در شبکه های اجتماعی تمرکز دارند. مخالفان ولایت فقیه و مخالفان نظام جمهوری اسلامی ایران عموما متمرکز در شبکه های اجتماعی غیرایرانی اند که تقریبا همگی توسط مخابرات فیلتر شده اند.
شبکه های مشهوری همچون «توئیتر»، «فیس بوک»، و سایت های بارگذاری چون «یوتیوب» و... از این دسته اند. گرچه به هرحال کاربران به اصطلاح ارزشی و هواداران جمهوری اسلامی ایران نیز از روی علاقه های شخصی و بعضا براساس احساس وظیفه، با درو زدن فیلترینگ وارد این شبکه ها شده و به فعالیت می پردازند و موضوع ولایت فقیه نیز یکی از موضوعاتی است که توسط این دسته از کاربران، مورد حمایت و تبلیغ قرار می گیرد ولی به هر حال حجم مخالفت ها و تبلیغ ها علیه ولایت فقیه در این شبکه ها به مراتب بیشتر از حمایت ها و تبلیغ هاست.
فضای دوقطبی در دوران جنگ نرم
در مقابل این فضا، با شکل گیری مفهومی تحت عنوان «جنگ نرم» در فضای رسانه ای کشور، شبکه های اجتماعی متعددی نیز در فضای داخلی به وجود آمدند تا بتوانند با سوگیری متفاوتی نسبت به موضوعات مختلف واکنش نشان دهند و در عین حال امنیت اطلاعات کاربران اردوگاه جمهوری اسلامی را تامین کنند. از میان این شبکه ها می توان به «شبکه اجتماعی افسران»، شبکه «فیس نما» و همچنین «فیس بوک ایرانی» اشاره کرد.
شبکه هایی نیز از گذشته به طور مستقل فعال بودند و در دوران اوج گیری کار شبکه های اجتماعی نیز به کار خود ادامه دادند یا حتی پیشرفت کردند همچون شبکه اجتماعی «تبیان»، شبکه «کلوب» و سایت بارگذاری ویدئو «آپارات» است.
به همان اندازه که در شبکه هایی همچون فیس بوک، توییتر و یوتیوب تخریب ولایت فقیه و توهین نسبت به شخص ولی فقیه انجام می شود شبکه هایی چون افسران به ترویج و تبلیغ این تئوری و همچنین دفاع از شخص مقام معظم رهبری می پردازد ولی با توجه به این که این شبکه ها فضایی نسبتا تک قطبی دارند عملا گفت و گو و بحث به معنای واقعی خود شکل نمی گیرد.
ریز نوشته های تکمیل پازل بزرگ
صرف نظر از همه موارد صریح فوق همچون موافقت ها و مخالفت ها با موضوع ولایت فقیه در شبکه های اجتماعی، تجربه زندگی در این شبکه ها نشان می دهد آنچه در این فضا بر موضوع ولایت فقیه تاثیر می گذارد، با آنچه در فضای مطبوعات و شبکه های ماهواره ای و کتاب ها جریان دارد متفاوت است. کتاب های بسیاری نوشته شده و این نظریه را تایید یا نقد کرده است. شبکه های ماهواره ای مختلفی در طول روز مشغول تبلیغ یکسان بودن ولایت فقیه با دیکتاتوری اند و از این سو، کتب فقهی و حقوقی بسیاری نیز در میهن اسلامی مان منتشر می شود و به این بحث می پردازد و حتی دروس تخصصی حوزوی و دانشگاهی در این باره برگزار می شود و به این بحث می پردازد و حتی دروس تخصصی حوزوی و دانشگاهی در این باره برگزار می شود. بزرگان حوزوی و دانشگاهی و اندیشمندان کشورمان نیز در این باره سخن ها رانده اند.
اما آنچه در شبکه های اجتماعی می گذرد مجموعه پیچیده ای از داد و ستدهای محتوایی است که معمولا در مقیاس های کوچک رخ می دهد و در درازمدت تاثیر می گذارد و معمولا تاثیراتشان بلندمدت تر و عمیق تر است.
شبکه های اجتماعی مجازی بیش از آن که محل گفت و گوهای عمیق علمی و بررسی های دقیق افکار باشد، از تعامل های روزمره ای تشکیل شده که معمولا بر محور رویدادهای روز جامعه شکل می گیرد و با چاشنی طنز، وقت گذرانی، شوخی و گاه بحث و جدل های پردامنه گسترش می یابد. گاه این دغدغه های روزمره و واکنش به حوادث و رویدادها به توده های انباشته تبدیل شده و جریانی اینترنتی را به وجود می آورند و عده ای را با خود همراه می کنند ولی برآیند همین داد و ستدهای محتوایی در درازمدت بر فکر و اندیشه یک کاربر می نشیند؛ تاثیری که به شدت تحت تاثیر دایره دوستان یک کاربر در این شبکه هاست.
کاربری که ماه ها و سال ها در جمعی از دوستان اینترنتی قرار دارد که کارشان سیاه نمایی از وضعیت جامعه ایران و ابراز ناامیدی از پیشرفت و رشد است، به مرور نگاهی منفی نسبت به موضوع ولایت فقیه و حاکمیت اسلامی پیدا می کند و در مقابل، عده ای نیز تحت تاثیر دوستان خود در همین شبکه ها هر روز علاقه مندتر می شوند.
آنچه در طی ماه ها یا سال ها فعالیت برای یک کاربر اتفاق می افتد فرایندی عمیق و پیچیده است و درک آن نیاز به تخصص و تجربه کافی دارد ولی می توان در یک تحلیل گذرا، چنین بیان کرد که هر یک از این شبکه ها شبیه محله ای هستند که یک نفر در آنجا سکنی می گزیند.
همسایگان و کاسبان محل و کسانی که هر روز از آنجا عبور می کنند با این ساکن جدید وارد تعامل روزانه می شوند و در خلال این تعامل روزانه، دیدگاه ها به هم نزدیک می شود و پس از چند سال به احتمال زیاد، این کاربر جدید نیز دیدگاهی مشابه با مردم آن محل پیدا می کند. بنابراین شاید چندان مهم نباشد که چند متن علمی و تحلیلی در این شبکه ها درباره ولایت فقیه منتشر می شود. همین که شبکه دوستان یک کاربر، مجموعه از از طرفداران یا مخالفان ولایت فقیه باشند، علاقه یا بیزاری خود را به این کاربر منتقل می کنند.
چند پرسش و شبهه
گاهی این سوال مطرح می شود که در این فضای بزرگ و آشفته نهادهای رسمی و به نوعی نهادهای مرتبط با ولی فقیه چگونه باید واکنش نشان دهند. آن چه در عمل اتفاق افتاده این است که حساب های کاربری ای منسوب به رهبر معظم انقلاب در برخی شبکه های اجتماعی مشغول به فعالیت اند و البته با معیارهای نانوشته و مرسوم در فضای شبکه های اجتماعی، حساب هایی قدرتمند و موفق محسوب می شوند. به عنوان مثال کاربر Khamenei.ir از مدت ها پیش در شبکه توییتر مشغول به فعالیت است و در نمونه هایی همچون «نامه رهبری به جوانان غربی» بسیار فعال و قدرتمند عمل کرد. در شبکه های اجتماعی دیگر نظیر اینستاگرام نیز چنین اکانت هایی مشغول فعالیت اند.
درباره فعالیت چنین حساب هایی در شبکه های اجتماعی، دیدگاه های موافق و مخالف بسیاری وجود دارد ولی اصلی ترین دلیل موافقت ها عموما این است که این شبکه ها نیازمند تغذیه شدن توسط منابع معتبر و قدرتمند هستند و موضوعی بنیادین همچون ولایت فقیه، نه فقط توسط کاربران عادی، که باید توسط کاربران حرفه ای تر و باپشتوانه تری مانند این حساب ها تقویت شود.
اما در مقابل، گاه گفته می شود که با توجه به فیلتر بودن قریب به اتفاق این شبکه ها در ایران، به گونه ای که دسترسی به آن ها مستلزم دور زدن سیستم فیلترینگ رسمی کشور است، حضور چنین حساب هایی در شبکه های اجتماعی حتی به صورت غیررسمی می تواند دست اندرکاران نظام اسلامی را به استفاده از «استاندارد دوگانه» متهم سازد.
شبکه های اجتماعی مبتنی بر تلفن همراه
اتفاق نسبتا جدیدی که دنیای شبکه های اجتماعی فارسی را به کلی دگرگون کرده است، ورود نسل جدید تلفن های همراه و همچنین راه اندازی اپراتورهای نسل جدید است که توانایی ارائه خدمات اینترنتی اپراتورهای نسل جدید است که توانایی ارائه خدمات اینترنتی پرسرعت را روی تلفن های همراه فراهم کرده اند. این دو اتفاق منجر به شیوع بسیار سریع استفاده از شبکه های اجتماعی مبتنی بر تلفن همراه نظیر واتس اپ، تلگرام، اینستاگرام، لاین، وی چت و... شده است.
گرچه برخی از این شبکه ها توسط کمیته فیلترینگ مسدود شده اند همچنان بسیاری از آن ها بدون استفاده از فیلترشکن قابل دسترسی اند و آن هایی نیز که فیلتر شده اند، کاربران پروپافرصی دارند که با استفاده از پروکسی ها از این شبکه ها استفاده می کنند.
آن چه در این شبکه ها بیشتر از شبکه های اجتماعی سابق دیده می شود، قدرت نمایی و سرعت انتشار شایعات، دروغ ها، جوک ها و... است. کاربران این شبکه ها به خاطر آسان تر بودن به اشتراک گذاری عکس، متن و صدا از یک سو و همیشه در دسترس بودن تلفن همراه خود از سوی دیگر، به راحتی اقدام به بازنشر گسترده مطالبی می کنند که آن ها را از دیگر دوستان خود دریافت کرده اند.
به بیان بهتر همان جریان سنتی دست به دست کردن پیامک های جذاب و کلیپ هایی که از طریق سامانه بلوتوث دریافت می شد، هم اینکه به دنیای پیشرفته تر و بسیار گسترده تری سرایت کرده است که زمینه را برای گسترش شایعات و دروغ تحلیل های بی منبع و بی مدرک، فراهم ساخته است. موضوع ولایت فقیه و ولی فقیه نیز در این شبکه ها هدف این آسیب قرار گرفته است و هر روز به طور غیرقابل کنترلی چنین پیام هایی دست به دست می چرخند و در شبکه های اجتماعی موبایلی دیده می شوند.
سخن پایانی
شبکه های اجتماعی مجازی نیز همچون بسیاری دیگر از واردات تکنولوژی- فرهنگی غربی بدون تمهیدات لازم و آمادگی فرهنگی وارد ایران شد و باز مانند بسیاری دیگر از چنین تحولاتی، بیش از اینکه کنترل و هدایت شود با برخوردهای سلبی معمولا سطحی همچون فیلترینگ مواجه شد. این شبکه ها هم اینکه جز قدرتمندترین و تاثیرگذارترین عناصر زندگی روزمره مردم ایران اند و موضوع بنیادینی همچون حاکمیت اسلامی و ولایت فقیه در این شبکه ها مطرح می شود.
به نظر می رسد که موضوع ولایت فقیه به عنوان پایه ای ترین شالوده نظام اسلامی در ایران، از طریق رویکردهای فعلی قابل محافظت نیست و قدری به چالش کشیده می شود لذا نیازمند فکر و بررسی و اتخاذ سیاست های رسانه ای بهتر و ایجابی بیشتر است و احتمالا بتوان راه حل هایی دقیق تر از فیلتر کردن این شبکه ها یا راه اندازی شبکه های ضعیف برای مقابله با آن ها پیدا کرد.
پ
برای دسترسی سریع به تازه‌ترین اخبار و تحلیل رویدادهای ایران و جهان
اپلیکیشن برترین ها
را نصب کنید.
ارسال نظر