نگاهی به برگزاری ۹ دوره انتخابات مجلس

خبرآنلاین: بیش از شش ماه تا برگزاری دهمین انتخابات مجلس شورای اسلامی زمان باقی است، اما هنوز تنور انتخابات گرم نشده است.

در شرایط فعلی نه اصلاح‌طلبان و نه اصولگرایان معتدل برنامه مشخصی برای انتخابات نداشته و ندارند. زمانی که بنده مسئولیت داشتم یک سال و نیم مانده به انتخابات اجاق انتخابات را روشن می‌کردیم و شش ماه مانده به انتخابات کاندیداها را نیز اعلام می‌کردیم. ... جریان های معتدل سیاسی کشور هیچ برنامه مشخصی برای انتخابات ندارند. در حالی که شنیده‌ام برخی جریان‌های تندرو و افراطی با برنامه‌ریزی منسجم‌تری می‌خواهند در انتخابات مجلس آتی شرکت کنند..." .

این ها بخشی از هشدارهای حجت الاسلام ناطق نوری به جریان های معتدل سیاسی است که به گفته او "سلانه سلانه" به سمت انتخابات پیش رو حرکت می کنند. اما چرا آنگونه که ناطق نوري می گوید شرایط کنونی باقی مانده تا انتخابات غیرعادی است و باید از شور بیشتری برخوردار باشد. برای فهم این موضوع باید مروری بر شرایط حاکم بر دوره های قبلی انتخابات مجلس داشته باشیم.

انتخابات مجلس اول: مجلسی برای همه طیف ها

انتخابات مجلس اول که در ۲۴ اسفند ماه سال ۱۳۵۸ برگزار شد، آزادترین انتخابات بعد از پیروزی انقلاب در ایران بود. این انتخابات پنجمین تجربه مردم سالاری در فاصله کوتاه یک سال بعد از انقلاب بود. پیش از آن یک بار در فروردین آن سال اکثریت قابل توجهی از ایرانیان به جمهوری اسلامی "آری" گفتند؛ در مردادماه در انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی شرکت کردند؛ در آذرماه قانون اساسی جمهوری اسلامی را به تصویب رساندند؛ و در بهمن‌ماه نخستین رییس جمهور ایران را برگزیدند.

ترکیب گروه‌های سیاسی شرکت کننده در انتخابات، که تنها انتخابات بدون نظارت شورای نگهبان بود، آنچنان متنوع بود که از حزب جمهوری اسلامی، جامعه روحانیت مبارز و سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، نهضت زنان مسلمان و اتحادیه انجمن های اسلامی گرفته، تا نهضت آزادی ایران، جبهه ملی ایران، حزب توده، سازمان فدائیان خلق ایران، سازمان مجاهدین خلق ایران، جاما، جنبش مسلمانان مبارز و حتی دفتر هماهنگی مردم با رئیس جمهور (ابوالحسن بنی صدر) نیز در انتخابات لیست داده و نامزد معرفی کرده بودند. عبدالواحد موسوی لاری وزیر کشور دولت اصلاحات درباره مجلس اول گفته است: "ویژگی مهم دوره اول که تکرار نشد، این بود که مجلس برآیند گرایش‌های مختلف جامعه بود. وزانت مجلس اول را هیچ مجلسی نداشت".

انتخابات مجلس دوم: سایه جنگ بر سر انتخابات

انتخابات دومین دوره مجلس شورای اسلامی در ۲۶ فروردین ۱۳۶۳ در شرایطی برگزار شد که مجلس اول قانون انتخابات را به تصویب رسانده و به دنبال آن شورای نگهبان تشکیل و نظارت آن بر انتخابات آغاز شده بود. فضای حاکم بر کشور تحت تاثیر جنگ و اقدامات تروریستی گروه های مخالف جمهوری اسلامی قرار داشت. همچنین به دلیل فعالیت های چریکی برخی گروه ها از جمله مجاهدین خلق، سازمان فداییان خلق، پیکار و ... از عرصه سیاسی حذف شدند. برخی گروه های دیگر از جمله نهضت آزادی نیز به خاطر محدودیت هایی که ایجاد شد انتخابات را تحریم کردند و بنابراین در این دوره رقابت محدود به گروه های وفادار به خط امام شد. حزب جمهوری اسلامی و جامعه روحانیت مبارز، بازیگران اصلی این انتخابات بودند.

انتخابات مجلس سوم: رقابت چپ و راست

سومین انتخابات مجلس، در ۱۹ فروردین ۱۳۶۷ برگزار شد. انتخابات در حالی برگزار شد که حزب جمهوری اسلامی فتیله فعالیتش را پایین کشیده بود و انشعاب مجمع روحانیون مبارز از جامعه روحانیت، انتخابات را به صحنه رقابت نیروهای "چپ"و "راست" تبدیل کرده بود. کشمکش علی اکبر محتشمی پور وزیر کشور چپ گرا با شورای نگهبان متمایل به راست در مورد بازشماری آرا، مهمترین رویداد موثر بر این انتخابات بود. در این دوره تفاسیر مختلف از سخن امام در مورد مصداق اسلام آمریکایی بر فضای انتخابات تاثیر گذار بود. همچنین برای نخستین بار بحث درباره تفسیر شورای نگهبان از نوع نظارت بر انتخابات که باید "استصوابی" باشد یا "استطلاعی" در آستانه این دور از انتخابات آغاز شد.

انتخابات مجلس چهارم: غلبه نظارت استصوابی بر نظارت استطلاعی

انتخابات دوره چهارم مجلس شورای اسلامی در ۲۱ فروردین ۱۳۷۱ و در حالی برگزار شد که آیت الله هاشمی دوران سازندگی را آغاز کرده بود. این انتخابات در شرایطی برگزار شد که اختلافات میان مجلس و دولت به ویژه بر سر سیاست های فرهنگی بالا گرفته بود. در آستانه همین انتخابات، ماده سوم قانون انتخابات (مصوب سال ۱۳۶۲) که نظارت شورای نگهبان بر انتخابات مجلس را "عام و در تمام مراحل و کلیه امور مربوط به انتخابات" می دانست، از سوی شورای نگهبان به نظارت "استصوابی" و لازم الاجرا تفسیر شد.

این تفسیر ، به ردصلاحیت ۸۰ نفر از نامزدهای طیف چپ و همسو با مجمع روحانیون مبارز منجر گردید که نزدیک به ۴۰ نماینده مجلس نیز جزو ردصلاحیت شده ها بودند. از سوی دیگر جامعه روحانیت مبارز با شعار "پیروی از خط امام، اطاعت از رهبری و حمایت از هاشمی" به صحنه انتخابات آمد. گروه‌های سیاسی همسو با این تشکل (همچون جمعیت مؤتلفه اسلامی، جامعه وعاظ، جامعه اسلامی مهندسین، جامعه زینب و جامعه اصناف و بازار) نیز از فهرست جامعه روحانیت مبارز حمایت کردند.

انتخابات مجلس پنجم: ظهور کارگزاران

پنجمین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی در ۱۸ اسفندماه ۷۴ در شرایطی برگزار شد که تشکیل حزب کارگزاران و حاشیه های مربوط به آن از اتفاقات تاثیر گذار بر فضای پیشاا نتخاباتی بود. انتخابات همزمان با شروع اختلافات طیف سنتی اصولگرایان با آیت الله هاشمی به عنوان رییس جمهور و هم فکرانش در "کارگزاران سازندگی" پیش می رفت.

آنطور که هاشمی در در دیدار اخیرش با اعضای کارگزاران مطرح کرده است در آن بازه رهبری برای ایجاد فضایی رقابتی در انتخابات از تشکیل کارگزاران حمایت کردند. شاید به دلیل چنین تمهیدی بود که طبق اعلام وزارت کشور تعداد رای دهندگان این دوره حدود ٢٤ میلیون و ٦٨٢ هزار نفر (با نرخ مشارکت حدود ۷۱ درصد) اعلام شد که در واقع بالاترین میزان مشارکت در تمامی انتخابات های مجلس در جمهوری اسلامی بود.

مطابق آمار و ارقام رسمی، میزان مشارکت نسبت به دوره قبل ۱۴ درصد افزایش داشت و در هیچ کدام از استان ها کمتر از ۵۰ درصد گزارش نشد. نکته قابل توجه در انتخابات مجلس پنجم، تایید صلاحیت برخی از نیروهای ملی - مذهبی ازجمله عزت الله سحابی، غلامعباس توسلی، ابوالفضل بازرگان و محمد بسته نگار، در آخرین لحظات اعلام فهرست نامزدهای تایید صلاحیت شده بود. هرچند آنان به دلیل عدم امکان رقابت و تبلیغ، در انتخابات شرکت نکردند.

انتخابات مجلس ششم: پیروزی اصلاح طلبان

ششمین دوره انتخابات مجلس را دولت اصلاحات در ۳۰ بهمن ۱۳۷۸، برگزار کرد و با ادامه پیروزی های سیاسی اصلاح طلبان در انتخابات رياست جمهوري، مجلس ششم نیز در اختیار آنها قرار گرفت. این انتخابات در فضای پرکشمکش آن دوره از جمله قتل های زنجیره ای و حوادث کوی دانشگاه تهران برگزار شد. اگرچه نظارت استصوابی در این انتخابات به قوت خود باقی بود، اما در این دوره به نسبت دوره های قبلی لیست های متنوع تری ارائه شد.

تا جایی که حتی روزنامه نگاران دوم خردادی نیز در این انتخابات لیستی از نامزدهای پیشنهادی خود ارائه کردند و یا برخی چهره های ملی مذهبی از جمله علیرضا رجایی تایید صلاحیت شدند. در این دوره، اختلافات وزارت کشور و شورای نگهبان که از قبل از انتخابات شروع شده بود تا بعد از آن هم ادامه یافت تا آنجا که صحت انتخابات تهران ۸۰ روز بعد از انتخابات تایید شد.

مجلس هفتم: پیروزی اصولگرایان

هفتمین انتخابات مجلس شورای اسلامی اول اسفند ۱۳۸۲، درحالی برگزار شد که ده‌ها نماینده اصلاح طلب مجلس ششم، استعفا داده و در ساختمان مجلس متحصن شده بودند. تحصن این نمایندگان، در اعتراض به اقدام شورای نگهبان در رد صلاحیت بیش از ۳۶۰۰ نفر از میان حدود ۸۱۵۰ نامزد نمایندگی مجلس بود. در نتیجه چنین شرایطی احزاب اصلی اصلاح طلب اعلام کردند که در انتخابات کاندیدایی معرفی نخواهند کرد اما در نقطه مقابل تشکل های اصولگرا از جمله جامعه روحانیت مبارز و حزب موتلفه اسلامی از تشکل نوظهور "ائتلاف آبادگران ایران اسلامی" حمایت کردند. در این دوره به جای احزاب که فعال نبوده و چندان در صحنه نبودند شاهد رقابت ائتلاف ها بودیم. از جمله "ائتلاف آبادگران" و "ائتلاف برای ایران" از دوطيف اصولگرا و اصلاح طلب با هم رقابت می کردند.

مجلس هشتم: رقابت ائتلاف های سیاسی

هشتمین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی در ۲۴ اسفند ۱۳۸۶ در حالی برگزار شد که بخشی از اصلاح طلبان قهر سیاسی را کنار گذاشته و احزاب تازه تاسیسی همچون "اعتماد ملی" اولین تجربه انتخاباتی اش را پشت سر می گذاشت. با این حال در این دوره نیز روند تایید صلاحیت ها به گونه ای بود که احزاب اصلاح طلبی مانند جبهه مشارکت وارد انتخابات نشدند. در نقطه مقابل آنها اما اصولگرایان حضور وسیعی در انتخابات داشتند. افزون بر این به غیر از حزب اعتماد ملی که با تابلو خود وارد انتخابات شد؛ احزاب دیگر حضور کمرنگ تری در رقابت های انتخاباتی داشتند و ترجیح آنها رقابت در قالب چند ائتلاف بود. از جمله "جبهه متحد اصولگرایان"،" ائتلاف فراگیر اصولگریان" و "ائتلاف مردمی اصلاح طبان" و ... به رقابت با یکدیگر پرداختند.

مجلس نهم : رقابت اصولگرایان با هم

انتخابات مجلس نهم در ۱۲ اسفند سال ۹۰ برگزار شد. آن هم در شرایطی که این انتخابات اولین حضور پای صندوق های رای بعد از انتخابات پر حرف و حدیث سال ۸۸ بود و همچنان تحت تاثیر رویدادهای آن سال قرار داشت. اصلاح طلبان از این انتخابات کنار کشیدند و با بالا گرفتن اختلافات در اردوگاه اصولگرایی؛ رقابت اصلی میان نیروهای اصولگرا درگرفت. "جبهه متحد اصولگرایان" ، "جبهه پایداری"، "جبهه ايستادگي"، "ائتلاف بصيرت و بيداري اسلامي" و "صدای ملت" گروه هاي اصولگرایی بودند که در این انتخابات به رقابت با هم پرداختند. اندک اصلاح طلبان حاضر در صحنه رقابت هم آنقدر ضعیف بودند که "سهیلا جلودارزاده" که در دور قبلی در لیست اصلاح طلبان نفر سی ام بود و یا در انتخابات میان دوره ای مورد حمایت اصلاح طلبان قرار می گرفت در این دوره سر لیست آنها شده بود.

انتخابات مجلس دهم: معتدلین فعالند؟

حالا کمتر از ۷ ماه دیگر انتخابات مجلس دهم برگزار خواهد شد. آن هم در شرایطی که ایران بالاخره بعد از یک دهه از سایه سنگین پرونده هسته ای و تحریم ها خارج شده است. رییس جمهور بعد از تحقق این وعده مهم خود به سمت تحقق وعده های دیگرش حرکت می کند. برگزاری انتخاباتی سالم و رقابتی از جمله این وعده هاست.

در فضای انتخاباتی حاضر، اصلاح طلبان بعد از تجربه انتخابات ریاست جمهوری ۹۲ عزمشان را برای شرکت در انتخابات مجلس دهم جزم کرده اند. بر همین اساس دو روز قبل حزب کارگزاران اولین گردهمایی حزبی خود را برگزار کرد. با این حال اما آنها با تجارب دوره های قبلی انتخابات ترجیح می دهند همچنان با چراغ خاموش حرکت کنند و استراتژی آنها هنوز مشخص نیست. از سوی دیگر اردوگاه اصولگرایی هم که همچنان به دنبال وحدت درون جناحی است، ظاهرا در انتظار کشف استراتژی اصلاح طلبان است تا تاکتیک های خود را بر آن اساس طراحی کند.

همه این ها باعث شده تا فضای کنونی باقی مانده تا انتخابات چندان درگیر مباحث داغ انتخاباتی نباشد. اینکه آیا نگرانی ناطق نوري از فضای بی رونق انتخاباتی به جاست و یا در ماه های منتهی به انتخابات شور و هیجان به فضای سیاسی باز خواهد گشت؛ موضوعی است که باید برای فهم آن کمی صبر کرد.