جسدهای خاطره ساز!

روزنامه هفت صبح: «عکس یادگاری دانشجویان پزشکی با جسد در سالن تشریح!» این تیتر یکی از خبرهای سایت پارسینه است که بازتاب های زیادی در میان مخاطبان خود داشته است.

بسیاری از بازدیدکنندگان این سایت با عصبانیت بسیار زیادی به پزشکان آینده تاخته اند و آنها را به دلیل بی احترامی مورد انتقاد قرار داده اند.

این دسته از کاربران اعتقاد داشتند وقتی دانشجویان پزشکی در زمان تحصیل خود به جسدها رحم نمی کنند، پس حتما در آینده نیز به بیماران خود رحم نمی کنند! در لابلای این کامنت های خشمناک، رخی پزشکان هم تلاش کرده اند از خود دفاع کنند و ماجرای عکس انداختن سلفی با این جسدها را امری جداگانه از اخلاق حرفه ای و پزشی دانسته و درآمیختن این دو موضوع را غیرمنطقی قلمداد کنند.


همه این موضوعات به سوژه ما تبدیل شد و تصمیم گرفتیم به موضوع جسد اهمیت بیشتری دهیم! جسدهای دانشجویان رشته های پزشکی چگونه در اختیار بیمارستان ها قرار می گیرد؟ حس و حال اولیه این دانشجویان در اولین جلسه تشریح چگونه است و چه روندی طی می شود تا این پزشکان آینده بدون هیچ گونه ترسی عکس های سلفی و خندان خود را با جسدها و اعضای بدن آنها مانند چشم، دست و ... می اندازند؟!

پزشکان چند ترم با جسد سروکار دارند

به طور معمول دانشجویان پزشکی در سه ترم با جسد سروکار دارند و باید درس های آناتومی را بگذرانند. یک ترم سر و گردن، ترم دیگ راندام و ترم آخر دست و پا. شاید برای شما درک این موضوع کمی سخت و ترسناک باشد اما برای دانشجویان رشته پزشکی امری کاملا عادی و معمولی به حساب می آید.

دانشجویان پزشکی می گویند همانگونه که بچه های رشته های مهندسی باید به کارگاه بروند، بچه های صنایع غذایی باید در آزمایشگاه ها سروکار داشته باشند و ... آنها هم باید با جسد سروکار داشته باشند. از همان ترم اول هم این روند آغاز می شود.

«نیما زارع» که به تازگی از رشته پزشکی فارغ التحصیل شده، در مورد روز اولی که به اتاق تشریح رفته اند، به هفت صبح می گوید: «روز اول واقعا ترسناک است و خیلی از بچه ها مثل مردم عادی طاقت دیدن جسدها را ندارند. جسدها عموما در اتاق های مخصوصی در زیرزمین بیمارستان ها نگهداری می شوند. برای آن که این جسدها برای چند ترم قابل استفاده باشند، مواد خاصی به آنها می زنند که جسدها را از حالت عادی، تیره تر و ترسناکتر می کند. همین مواد بوی خاصی هم به جسدها می دهد که در روز اول حال بسیاری را خراب می کند.


همچنین به علت کمبود جسد در ایران، بسیاری از این جسدها چندین بار تشریح شده اند و بنابراین بسیاری از اعضای اصلی بدن مانند چشم، گوش و ... آنها قابل تشخیص نیست. مسلما دیدن چنین تصویری برای هیچ کس خوشایند نیست؛ مخصوصا آن که ناخن های جسدها هم قابل تشخیص باشد! این ترس ها اما چند جلسه ادامه دارد و بعد برایمان همه چیز عادی می شود. مثل مهندسی که باید از ابزارآلات مهندسی استفاده کند یا طراح گرافیکی که باید کار ابزارآلات طراحی را یاد بگیرد! روز اول حس عجیبی برای ما دارد. غیرقابل توصیف.

چند تخت که روی آنها جسدهای تیره رنگ قرار گرفته و سکوتی سرشار از ابهام دانشجویان پر شر و شور ترم اولی... در کلاس درس دانشجویان به چند گروه مختلف تقسیم می شوند. هر کدام در یک نوبت پس از مشاهده یک فیلم آموزشی سر جسد حاضر شده و هر چیزی که به صورت تئوریک یاد گرفته اند، از نزدیک بر روی بدن یک انسان مرده می بینند. به دلیل آن که اجساد پس از تحویل به دانشکده پزشکی برای ماندگاری بیشتر در فرآیندی مشابه مومیایی کردن قرار می گیرند، ظاهرشان به عنوان یک جسد چندان هم طبیعی به نظر نمی رسد و بوی تند «فرمالین» چاشنی کار است...»

جسدها چگونه تامین می شود؟

این یکی از سوال های همیشگی بسیاری از افراد است؛ حتی خود دانشجویان پزشکی. «مرم معطر» یکی از دانشجویان پزشکی به هفت صبح می گوید: «هیچ وقت اساتید به این سوال ما جواب واضحی نمی دهند. بعضی از اساتید می گویند آنها را از هند می آورند، بعضی دیگر می گویند جسدهای مجهول الهویه را می آورند.

بعضی ها هم می گویند اهدایی هستند. خود ما هم دقیق نمی دانیم ماجرا از چه قرار است. تنها نکته ای که مشخص است این است که کمبود جسد در دانشگاه ها کاملا به چشم می آید. جسدها پس از چند ترم باید با جسدهای جدیدتر تعویض شوند اما این کار صورت نمی گیرد و خیلی ها حتی اساتید هم قادر نیستند یک عضو را برای ما پیدا کنند. دلیل آن هم این است که در طول چندین سال به اندازه ای این جسدها تشریح شده اند که دیگر از آنها عضوی باقی نمانده است!»


جستجوها نشان می دهد که تا سال ۱۳۸۷ مشکل کمبود جسد بسیار زیادتر از زمان حال بود. طبق احکام موجود تا آن زمان باید تنها از اجساد افراد غیرمسلمان در اتاق های آناتومی استفاده می شد اما در آن سال معاون آموزشی وزارت بهداشت گفت: «براساس موافقت آیت الله شاهرودی (ریاست قوه قضاییه وقت) مشکل کمبود جسد برای تشریح و درس آناتومی دانشجویان پزشکی رفع شد. رییس قوه قضاییه در دستوری به سازمان پزشکی قانونی اعلام کرده است که در سال آینده تحصیلی اجساد مجهول الهویه را برای آموزش پزشکی به دانشگاه ها تحویل دهند. حفظ مسائل شرعی در مراحل تحویل اجساد و استفاده آموزشی از آنها باید به طور کامل از سوی دانشگاه های علوم پزشکی رعایت شود و با اجرای روش های پیشرفته سعی کنند اجساد دیرتر از میان بروند.»

مشکلات یک جسد

مدتی قبل مدیر گروه آناتومی دانشگاه علوم پزشکی شیراز با بیان اینکه یکی از مشکلات موجود جهت ارائه آموزش های آناتومی کمبود مواد آموزشی در دانشگاه است، گفته بود: «این کمبود امکانات به نوعی در همه دانشگاه های کشور وجود دارد؛ بنابراین در ارائه درس آناتومی نیز به دلیل محدودیت های موجود آموزش از طریق بافت انسانی با محدودیت هایی مواجه است.»

طاهره طلایی در گفتگو با خبرگزاری ایسنا گفته بود: «در گروه آناتومی تلاش می شود با استفاده از راهکارهایی چون فیلمبرداری از تشریح جسد، کمترین آسیب را به ارائه مناسب درس آناتومی وارد کرد. در واقع به طور طبیعی در پزشکی عمومی هر ۱۰ دانشجو باید روی یک جسد آموزش ببیند اما به دلیل اینکه این امکان در حال حاضر وجود ندارد و معمولا یک جسد برای دانشجویان کارشناسی ارشد و دکترا تشریح می شود و دانشجویان پزشکی عمومی از جسد تشریح شده استفاده می کنند، بنابراین برای نشان دادن نحوه تشریح جسد، معمولا از فیلم آموزشی استفاده می شود.

سرانه استاندارد دانشجو به جسد باید ۱۰ تا ۱۲ دانشجو برای هر جسد باشد و برای بهبود این شرایط لازم است کاهش تعداد دانشجو و افزایش امکانات در کنار یکدیگر به کار گرفته شود. علاوه بر کمبود جسد آموزشی تعداد زیاد دانشجو باعث کمبود فضای فیزیکی نیز شده است، چرا که تدریس درس آناتومی به آزمایشگاه آناتومی کوچکی نیاز دارد که امکانات کافی برای ارائه این درس را داشته باشد. بهتر است در یک آزمایشگاه ۱۰ تا ۱۲ جسد موجود باشد که هر گروه بر روی یک جسد آموزش ببینند که در این صورت حضور یک استاد در آزمایشگاه کافی است. با این وجود به جهت معذوریت های اخلاقی و حقوقی در کشور ما، این امکان در دانشگاه های ایران به این شکل وجود ندارد.»

جسدهای خود را اهدا کنید

مشکلات کمبود جسد برای دانشجویان رشته پزشکی پای رییس سازمان پزشکی قانونی را هم به ماجرا باز کرده و از مردم خواسته همانگونه که فرهنگ اهدای عضو در کشور جا افتاده، فرهنگ اهدای جسد نیز فراگیر شود. در همین زمینه احمد شجاعی به خبرگزاری تسنیم گفته بود: «در رشته پزشکی یکی از واحدهای درسی، بحث آناتومی تشریح است تا دانشجویان بعدها بتوانند در زمینه جراحی ها و آسیب شناسی ها اقدام کنند که بسیار نیز موثر است و وسیله آموزشی به حساب می آید.


قبل از انقلاب به روش هایی اجساد تهیه شده بود ولی بعد از انقلاب، تهیه اجساد بسیار محدود شد و در حال حاضر سازمان پزشکی قانونی مسئولیت مستقیمی ندارد و اگر کاری از دست ما بربیاید در راستای کمک به وزارت بهداشت است و آن را نیز در حال انجام هستیم. امروزه در کشور ما، کسانی که داوطلبانه اجساد خود را اهدا کنند کم هستند، البته وجود دارد اما محدود است و این تعداد پاسخگوی آموزش در دانشگاه های علوم پزشکی نیست. لذا ما به وزارت بهداشت پیشنهاد دادیم در این زمینه به روش های جدید و مختلف کار کنند چون این مسئله وظیفه سازمان پزشکی قانونی نیست و برعهده وزارت بهداشت است.»

رییس سازمان پزشکی قانونی تصریح کرد: «امروزه روش های جدید روی اجساد مصنوعی به کار می رود و در مقاطعی دیگر از اجساد انسانی استفاده می شود و اگر وزارت بهداشت این درخواست را داشته باشد، ما می توانیم با کمک برخی از سازمان های پزشی قانونی دیگر کشورها به صورت غیررسمی اجسادی را خریداری کنیم تا برای بررسی های آناتومی دانشگاه های علوم پزشی این اجساد را تامین کنیم. تاکنون نیز به وزارت بهداشت کمک کرده ایم و برای فرهنگ سازی اهدای جسد تلاش هایی صورت پذیرفته است.»

دانشجویان رشته پزشکی می گویند در حال حاضر پزشکان و اساتید پزشکی جزو بیشترین اقشاری هستند که وصیت می کنند پس از مرگ خود، جسدهایشان برای تشریح اهدا شود.

جسد نو خیلی بهتر است!

برای افرادی که در رشته پزشکی درس نخوانده اند این سوال به وجود می آید که جسدهای نو چه تفاوتی با جسد کهنه تر دارند؟ «نیما زارع» خیلی ریلکس و طبیعی در پاسخ به این سوال می گوید: «خب جسدهای نو خیلی بهتر هستند. جسدهای نو چشم دارند، مو دارند. روی پیشانی شان چین دارند! پس مسلما برای دانشجویان رشته پزشکی جسد نو بسیار بیشتر جذابیت دارد. دقیقا همان حسی که یک مهندس در زمان خرید یک لپ تاپ حرفه ای و نو دارد!»


آن سوی عکس های سلفی با جسدها

«نیما زارع» که به تازگی تحصیل در رشته پزشکی را به پایان رسانده در مورد عکس هایی که توسط دانشجویان با جسدها انداخته می شود، می گوید: «اولا باید روی این نکته تاکید کنم که ما پزشکان برای انسان ها و کرامت انسانی حرمت بسیاری قائل هستیم و منظور از انداختن این عکس ها بی احترامی نیست. این جسدها به نوعی ابزار کار و درس ما قلمداد می شود و آن حسی که مردم عادی به آن دارند را ما به طور طبیعی نداریم. همه دانشجویان پزشکی از زمانی که دوربین عکاسی اختراع شد با جسدها عکس یادگاری دارند! این اما به معنی سنگدل بودن یا بی احترامی ما به جسدها نیست.

این استدلال منطقی نیست که چون ما با جسدها چنین عکس هایی می اندازیم پس نسبت به بیماران خودمان وجدان کاری نداریم. اینها دو موضوع کاملا جدا هستند و در زمانی که بیماران نزد پزشک می آیند، تمام سعی خود را برای بهبودی مریض ها انجام می دهیم. نکته دوم آن است که دانشجویان ترم های اول با آناتومی و جسد سروکار دارند و بنابراین در سن ۱۹-۱۸ سالگی قرار دارند. در این سن رفتارها خیلی متفاوت تر است و بنابراین بعضی از رفتارها را باید به حساب نوجوانی افراد بگذاریم. شما یک فوتبالیست را ببینید که در تیم امید یا تیم های مشهور بازی می کند و ۱۸ سال سن دارد؛ رفتار او با یک فوتبالیست ۲۵ ساله بسیار متفاوت است.

این ماجرا برای همه آدم ها صدق می کند. بنابراین در زمانی که شور و شوق نوجوانی دارند، ممکن است کارهایی انجام دهند که در آینده آنها را تجربه نخواهند کرد. من هم عکس های فراوانی با جسدها دارم ولی مطمئنا در سن ۲۵ سالگی چنین کاری انجام نمی دهم. نکته سوم هم آن است که بسیاری از دانشجویان غیرپزشکی نیز به اتاق جسدها علاقه فراوانی دارند و در بسیاری از اوقات به هر روش ممکن خود را به این اتاق می رسانند تا با آنها عکس بگیرند!»