راز سفر مدیر کل آژانس انرژی اتمی به ایران
نخستین روز از وقت اضافه مذاکرات گذشت. دوئل ایران و امریکا در کوبرگ همچنان ادامه دارد. از پاسکاری مواضع گرفته تا انتظار برای عکس‌العمل طرف مقابل به توپی که در یک دیدار به زمین او شوت می‌شود و به هر قیمتی نباید به دروازه خودی بازگردد. دیدارهای سیاسی و فنی به موازات هم در چندسطح در وین در جریان است.
روزنامه اعتماد: نخستین روز از وقت اضافه مذاکرات گذشت. دوئل ایران و امریکا در کوبرگ همچنان ادامه دارد. از پاسکاری مواضع گرفته تا انتظار برای عکس‌العمل طرف مقابل به توپی که در یک دیدار به زمین او شوت می‌شود و به هر قیمتی نباید به دروازه خودی بازگردد. دیدارهای سیاسی و فنی به موازات هم در چندسطح در وین در جریان است.
از یکسو محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه کشورمان با جان کری، وزیر امور خارجه امریکا دیدار می‌کند و همزمان علی‌اکبر صالحی، رییس سازمان انرژی اتمی ایران هم با ارنست مونیز، وزیر انرژی ایالات متحده آخرین بحث‌های فنی را پیش می‌برد. با توجه به تمدید مفاد توافقنامه موقت ژنو تا هفتمین روز از ماه جولای، فضای صبر و آرامش بر کوبرگ و چادر خبرنگاران حاکم شده است. درحال‌حاضر مذاکرات دقیقا روی خط مرزی شکست و پیروزی قرار گرفته است. ایران و ١+۵ هیچ‌کدام در نقطه‌ای نیستند که بتوانند از توافق یا شکست مذاکرات سخن بگویند. گفت‌وگوها در تناوبی از امیدواری و ناامیدی در جریان است.
گاه در یک دیدار وزنه خوش‌بینی به دلیل فضای حاکم بر گفت‌وگوها و رایزنی‌ها بالاتر رفته و دوطرف به رسیدن به توافق جامع هسته‌ای امیدوار می‌شوند و گاه هم میزان اختلاف‌ها به‌حدی می‌رسد که هر لحظه بیم شکست می‌رود. با پایان ضرب‌الاجل زمانی ٣٠ ژوئن دوطرف توافق کردند که تعهدات هر دو به مدت هفت روز دیگر ادامه پیدا کند. هومان‌مجد، روزنامه‌نگار امریکایی و تحلیلگر مسائل ایران در خصوص ضرب‌الاجل زمانی تعیین شده می‌گوید: از زمانی که کنگره ایالات متحده طرح نظارت بر توافق هسته‌ای با ایران را امضا کرد قریب به دو ماه می‌گذرد و از همان زمان تقریبا هم ایران و هم طرف مقابل به‌شکل نانوشته می‌دانستند که ضرب‌الاجل اصلی تا ٩ جولای خواهد بود.
با وجود آنکه تمام رسانه‌های داخلی و بین‌المللی حاضر در وین از تمدید توافقنامه موقت ژنو به مدت هفت روز دیگر سخن می‌گویند و آن را به تمدید هفت روزه مذاکرات هم تعبیر می‌کنند اما محمدجواد ظریف روز گذشته بر این موضوع تاکید کرد که ضرب‌الاجلی برای مذاکرات تعیین نشده است. ظریف پس از دیدار با جان کری با اشاره به اینکه پیشرفت‌هایی صورت گرفته است ابراز امیدواری کرد که پیشرفت‌های بیشتری هم در چند روز آتی حاصل شود. رییس دستگاه دیپلماسی کشورمان علاوه بر تایید سفر یوکیا آمانو، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تهران، اعلام کرد که تهران وی را برای حل پاره‌ای از مسائل فنی دعوت کرده است.
اسیر زمان نیستیم
سیدعباس عراقچی، عضو ارشد تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای کشورمان روز گذشته پس از چند روز بی‌خبری عمومی که از پشت پرده مذاکرات در محافل رسانه‌ای در جریان بود، اندکی از مختصات مذاکرات خبر داد. وی با بیان اینکه بعضی مسائل اختلافی هنوز وجود دارد که در مورد آنها توافق حاصل نشده و بعضی از متون هست که هنوز نوشته نشده، گفت: حاضر نیستیم به هر قیمتی توافق کنیم. از آنجا که مذاکرات به پایان نرسیده و از طرفی روز سه‌شنبه مهلت ما به پایان رسید، تصمیم همه این است که برای هفت روز بیشتر در وین بمانند و این مذاکرات را به سرانجام برسانند. از آنجا که تحریم‌هایی که تعلیق شده بودند طبق قوانین به صورت خودکار برمی‌گشت، بنابراین اروپا و امریکا ناچار بودند به‌طور رسمی مذاکرات را تمدید کنند.
ولی برای اینکه دوباره برای چند ماه تمدید مذاکرات پیش نیاید صرفا برای هفت روز توافق ژنو تمدید شد و به آژانس هم اعلام شد که براساس توافق ژنو به وظایف خودش ادامه دهد. وی در خصوص برنامه ادامه مذاکرات در روزهای آتی گفت: مذاکرات در این چند روز ادامه پیدا خواهد کرد تا ان‌شاء‌الله به سرانجام برسد، اما ما هنوز در موقعیتی نیستیم که به‌صراحت بگوییم این مذاکرات قطعا به سرانجام نهایی خودش به عنوان یک توافق یا عدم‌توافق می‌رسد.
بعضی مسائل اختلافی هنوز وجود دارد که در مورد آنها توافق حاصل نشده و بعضی از متون هست که هنوز نوشته نشده، در حقیقت داریم شبانه‌روزی روی آنها کار می‌کنیم. وی گفت: همه هیات‌ها و ایران دارند باجدیت روی این متون کار می‌کنند همه جدی هستند، فضای مثبتی بر این مذاکرات حاکم است، روحیه رفتن به جلو در همه هیات‌ها وجود دارد ولی این معنایش این نیست که هیات‌ها از جمله خود ما حاضر هستیم به هر قیمتی توافق کنیم.
این عضو ارشد تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای ایران گفت: توافق حتما باید یک توافق خوب باشد و توافق خوب، توافقی است که اصول و چارچوب‌ها و خطوط قرمزی که به‌ویژه توسط مقام معظم رهبری ترسیم شده در آن رعایت شود و در آن صورت است که به توافق رضایت خواهیم داد. عراقچی در پاسخ به این سوال که آیا در این هفت روز توافق امکان دارد، گفت: امیدوار هستیم که در این هفت روز به سرانجام برسیم اگر هم نرسد ما هیچگاه اسیر زمان نبوده و نخواهیم بود و برای ما رسیدن به یک توافق خوب با ملاک‌هایی که ترسیم شده، مهم است نه اینکه حتما در یک زمان مشخصی باید به سرانجام برسد.
توافق؟ شاید سه‌شنبه، هفت جولای
مذاکرات در وین بر مدار تصمیم‌گیری‌های لحظه‌ای و تنظیم ناگهانی برنامه‌ها پیش می‌رود. حاضران در مذاکرات با توجه به میزان پیشرفت در یک جلسه است که جنس جلسات آتی را تعیین می‌کنند. تجربه مذاکرات در دو سال گذشته نشان داده است که میزان دستاوردهای ایران و امریکا در رایزنی‌های دوجانبه است که ادامه برنامه مذاکرات را تعیین می‌کند. در حالی که جان کری و جواد ظریف به دیدارهای خصوصی دونفره و عمومی تیمی در کوبرگ ادامه می‌دهند، سایر وزرای امور خارجه عضو ١+۵ به ضرورت موضوع به وین آمده و به پایتخت‌های خود بازمی‌گردند.
براساس برنامه‌هایی که تا زمان تنظیم این گزارش از سوی تیم مذاکره‌کننده ایران اعلام شده است، امروز در وین، وزرای امور خارجه انگلستان و آلمان و فرانسه با محمدجواد ظریف دیدار خواهند کرد. پیش از این برخی منابع خبری از جمع شدن وزرای امور خارجه سه کشور اروپایی در وین در روز پنجشنبه خبر داده بودند. علاوه بر وزرای امور خارجه تروییکای اروپایی، وزیر امور خارجه چین هم برای نخستین‌بار در این دور به وین می‌آید. در حال حاضر برای نخستین‌بار از پس از تفاهم بر سر راهکارهای مشترک در لوزان، متن ضمایم هم در اختیار معاونان وزرای امور خارجه ایران و ١+۵ قرار گرفته است. تا پیش از این مسوولیت تدوین ضمایم بر عهده تیم‌های کارشناسی ایران و ١+۵ بود که این وضعیت به دلیل وجود اختلاف جدی میان دوطرف در بخش‌هایی از ضمیمه تغییر کرده است.
گفته می‌شود که برای حل این اختلاف‌ها در ضمایم به تصمیم سیاسی نیاز است و بر همین اساس مدیران سیاسی ایران و ١+۵ دست به کار شده‌اند. برنامه کلی که به نظر می‌رسد دوطرف در حال تلاش برای محقق کردن آن هستند این است که تا روز شنبه کار روی متن و ضمایم تمام شده و پیش‌نویس توافق جامع هسته‌ای مهیا شود. روز شنبه، مذاکره‌کنندگان ایران و ١+۵، ٢۴ ساعت فرصت خواهند داشت که با این پرونده در دست به پایتخت‌های خود رفته و آخرین صلاح و مشورت‌های داخلی را بگیرند. پس از آن در روزهای یکشنبه و دوشنبه برابر با پنجم و ششم جولای دوطرف می‌توانند احیانا آخرین موضع‌گیری‌های یکدیگر را شنیده و درخصوص آن نتیجه‌گیری کنند. با این احتساب شاید سه‌شنبه هفته آتی برابر هفتم جولای را بتوانیم روز طلایی وقت اضافه مذاکرات در دور هشتم بدانیم.
همه در وین، آمانو در تهران
وزرای امور خارجه ایران و ١+۵ در راه پایتخت‌های خود و وین هستند اما مرد شماره یک آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تهران رفته است. از ابتدای هفته جاری که محمدجواد ظریف و جان کری به وین رسیده‌اند رفت و آمدهای متنوع و پرتعداد یوکیا آمانو به کوبرگ هم آغاز شده است. از دیدار با جان کری تا دیدار با محمدجواد ظریف و سایر وزرای امور خارجه ١+۵. ورود تمام‌قد و علنی آمانو به مذاکرات هسته‌ای ایران با ١+۵ از قریب به سه هفته پیش کلید خورد.
زمانی که آقای مدیرکل برای نخستین‌بار اعلام کرد که پرونده ابعاد احتمالی نظامی برنامه هسته‌ای ایران مساله‌ای نیست که توافق جامع هسته‌ای را متوقف کند. در جریان دو سال گذشته ایران در دو مسیر موازی همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و همچنین مذاکرات سیاسی با ١+۵، تمام تلاش خود را برای حل پرونده هسته‌ای و اختلاف‌های پیرامون آن به کار گرفته است. دو خط موازی که از همان ابتدا هم پیش‌بینی می‌شد یک روز به هم خواهند رسید. این نقطه طلاقی در واپسین هفته‌های مذاکرات ایران و ١+۵ شکل گرفت و به نظر می‌رسد که هیچ‌کس جز آمانو نمی‌تواند این گره را باز کند. از میان دو گره که گفته می‌شود هنوز راه را بر توافق جامع هسته‌ای بسته‌اند، مساله مورد ادعای غرب درخصوص ابعاد احتمالی نظامی برنامه هسته‌ای ایران حل نشده باقی مانده است.
مساله‌ای که ظاهرا به دلیل ماهیت امنیتی‌ای که پیدا کرده و بحث درخواست برای بازدید از مراکز نظامی در ایران که با مخالفت شدید تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای ایران روبه‌رو شده است باید به‌گونه دیگری و از کانال دیگری حل شود. پیش از این آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای مختومه اعلام کردن این پرونده، طرحی را دال بر درخواست مصاحبه با چند مقام و دانشمند ایرانی و همچنین دسترسی به چند مکان نظامی به ایران داده بود که با مخالفت ایران روبه‌رو شد.
این‌بار ایران برای برون‌برد پرونده پی‌ام دی از بن‌بست راهکارهای جایگزینی را پیشنهاد کرده است که آمانو در جریان سفر خود به تهران این راهکارها را از زبان رییس‌جمهور ایران و همچنین دبیر شورای عالی امنیت ملی خواهد شنید. پیش‌بینی می‌شود که ورود نیروهای تازه‌نفس به این مبحث می‌تواند راه را برای حل و فصل هرچه سریع‌تر آن و مختومه اعلام شدن پرونده باز کند. گفته می‌شود که آمانو می‌تواند در این سفر درخواست‌های احتمالی خود برای برخی دسترسی‌ها را هم با برخی مقام‌های ارشد ایران مستقیما مطرح کند.
جمهوری اسلامی ایران که از پایه و اساس با ادعای آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درخصوص ابعاد نظامی احتمالی برنامه هسته‌ای خود مشکل داشته و آن را قبول ندارد تاکید دارد که حل مساله پی‌ام‌دی بدون دسترسی و از طریق راهکارهای جایگزین ممکن است. در مدت‌زمانی که یوکیا آمانو به دعوت ایران در تهران به سر می‌برد، مذاکرات درخصوص دیگر مسائل فنی باقی مانده و گره‌های سیاسی به خصوص در حوزه همزمانی لغو تحریم‌ها و انجام تعهدهای ایران در وین ادامه پیدا خواهد کرد.
پیش‌بینی می‌شود که سفر آمانو می‌تواند ماهیت روشنگرانه‌ای داشته باشد. مساله‌ای که باید در این خصوص به آن توجه داشت این است که توافق جامع هسته‌ای منوط به حل مساله پی‌ام دی نیست اما اجرا شدن توافق به حل این گره وابسته است. در این مرحله ایران و ١+۵ باید اعلام کنند که پی‌ام دی چه زمانی و با چه راهکاری حل و فصل خواهد شد. در نتیجه می‌توان اینگونه نتیجه‌گیری کرد که نتیجه سفر آمانو و دستاورد آن درتوافق جامع منعکس خواهد شد. جمهوری اسلامی ایران قصد دارد قبل از روز اجرا شدن توافق که در یک بازه زمانی دو تا سه‌ماهه پس از روز حصول به توافق خواهد بود، پرونده پی‌ام دی را بسته‌شده اعلام کند.
در شرایطی که آمانو در دیدارهای خود در تهران بتواند گره از این بحث بگشاید عنوانی که از نوامبر ٢٠١١ رسما در گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی جا خوش کرده بود، حذف خواهد شد. با توجه به نزدیک شدن به زمان توافق جامع هسته‌ای، تمام تلاش‌ها برای تبدیل پی‌ام دی ازیک قضاوت کیفی به قضاوت کمی انجام گرفته است. روزهای در اختیار ایران و ١+۵ برای رسیدن به توافق تا ٩ جولای کمتر از انگشتان دو دست است و بر همین اساس باید توجه داشت که برخلاف فضاسازی‌های رسانه‌ای مساله پی‌ام دی جزو چک لیست‌هایی نیست که رسیدن به توافق منوط به آن باشد. اما ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که در این سال‌ها خط و مشی آن بیشتر سیاسی بوده است به دنبال حل کردن مساله پی‌ام دی در کوتاه‌ترین زمان ممکن هستند. به هرحال مساله پی‌ام دی به برجام گره خورده است و طولانی‌تر شدن قضیه به ضرر کل توافق است.
در دولت یازدهم برای حل اختلاف‌های باقیمانده میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی چارچوب همکاری تعیین شد. بر این اساس در مرحله نخست همکاری‌ها میان ایران و آژانس ١٨ موضوع در سه گام داشتیم که در ١۶ موضوع آژانس اعلام کرد که اطلاعات ایران را دریافت کرده و متقاعد شده است. در دو موضوع که مربوط به گام سوم است مسائل باقی مانده که این دو موضوع مسائل بسیار ساده‌ای هستند و از نظر ایران امکان حل و فصل آنها حتی در یک روز هم وجود داشت. یکی از این موضوعات پرسش‌هایی است که درخصوص یک مقاله در رابطه با ترابرد نوترون و مدل‌سازی و محاسبه‌های مربوطه است.
کارشناسان آژانس ادعا می‌کنند که یکی از کاربردهای این مقاله می‌تواند تحقیق در خصوص کاربرد آن در سلاح هسته‌ای باشد. پیش از این بهروز کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی ایران در گفت‌وگو با «اعتماد» در این خصوص گفته بود: ما اعتقاد داریم که ادعای مطرح‌شده درست نیست و آنچه در مقاله هم ذکر شده است استفاده‌ای غیر از سلاح هسته‌ای دارد و ضمن اینکه صرف انتشار این مقاله گویای نیت خاصی نیست و اگر نیت خاصی هم وجود داشت طبیعتا نباید علنی و منتشر می‌شد. یکی دیگر از این دو مورد باقیمانده مربوط به انفجارات قوی در مریوان است.
مساله اینجاست که آژانس درخصوص انفجارهای قوی‌ای که ادعا می‌کند در منطقه مریوان صورت گرفته سوالاتی دارد. آژانس ادعا می‌کند که این انفجارها در نتیجه شبیه‌سازی برای آزمایش سلاح هسته‌ای است. مساله ایران با آژانس این است که آنها اطلاعات را در اختیار ایران قرار نمی‌دهند و تنها ادعای شفاهی است که مدارک آن در اختیار تهران قرار نمی‌گیرد.
حرف ایران این است که اصالت این ادعاها را قبول ندارد. حل مساله پی‌ام دی اصلی‌ترین هدف از سفر آمانو به تهران اما تنهاترین انگیزه او نیست. آمانو در این سفر با مقام‌های ارشد ایران از جمله علی شمخانی در خصوص راستی‌آزمایی توافق هم گفت‌وگو خواهد کرد. ایران در چند سال گذشته از قضاوت‌های یوکیا آمانو در پرونده هسته‌ای خود خاطره خوبی ندارد و پیش‌بینی می‌شود در تهران از آقای مدیرکل خواسته شود به ایران اطمینان دهد که آژانس به عنوان نهاد تایید‌کننده وفای به عهد ایران به تعهدات جامع هسته‌ای، از مسیر انصاف و عدالت منحرف نخواهد شد.
دیپلماسی ادامه دارد اما…
مذاکره‌کنندگان ایران و ١+۵ می‌گویند حاضرند تا روزی که لازم باشد در وین مانده و کار را تمام کنند. این موضع‌گیری به معنای شانس بیشتر بخشیدن به دیپلماسی است اما آیا می‌توان باب این استراتژی برای پایان دادن به اختلاف میان ایران و طرف مقابل را همواره باز نگه داشت؟ در پیچیدگی پرونده هسته‌ای ایران، جزییات فنی، موانع حقوقی و اما و اگرهای سیاسی هیچ شکی وجود ندارد اما محمدجواد ظریف زمانی که سکان دستگاه دیپلماسی ایران را در دولت یازدهم برعهده گرفت تاکید کرد که ایران و ١+۵ در صورت وجود اراده سیاسی می‌توانند این پرونده را در دو سال بسته اعلام کنند.
هومان مجد در این خصوص به «اعتماد» می‌گوید: این مذاکرات باید هرچه سریع‌تر تمام شود. گروه‌های طرفدار اسراییل دایما به قانونگذاران امریکایی فشار می‌آورند که باید مانع از این توافق شوند. اگر دو طرف بتوانند تا تاریخ ٩ جولای که برجام باید به کنگره امریکا تحویل داده شود به توافق برسند، خطر کمتری از سوی تندروها ذات این توافق را تهدید می‌کند. اما اگر دو طرف نتوانند تا شامگاه نهم جولای برجام را به کنگره برسانند قطعا در ۶٠ روز فرصتی که به کنگره و تندروها داده می‌شود، نبض توافق هم دایما گرفتار موج‌های مثبت و منفی خواهد شد.
این روزنامه‌نگار ایرانی مقیم امریکا با توجه به مخالفانی که در کنگره ایالات متحده و در آیپک در کمین توافق جامع هسته‌ای با ایران نشسته‌اند، می‌گوید: تیم مذاکره‌کننده امریکا به دنبال این است که تمام فضاها را برای هرگونه تعبیری ببندد. به خصوص در حوزه فعالیت‌های هسته‌ای ایران، مذاکره‌کنندگان امریکا می‌خواهند امکان هرگونه تعبیر منفی از داده‌ها و ستانده‌ها در این توافق را از مخالفان بگیرند. در حقیقت کاخ سفید می‌خواهد زمانی برجام را به کنگره ببرد که برای هر انتقاد محتملی یک پاسخ داشته باشد. همه در انتظار تصمیم سیاسی سختی هستند که باید در وقت اضافه گل توافق را به دروازه بنشاند.
به نظر می‌رسد توافق در چند روز آتی به ضرورتی برای همه بدل شده است؛ توافقی که البته باید برای هرکدام از این دو طرف معنای خوب و متوازن را عینیت ببخشد. علی واعظ، تحلیلگر ارشد گروه بین‌المللی بحران در این خصوص به المانیتور می‌گوید: حس من این است که هیچ کس نمی‌خواهد وین را بدون توافق ترک کند. آنچه دو طرف در ١٠ روز حضور مداوم می‌توانند در وین به آن برسند در دو ماه رفت‌و‌آمد پراکنده هم قابل دسترسی نیست.
در حال حاضر موضوعات باقیمانده روی میز مذاکره‌کنندگان ایران و ١+۵ به مساله تعیین راهکاری برای حل پی‌ام‌دی، تحریم‌های تسلیحاتی و اشاعه‌ای ایران و همچنین همزمانی اقدام‌های ایران و طرف مقابل محدود می‌شود. پیش از این اعلام شده بود که پس از رسیدن دو طرف به تفاهم کلی، سه روز در تقویم برنامه‌های ایران و ١+۵ تعریف خواهد شد: روز توافق، روز عملیات و روز اجرا. این چارچوب همچنان هم پابرجاست اما آنچه محل اختلاف است این است که در هرکدام از این مرحله‌ها چه اتفاق‌هایی رخ دهد.
در حال حاضر بنای ایران و ١+۵ این است که پس از رسیدن به توافق، قطعنامه شورای امنیت که این توافق را تایید می‌کند در فاصله زمانی کمی صادر شود. با توجه به آنکه گام‌های ایران و ١+۵ در برداشتن تحریم‌ها و انجام تعهدات فنی باید همزمان باشد، دو طرف در حال تهیه چک‌لیستی هستند که بر اساس آن پس از انجام تمام موارد موجود در لیست، رسما روند لغو تحریم‌های ایران از کانال شورای امنیت، اتحادیه اروپا و کنگره شکل بگیرد. این چک‌لیست در نهایت مورد توافق ایران و شش کشور مقابل آن قرار می‌گیرد و امکان اضافه کردن مورد جدید به آن و کارشکنی وجود نخواهد داشت. تیم‌های فنی و سیاسی ایران در حال حاضر به دنبال بستن تمام درزهای حقوقی و فنی هستند.
کری: در حال پیشرفتیم
جان کری، وزیر خارجه امریکا دگرگونی در روابط واشنگتن - هاوانا را الگوی خوبی برای تغییر در موضوعات مورد مناقشه دانست و نتیجه گرفت که وضعیت در مورد ایران هم می‌تواند تغییر کند. وی روز چهارشنبه در نشستی خبری در وین گفت: رهبران امریکا و کوبا معتقدند نباید در گذشته ماند و باید به آینده چشم دوخت. تغییر در روابط با کوبا سیاست شخصی اوباما بود که به تغییر سیاستی ناکارآمد انجامید. وزیر خارجه امریکا اظهارداشت: با نگاه به مذاکرات وین هم می‌توانند نتیجه گرفت که وضعیت می‌تواند تغییر کند.
کری درباره روند مذاکرات در وین هم گفت: سخت در حال کار هستیم. هنوز موضوعات پیچیده‌ای پیش‌رو داریم ولی معتقدیم در حال پیشرفتیم. وزیر خارجه امریکا در بخش نخست نشست خبری خود گفت: رسما اعلام می‌کنیم رابطه دیپلماتیک امریکا و کوبا از سر گرفته می‌شود و ما در این تابستان سفارتخانه‌ها را بازگشایی خواهیم کرد. کری گفت: شخصا در تابستان برای بازگشایی سفارت امریکا به کوبا سفر خواهم کرد و این نخستین سفر وزیر خارجه امریکا به کوبا از سال ١٩۴۵ به این سو خواهد بود. وی تاکید کرد: برقراری رابطه دیپلماتیک قدم مهمی است هرچند ما همچنان اختلاف نظرهای شدیدی با کوبا بر سرمساله حقوق بشر، دموکراسی و مسائلی از این قبیل داریم.
از یکسو محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه کشورمان با جان کری، وزیر امور خارجه امریکا دیدار می‌کند و همزمان علی‌اکبر صالحی، رییس سازمان انرژی اتمی ایران هم با ارنست مونیز، وزیر انرژی ایالات متحده آخرین بحث‌های فنی را پیش می‌برد. با توجه به تمدید مفاد توافقنامه موقت ژنو تا هفتمین روز از ماه جولای، فضای صبر و آرامش بر کوبرگ و چادر خبرنگاران حاکم شده است. درحال‌حاضر مذاکرات دقیقا روی خط مرزی شکست و پیروزی قرار گرفته است. ایران و ١+۵ هیچ‌کدام در نقطه‌ای نیستند که بتوانند از توافق یا شکست مذاکرات سخن بگویند. گفت‌وگوها در تناوبی از امیدواری و ناامیدی در جریان است.
گاه در یک دیدار وزنه خوش‌بینی به دلیل فضای حاکم بر گفت‌وگوها و رایزنی‌ها بالاتر رفته و دوطرف به رسیدن به توافق جامع هسته‌ای امیدوار می‌شوند و گاه هم میزان اختلاف‌ها به‌حدی می‌رسد که هر لحظه بیم شکست می‌رود. با پایان ضرب‌الاجل زمانی ٣٠ ژوئن دوطرف توافق کردند که تعهدات هر دو به مدت هفت روز دیگر ادامه پیدا کند. هومان‌مجد، روزنامه‌نگار امریکایی و تحلیلگر مسائل ایران در خصوص ضرب‌الاجل زمانی تعیین شده می‌گوید: از زمانی که کنگره ایالات متحده طرح نظارت بر توافق هسته‌ای با ایران را امضا کرد قریب به دو ماه می‌گذرد و از همان زمان تقریبا هم ایران و هم طرف مقابل به‌شکل نانوشته می‌دانستند که ضرب‌الاجل اصلی تا ٩ جولای خواهد بود.
با وجود آنکه تمام رسانه‌های داخلی و بین‌المللی حاضر در وین از تمدید توافقنامه موقت ژنو به مدت هفت روز دیگر سخن می‌گویند و آن را به تمدید هفت روزه مذاکرات هم تعبیر می‌کنند اما محمدجواد ظریف روز گذشته بر این موضوع تاکید کرد که ضرب‌الاجلی برای مذاکرات تعیین نشده است. ظریف پس از دیدار با جان کری با اشاره به اینکه پیشرفت‌هایی صورت گرفته است ابراز امیدواری کرد که پیشرفت‌های بیشتری هم در چند روز آتی حاصل شود. رییس دستگاه دیپلماسی کشورمان علاوه بر تایید سفر یوکیا آمانو، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تهران، اعلام کرد که تهران وی را برای حل پاره‌ای از مسائل فنی دعوت کرده است.
اسیر زمان نیستیم
سیدعباس عراقچی، عضو ارشد تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای کشورمان روز گذشته پس از چند روز بی‌خبری عمومی که از پشت پرده مذاکرات در محافل رسانه‌ای در جریان بود، اندکی از مختصات مذاکرات خبر داد. وی با بیان اینکه بعضی مسائل اختلافی هنوز وجود دارد که در مورد آنها توافق حاصل نشده و بعضی از متون هست که هنوز نوشته نشده، گفت: حاضر نیستیم به هر قیمتی توافق کنیم. از آنجا که مذاکرات به پایان نرسیده و از طرفی روز سه‌شنبه مهلت ما به پایان رسید، تصمیم همه این است که برای هفت روز بیشتر در وین بمانند و این مذاکرات را به سرانجام برسانند. از آنجا که تحریم‌هایی که تعلیق شده بودند طبق قوانین به صورت خودکار برمی‌گشت، بنابراین اروپا و امریکا ناچار بودند به‌طور رسمی مذاکرات را تمدید کنند.
ولی برای اینکه دوباره برای چند ماه تمدید مذاکرات پیش نیاید صرفا برای هفت روز توافق ژنو تمدید شد و به آژانس هم اعلام شد که براساس توافق ژنو به وظایف خودش ادامه دهد. وی در خصوص برنامه ادامه مذاکرات در روزهای آتی گفت: مذاکرات در این چند روز ادامه پیدا خواهد کرد تا ان‌شاء‌الله به سرانجام برسد، اما ما هنوز در موقعیتی نیستیم که به‌صراحت بگوییم این مذاکرات قطعا به سرانجام نهایی خودش به عنوان یک توافق یا عدم‌توافق می‌رسد.
بعضی مسائل اختلافی هنوز وجود دارد که در مورد آنها توافق حاصل نشده و بعضی از متون هست که هنوز نوشته نشده، در حقیقت داریم شبانه‌روزی روی آنها کار می‌کنیم. وی گفت: همه هیات‌ها و ایران دارند باجدیت روی این متون کار می‌کنند همه جدی هستند، فضای مثبتی بر این مذاکرات حاکم است، روحیه رفتن به جلو در همه هیات‌ها وجود دارد ولی این معنایش این نیست که هیات‌ها از جمله خود ما حاضر هستیم به هر قیمتی توافق کنیم.
این عضو ارشد تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای ایران گفت: توافق حتما باید یک توافق خوب باشد و توافق خوب، توافقی است که اصول و چارچوب‌ها و خطوط قرمزی که به‌ویژه توسط مقام معظم رهبری ترسیم شده در آن رعایت شود و در آن صورت است که به توافق رضایت خواهیم داد. عراقچی در پاسخ به این سوال که آیا در این هفت روز توافق امکان دارد، گفت: امیدوار هستیم که در این هفت روز به سرانجام برسیم اگر هم نرسد ما هیچگاه اسیر زمان نبوده و نخواهیم بود و برای ما رسیدن به یک توافق خوب با ملاک‌هایی که ترسیم شده، مهم است نه اینکه حتما در یک زمان مشخصی باید به سرانجام برسد.
توافق؟ شاید سه‌شنبه، هفت جولای
مذاکرات در وین بر مدار تصمیم‌گیری‌های لحظه‌ای و تنظیم ناگهانی برنامه‌ها پیش می‌رود. حاضران در مذاکرات با توجه به میزان پیشرفت در یک جلسه است که جنس جلسات آتی را تعیین می‌کنند. تجربه مذاکرات در دو سال گذشته نشان داده است که میزان دستاوردهای ایران و امریکا در رایزنی‌های دوجانبه است که ادامه برنامه مذاکرات را تعیین می‌کند. در حالی که جان کری و جواد ظریف به دیدارهای خصوصی دونفره و عمومی تیمی در کوبرگ ادامه می‌دهند، سایر وزرای امور خارجه عضو ١+۵ به ضرورت موضوع به وین آمده و به پایتخت‌های خود بازمی‌گردند.
براساس برنامه‌هایی که تا زمان تنظیم این گزارش از سوی تیم مذاکره‌کننده ایران اعلام شده است، امروز در وین، وزرای امور خارجه انگلستان و آلمان و فرانسه با محمدجواد ظریف دیدار خواهند کرد. پیش از این برخی منابع خبری از جمع شدن وزرای امور خارجه سه کشور اروپایی در وین در روز پنجشنبه خبر داده بودند. علاوه بر وزرای امور خارجه تروییکای اروپایی، وزیر امور خارجه چین هم برای نخستین‌بار در این دور به وین می‌آید. در حال حاضر برای نخستین‌بار از پس از تفاهم بر سر راهکارهای مشترک در لوزان، متن ضمایم هم در اختیار معاونان وزرای امور خارجه ایران و ١+۵ قرار گرفته است. تا پیش از این مسوولیت تدوین ضمایم بر عهده تیم‌های کارشناسی ایران و ١+۵ بود که این وضعیت به دلیل وجود اختلاف جدی میان دوطرف در بخش‌هایی از ضمیمه تغییر کرده است.
گفته می‌شود که برای حل این اختلاف‌ها در ضمایم به تصمیم سیاسی نیاز است و بر همین اساس مدیران سیاسی ایران و ١+۵ دست به کار شده‌اند. برنامه کلی که به نظر می‌رسد دوطرف در حال تلاش برای محقق کردن آن هستند این است که تا روز شنبه کار روی متن و ضمایم تمام شده و پیش‌نویس توافق جامع هسته‌ای مهیا شود. روز شنبه، مذاکره‌کنندگان ایران و ١+۵، ٢۴ ساعت فرصت خواهند داشت که با این پرونده در دست به پایتخت‌های خود رفته و آخرین صلاح و مشورت‌های داخلی را بگیرند. پس از آن در روزهای یکشنبه و دوشنبه برابر با پنجم و ششم جولای دوطرف می‌توانند احیانا آخرین موضع‌گیری‌های یکدیگر را شنیده و درخصوص آن نتیجه‌گیری کنند. با این احتساب شاید سه‌شنبه هفته آتی برابر هفتم جولای را بتوانیم روز طلایی وقت اضافه مذاکرات در دور هشتم بدانیم.
همه در وین، آمانو در تهران
وزرای امور خارجه ایران و ١+۵ در راه پایتخت‌های خود و وین هستند اما مرد شماره یک آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تهران رفته است. از ابتدای هفته جاری که محمدجواد ظریف و جان کری به وین رسیده‌اند رفت و آمدهای متنوع و پرتعداد یوکیا آمانو به کوبرگ هم آغاز شده است. از دیدار با جان کری تا دیدار با محمدجواد ظریف و سایر وزرای امور خارجه ١+۵. ورود تمام‌قد و علنی آمانو به مذاکرات هسته‌ای ایران با ١+۵ از قریب به سه هفته پیش کلید خورد.
زمانی که آقای مدیرکل برای نخستین‌بار اعلام کرد که پرونده ابعاد احتمالی نظامی برنامه هسته‌ای ایران مساله‌ای نیست که توافق جامع هسته‌ای را متوقف کند. در جریان دو سال گذشته ایران در دو مسیر موازی همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و همچنین مذاکرات سیاسی با ١+۵، تمام تلاش خود را برای حل پرونده هسته‌ای و اختلاف‌های پیرامون آن به کار گرفته است. دو خط موازی که از همان ابتدا هم پیش‌بینی می‌شد یک روز به هم خواهند رسید. این نقطه طلاقی در واپسین هفته‌های مذاکرات ایران و ١+۵ شکل گرفت و به نظر می‌رسد که هیچ‌کس جز آمانو نمی‌تواند این گره را باز کند. از میان دو گره که گفته می‌شود هنوز راه را بر توافق جامع هسته‌ای بسته‌اند، مساله مورد ادعای غرب درخصوص ابعاد احتمالی نظامی برنامه هسته‌ای ایران حل نشده باقی مانده است.
مساله‌ای که ظاهرا به دلیل ماهیت امنیتی‌ای که پیدا کرده و بحث درخواست برای بازدید از مراکز نظامی در ایران که با مخالفت شدید تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای ایران روبه‌رو شده است باید به‌گونه دیگری و از کانال دیگری حل شود. پیش از این آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای مختومه اعلام کردن این پرونده، طرحی را دال بر درخواست مصاحبه با چند مقام و دانشمند ایرانی و همچنین دسترسی به چند مکان نظامی به ایران داده بود که با مخالفت ایران روبه‌رو شد.
این‌بار ایران برای برون‌برد پرونده پی‌ام دی از بن‌بست راهکارهای جایگزینی را پیشنهاد کرده است که آمانو در جریان سفر خود به تهران این راهکارها را از زبان رییس‌جمهور ایران و همچنین دبیر شورای عالی امنیت ملی خواهد شنید. پیش‌بینی می‌شود که ورود نیروهای تازه‌نفس به این مبحث می‌تواند راه را برای حل و فصل هرچه سریع‌تر آن و مختومه اعلام شدن پرونده باز کند. گفته می‌شود که آمانو می‌تواند در این سفر درخواست‌های احتمالی خود برای برخی دسترسی‌ها را هم با برخی مقام‌های ارشد ایران مستقیما مطرح کند.
جمهوری اسلامی ایران که از پایه و اساس با ادعای آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درخصوص ابعاد نظامی احتمالی برنامه هسته‌ای خود مشکل داشته و آن را قبول ندارد تاکید دارد که حل مساله پی‌ام‌دی بدون دسترسی و از طریق راهکارهای جایگزین ممکن است. در مدت‌زمانی که یوکیا آمانو به دعوت ایران در تهران به سر می‌برد، مذاکرات درخصوص دیگر مسائل فنی باقی مانده و گره‌های سیاسی به خصوص در حوزه همزمانی لغو تحریم‌ها و انجام تعهدهای ایران در وین ادامه پیدا خواهد کرد.
پیش‌بینی می‌شود که سفر آمانو می‌تواند ماهیت روشنگرانه‌ای داشته باشد. مساله‌ای که باید در این خصوص به آن توجه داشت این است که توافق جامع هسته‌ای منوط به حل مساله پی‌ام دی نیست اما اجرا شدن توافق به حل این گره وابسته است. در این مرحله ایران و ١+۵ باید اعلام کنند که پی‌ام دی چه زمانی و با چه راهکاری حل و فصل خواهد شد. در نتیجه می‌توان اینگونه نتیجه‌گیری کرد که نتیجه سفر آمانو و دستاورد آن درتوافق جامع منعکس خواهد شد. جمهوری اسلامی ایران قصد دارد قبل از روز اجرا شدن توافق که در یک بازه زمانی دو تا سه‌ماهه پس از روز حصول به توافق خواهد بود، پرونده پی‌ام دی را بسته‌شده اعلام کند.
در شرایطی که آمانو در دیدارهای خود در تهران بتواند گره از این بحث بگشاید عنوانی که از نوامبر ٢٠١١ رسما در گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی جا خوش کرده بود، حذف خواهد شد. با توجه به نزدیک شدن به زمان توافق جامع هسته‌ای، تمام تلاش‌ها برای تبدیل پی‌ام دی ازیک قضاوت کیفی به قضاوت کمی انجام گرفته است. روزهای در اختیار ایران و ١+۵ برای رسیدن به توافق تا ٩ جولای کمتر از انگشتان دو دست است و بر همین اساس باید توجه داشت که برخلاف فضاسازی‌های رسانه‌ای مساله پی‌ام دی جزو چک لیست‌هایی نیست که رسیدن به توافق منوط به آن باشد. اما ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که در این سال‌ها خط و مشی آن بیشتر سیاسی بوده است به دنبال حل کردن مساله پی‌ام دی در کوتاه‌ترین زمان ممکن هستند. به هرحال مساله پی‌ام دی به برجام گره خورده است و طولانی‌تر شدن قضیه به ضرر کل توافق است.
در دولت یازدهم برای حل اختلاف‌های باقیمانده میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی چارچوب همکاری تعیین شد. بر این اساس در مرحله نخست همکاری‌ها میان ایران و آژانس ١٨ موضوع در سه گام داشتیم که در ١۶ موضوع آژانس اعلام کرد که اطلاعات ایران را دریافت کرده و متقاعد شده است. در دو موضوع که مربوط به گام سوم است مسائل باقی مانده که این دو موضوع مسائل بسیار ساده‌ای هستند و از نظر ایران امکان حل و فصل آنها حتی در یک روز هم وجود داشت. یکی از این موضوعات پرسش‌هایی است که درخصوص یک مقاله در رابطه با ترابرد نوترون و مدل‌سازی و محاسبه‌های مربوطه است.
کارشناسان آژانس ادعا می‌کنند که یکی از کاربردهای این مقاله می‌تواند تحقیق در خصوص کاربرد آن در سلاح هسته‌ای باشد. پیش از این بهروز کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی ایران در گفت‌وگو با «اعتماد» در این خصوص گفته بود: ما اعتقاد داریم که ادعای مطرح‌شده درست نیست و آنچه در مقاله هم ذکر شده است استفاده‌ای غیر از سلاح هسته‌ای دارد و ضمن اینکه صرف انتشار این مقاله گویای نیت خاصی نیست و اگر نیت خاصی هم وجود داشت طبیعتا نباید علنی و منتشر می‌شد. یکی دیگر از این دو مورد باقیمانده مربوط به انفجارات قوی در مریوان است.
مساله اینجاست که آژانس درخصوص انفجارهای قوی‌ای که ادعا می‌کند در منطقه مریوان صورت گرفته سوالاتی دارد. آژانس ادعا می‌کند که این انفجارها در نتیجه شبیه‌سازی برای آزمایش سلاح هسته‌ای است. مساله ایران با آژانس این است که آنها اطلاعات را در اختیار ایران قرار نمی‌دهند و تنها ادعای شفاهی است که مدارک آن در اختیار تهران قرار نمی‌گیرد.
حرف ایران این است که اصالت این ادعاها را قبول ندارد. حل مساله پی‌ام دی اصلی‌ترین هدف از سفر آمانو به تهران اما تنهاترین انگیزه او نیست. آمانو در این سفر با مقام‌های ارشد ایران از جمله علی شمخانی در خصوص راستی‌آزمایی توافق هم گفت‌وگو خواهد کرد. ایران در چند سال گذشته از قضاوت‌های یوکیا آمانو در پرونده هسته‌ای خود خاطره خوبی ندارد و پیش‌بینی می‌شود در تهران از آقای مدیرکل خواسته شود به ایران اطمینان دهد که آژانس به عنوان نهاد تایید‌کننده وفای به عهد ایران به تعهدات جامع هسته‌ای، از مسیر انصاف و عدالت منحرف نخواهد شد.
دیپلماسی ادامه دارد اما…
مذاکره‌کنندگان ایران و ١+۵ می‌گویند حاضرند تا روزی که لازم باشد در وین مانده و کار را تمام کنند. این موضع‌گیری به معنای شانس بیشتر بخشیدن به دیپلماسی است اما آیا می‌توان باب این استراتژی برای پایان دادن به اختلاف میان ایران و طرف مقابل را همواره باز نگه داشت؟ در پیچیدگی پرونده هسته‌ای ایران، جزییات فنی، موانع حقوقی و اما و اگرهای سیاسی هیچ شکی وجود ندارد اما محمدجواد ظریف زمانی که سکان دستگاه دیپلماسی ایران را در دولت یازدهم برعهده گرفت تاکید کرد که ایران و ١+۵ در صورت وجود اراده سیاسی می‌توانند این پرونده را در دو سال بسته اعلام کنند.
هومان مجد در این خصوص به «اعتماد» می‌گوید: این مذاکرات باید هرچه سریع‌تر تمام شود. گروه‌های طرفدار اسراییل دایما به قانونگذاران امریکایی فشار می‌آورند که باید مانع از این توافق شوند. اگر دو طرف بتوانند تا تاریخ ٩ جولای که برجام باید به کنگره امریکا تحویل داده شود به توافق برسند، خطر کمتری از سوی تندروها ذات این توافق را تهدید می‌کند. اما اگر دو طرف نتوانند تا شامگاه نهم جولای برجام را به کنگره برسانند قطعا در ۶٠ روز فرصتی که به کنگره و تندروها داده می‌شود، نبض توافق هم دایما گرفتار موج‌های مثبت و منفی خواهد شد.
این روزنامه‌نگار ایرانی مقیم امریکا با توجه به مخالفانی که در کنگره ایالات متحده و در آیپک در کمین توافق جامع هسته‌ای با ایران نشسته‌اند، می‌گوید: تیم مذاکره‌کننده امریکا به دنبال این است که تمام فضاها را برای هرگونه تعبیری ببندد. به خصوص در حوزه فعالیت‌های هسته‌ای ایران، مذاکره‌کنندگان امریکا می‌خواهند امکان هرگونه تعبیر منفی از داده‌ها و ستانده‌ها در این توافق را از مخالفان بگیرند. در حقیقت کاخ سفید می‌خواهد زمانی برجام را به کنگره ببرد که برای هر انتقاد محتملی یک پاسخ داشته باشد. همه در انتظار تصمیم سیاسی سختی هستند که باید در وقت اضافه گل توافق را به دروازه بنشاند.
به نظر می‌رسد توافق در چند روز آتی به ضرورتی برای همه بدل شده است؛ توافقی که البته باید برای هرکدام از این دو طرف معنای خوب و متوازن را عینیت ببخشد. علی واعظ، تحلیلگر ارشد گروه بین‌المللی بحران در این خصوص به المانیتور می‌گوید: حس من این است که هیچ کس نمی‌خواهد وین را بدون توافق ترک کند. آنچه دو طرف در ١٠ روز حضور مداوم می‌توانند در وین به آن برسند در دو ماه رفت‌و‌آمد پراکنده هم قابل دسترسی نیست.
در حال حاضر موضوعات باقیمانده روی میز مذاکره‌کنندگان ایران و ١+۵ به مساله تعیین راهکاری برای حل پی‌ام‌دی، تحریم‌های تسلیحاتی و اشاعه‌ای ایران و همچنین همزمانی اقدام‌های ایران و طرف مقابل محدود می‌شود. پیش از این اعلام شده بود که پس از رسیدن دو طرف به تفاهم کلی، سه روز در تقویم برنامه‌های ایران و ١+۵ تعریف خواهد شد: روز توافق، روز عملیات و روز اجرا. این چارچوب همچنان هم پابرجاست اما آنچه محل اختلاف است این است که در هرکدام از این مرحله‌ها چه اتفاق‌هایی رخ دهد.
در حال حاضر بنای ایران و ١+۵ این است که پس از رسیدن به توافق، قطعنامه شورای امنیت که این توافق را تایید می‌کند در فاصله زمانی کمی صادر شود. با توجه به آنکه گام‌های ایران و ١+۵ در برداشتن تحریم‌ها و انجام تعهدات فنی باید همزمان باشد، دو طرف در حال تهیه چک‌لیستی هستند که بر اساس آن پس از انجام تمام موارد موجود در لیست، رسما روند لغو تحریم‌های ایران از کانال شورای امنیت، اتحادیه اروپا و کنگره شکل بگیرد. این چک‌لیست در نهایت مورد توافق ایران و شش کشور مقابل آن قرار می‌گیرد و امکان اضافه کردن مورد جدید به آن و کارشکنی وجود نخواهد داشت. تیم‌های فنی و سیاسی ایران در حال حاضر به دنبال بستن تمام درزهای حقوقی و فنی هستند.
کری: در حال پیشرفتیم
جان کری، وزیر خارجه امریکا دگرگونی در روابط واشنگتن - هاوانا را الگوی خوبی برای تغییر در موضوعات مورد مناقشه دانست و نتیجه گرفت که وضعیت در مورد ایران هم می‌تواند تغییر کند. وی روز چهارشنبه در نشستی خبری در وین گفت: رهبران امریکا و کوبا معتقدند نباید در گذشته ماند و باید به آینده چشم دوخت. تغییر در روابط با کوبا سیاست شخصی اوباما بود که به تغییر سیاستی ناکارآمد انجامید. وزیر خارجه امریکا اظهارداشت: با نگاه به مذاکرات وین هم می‌توانند نتیجه گرفت که وضعیت می‌تواند تغییر کند.
کری درباره روند مذاکرات در وین هم گفت: سخت در حال کار هستیم. هنوز موضوعات پیچیده‌ای پیش‌رو داریم ولی معتقدیم در حال پیشرفتیم. وزیر خارجه امریکا در بخش نخست نشست خبری خود گفت: رسما اعلام می‌کنیم رابطه دیپلماتیک امریکا و کوبا از سر گرفته می‌شود و ما در این تابستان سفارتخانه‌ها را بازگشایی خواهیم کرد. کری گفت: شخصا در تابستان برای بازگشایی سفارت امریکا به کوبا سفر خواهم کرد و این نخستین سفر وزیر خارجه امریکا به کوبا از سال ١٩۴۵ به این سو خواهد بود. وی تاکید کرد: برقراری رابطه دیپلماتیک قدم مهمی است هرچند ما همچنان اختلاف نظرهای شدیدی با کوبا بر سرمساله حقوق بشر، دموکراسی و مسائلی از این قبیل داریم.
پ
برای دسترسی سریع به تازه‌ترین اخبار و تحلیل رویدادهای ایران و جهان
اپلیکیشن برترین ها
را نصب کنید.
ارسال نظر