سرنوشت دریاچه ارومیه بار دیگر تکرار شد

توسعه ایرانی: بغض گلوگیر خبر خشک‌شدن دریاچه ارومیه هنوز رهایمان نکرده بود که خبرها یکی پس از دیگری از خشکی هورالعظیم حکایت دارد. فرآیندی که هر چند مدتهاست کلید خورده اما حالا گسترش می‌یابد و تیر خلاص را به این تالاب بزرگ که به عروس تالاب‌های خوزستان شهره است، شلیک می‌کند. 

اما آنچه در این خبر بیشتر مایه تاسف است، اینکه خشکی نه به جبر روزگار و کم بارشی و هزار دلیل ریز و درشت دیگر-که می‌توانند هر کدام عوامل پررنگی باشد- که به طمع نفت، دامان این منطقه را گرفته است. 

حضور شرکت‌‌های نفتی برای استخراج نفت از بستر این تالاب هر چند خبر جدیدی نیست و پیشتر نیز به واسطه استخراج نفت از دو حلقه چاه، بخش‌هایی از این تالاب خشک شده بود، اما، چند ماهی است که این حضور به بهانه حفر ۲۰ حلقه چاه جدید در فاز اول و ۱۲ حلقه چاه دیگر در فاز دوم پررنگ‌تر شده است. 

 سازمان محیط زیست اگرچه هنوز اجازه حفر چاه‌های جدید را نداده و این استخراج را منوط به شرط و شروطی کرده، اما گزارش‌‌ها نشان می‌دهد حقابه این تالاب به اشکال مختلف آب می‌رود و زمینه‌‌های خشک شدن آن هر روز بیش از روز قبل فراهم می‌شود. خشکی که به نظر برخی از فعالان محیط زیست، تعمدی و در اثر تبانی‌‌هایی برای گسیل نکردن حقابه به این تالاب رخ داده و به نابودی قریب‌الوقوع آن خواهد انجامید.

مقصران خشکی روزافزون تالاب

در حالی که تحریم‌‌های مختلف سبب شده؛ نفت ایران به سختی و با قیمتی بسیار کمتر از ارزش واقعی آن به فروش برود که تکاپو برای یافتن میادین نفتی جدید و اقدام برای استخراج از آن با شدت هر چه تمام‌تر ادامه دارد. حتی اگر این استخراج به قیمت آسیب هر چه بیشتر به محیط زیست آسیب‌دیده کشور باشد.

تالاب هورالعظیم مهمترین تالاب نه تنها در ایران که به جرات می‌توان گفت در خاورمیانه و آسیای جنوب‌غربی است. وسعت این تالاب یک میلیون هکتار بوده که در یک توافق اعلام نشده و خاموش بین دولت ایران و عراق از قبل از انقلاب تلاش شد، محدود شود تا بتوانند اکتشافات نفتی داشته باشند. 

 حقابه هورالعظیم به اشکال مختلف آب می‌رود و زمینه‌‌های خشک شدن آن هر روز بیش از روز قبل فراهم می‌شود. خشکی که به نظر برخی از فعالان محیط زیست، تعمدی و در اثر تبانی‌‌هایی با هدف توسعه میادین نفتی رخ داده و به نابودی قریب‌الوقوع آن خواهد انجامید

در حالی سد کرخه بخشی از گناه خشکی این تالاب را به گردن دارد که در سال‌های اخیر بخش بزرگی از تالاب در سمت ایران و عراق به روش‌‌هایی چون عدم تخصیص حقابه، خشک شد تا استخراج، هزینه کمتری برای شرکت‌‌های نفتی به دنبال داشته باشد.

وسعت این تالاب در سمت ایران گرچه در روزگاری حدود ۴۰۰ هزار هکتار بود، اما حالا به ۵ حوضچه محدود شده با وسعتی کمتر از 100 هزار هکتار در معرض خاموشی است. در سمت عراق نیز وضعیت بهتر از این نیست و این تالاب از ۶۰۰ هزار هکتار به حدود ۳00 هزار هکتار آب رفته است. به گفته کارشناسان؛ تالاب هورالعظیم در مجموع به حدود ۵ میلیارد متر مکعب آب به عنوان حقابه از سمت ایران و عراق نیاز دارد تا بتواند دوام کند. میزانی که ایران باید حدود ۱.۵ میلیارد متر مکعبش را از محل کرخه و عراق مابقی را از محل دجله و فرات بپردازد.

در حالی صدام اولین کلنگ نابودی هورالعظیم را بر زمین زد که پس از او دولت ترکیه با ساخت سدهای متعدد در بالادست، عملا حقابه ورودی تالاب را کاهش داد. اما ماجرا در ایران هم بهتر از دو کشور همسایه نبود و کشاورزی بی حساب و کتاب در اراضی ایران سهم حقابه را برای این تالاب محدودتر از همیشه کرد.

وقتی وزارت نفت وارد میدان شد 

اما همه این اقدامات در کنار، تصمیم وزارت نفت در سال ۱۳۸۹مبنی بر خشکاندن بخش مهمی از تالاب هورالعظیم آثار بسیار مخرب بر این تالاب گذاشت. به طوری که امروز این تالاب بیشتر از همیشه به نابودی نزدیک شده است.

برخی فعالان محیط زیست مدعیند، وزارت نفت از آن زمان اجازه آبگیری حوضچه‌های ۳ و ۴ و ۵ تالاب هورالعظیم را نمی‌دهد و تنها آبی که وارد این محدوده می‌شود؛ زهاب نیشکر است که در تابستان‌ها و پس از تبخیر، منتهی به انباشت نمک روی سطح بستر تالاب می‌شود. حوضچه‌‌هایی که در بستر آنها میدان نفتی سپهر شناسایی شده و ایران مترصد حفر 32 حلقه چاه نفت در آن است.

بغض گلوگیر خبر خشک‌شدن دریاچه ارومیه هنوز رهایمان نکرده بود که خبرها یکی پس از دیگری از خشکی هورالعظیم حکایت دارد. فرآیندی که هر چند مدتهاست کلید خورده اما حالا گسترش می‌یابد.  آنچه در این خبر بیشتر مایه تاسف است، اینکه خشکی نه به جبر روزگار و کم بارشی و هزار دلیل ریز و درشت دیگر؛ که به طمع نفت، دامان این منطقه را گرفته است

این در حالی بود به اعتقاد کارشناسان این حفاری می‌توانست با هزینه و خساراتی بسیار کمتر از آنچه امروز شاهد آن هستیم صورت بگیرد، به طوری که به جای استخراج عمودی نفت، از طریق حفاری افقی و همچنین ایجاد تاسیسات نفتی در خارج از تالاب انجام و خسارات وارده به تالاب در حداقل ممکن قرار می‌گرفت. 

حتی شرکت‌های ژاپنی در مطالعات میدان‌های نفتی آزادگان جنوبی و شمالی، حداقل تعداد چاه و کار در محیط آبی را پیشنهاد کردند و هرگونه احداث تاسیسات را نیز خارج از تالاب درنظر گرفته بودند. 

تیر ۱۴۰۰، احمد لاهیجان‌زاده معاون محیط زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست گفته بود: «ژاپنی‌ها حاضر بودند برای استخراج نفت در حوزه‌های آزادگان و یادآوران با تکنولوژی سطح بالا، همانند استخراج در دریا از این حوزه‌ها بهره‌بردای کنند، اما چینی‌ها حاضر به انجام این کار نشدند و به خاطر ارزان‌تر شدن پروژه پیشنهاد خشک شدن هور را دادند که متاسفانه شورای عالی امنیت ملی هم آن را می‌پذیرد».

‌ اسفند سال ۹۴ نیز معاون محیط طبیعی اداره‌ کل حفاظت محیط زیست خوزستان گفت که «پیمانکاران شرکت نفت ۷۰ درصد تالاب را تخریب کرده‌اند، برای این که به تاسیسات نفتی آسیب نرسد و مخازن ۳، ۴ و ۵ تالاب برای فعالیت میدان‌های نفتی خشک نگه داشته شد و اجازه ورود آب به این قسمت‌ها داده نشد».

حتی دریغ کردن آب از این تالاب تا حدی پیش رفت که در سیل سال ۱۳۹۸ که می‌شد آن را برای احیای تالاب هورالعظیم بهره‌برداری کرد، این آب به زمین‌‌های کشاورزی و خانه‌‌های مردم و حتی بخش عراقی تالاب هدایت شد تا به دایک‌ها و دکل‌های نفتی آسیبی نرساند.

مجوزی داده نمی‌شود، اما ...

در شرایطی وضعیت تالاب هر روز به سمت خشکی بیشتر پیش می‌رود که اجرای فاز توسعه میدان نفتی سپهر به روش فعلی مد نظر وزارت نفت یعنی، حفاری عمودی و بر اساس گزارش سایت دیده‌بان ایران؛ به خشک کردن حداقل ۱۸ هکتار از تالاب هورالعظیم نیاز دارد؛ تالابی که همین حالا بر اثر فعالیت‌های نفتی گسترده در چهار میدان نفتی اطراف آن و البته عدم تامین کافی حقابه توسط وزارت نیرو با مشکلات زیادی دست‌وپنجه نرم می‌کند و حالا وزارت نفت به‌دنبال خشک کردن بخش‌هایی از آن است که در ورودی رودخانه کرخه قرار دارند و خشک کردن این بخش‌ها می‌تواند در بلندمدت به نابودی کل تالاب منجر شود.

هرچند مسئولان سازمان حفاظت محیط‌زیست هنوز هیچ مجوزی برای اجرای طرح توسعه میدان سهراب صادر نکرده‌اند و تاکید دارند که پیش از اجرای هر پروژه نفتی جدیدی در محدوده هورالعظیم، باید مطالعات ارزیابی توان اکولوژیک تالاب انجام شود، اما در سال‌های قبل مجوز محیط‌زیستی حفر ۲ حلقه چاه در قالب ایجاد ۲ محوطه سرچاهی (پَد) در این میدان نفتی داده شده و در حال حاضر، مجری طرح توسعه میدان نفتی سهراب که یک شرکت خصوصی است که زیر نظر وزارت نفت فعالیت می‌کند، برای حفر ۲۰ حلقه چاه جدید در فاز اول و ۱۲ حلقه چاه دیگر در فاز دوم درخواست مجوز کرده است.

به اعتقاد کارشناسان با وجود مقاومت‌های سازمان حفاظت محیط زیست در برابر توسعه میدان نفتی سهراب در محدوده هورالعظیم، به نظر می‌رسد با توجه به سوابق اجرایی پروژه‌های نفتی و غیرنفتی که به‌نحوی به مجموعه‌‌ها و نهادهای قدرتمندی مرتبطند، عملیات حفر چاه و بهره‌برداری با وجود تخریب بیشتر تالاب ادامه یابد.