تصاویری از بزرگ‌ترین غار دست‌ساز جهان در ایران

سازمان میراث فرهنگی در سال گذشته، کارهایی انجام داده تا کمی به شکل و شمایل این غار رسیدگی شود و بازدیدکنندگان بیشتر جذبش شوند. با ما به گذشته این «غار شگفت‌انگیز» سفر کنید تا رازهای بیشتری درباره آن کشف کنید.

آنهایی که روزی، روزگاری سنگ‌های خوش بر و روی غار سنگ‌شکنان جهرم را می‌کندند و جابه‌جا می‌کردند تا نما و کف خانه‌هایشان را با آن تزئین کنند، شاید خودشان هم نمی‌دانستند که با این کارشان کم‌کم بزرگ‌ترین غار دست‌ساز جهان را می‌ساختند.

حالا بزرگ‌ترین غار دست‌ساز جهان، در جنوب غربی جهرم، در نزدیکی‌های شیراز، منتظر است تا شاید زمانی، میراث فرهنگی توجهی به آن بکند و گردشگرانی از سراسر ایران و دنیا، برای دیدنش بیایند. البته تازگی‌ها، کارهایی انجام شده است اما نه آن‌قدری که بتواند جاذبه‌ای ایجاد بکند.

برای دیدن این غار بزرگ، لازم نیست زیاد از شهر دور شوید؛ دقیقا چسبیده به جهرم، می‌توانید آن‌را پیدا کنید. خود جهرمی‌ها، به آن غار سنگ‌اشکنان هم می‌گویند و حتی گروهی از مردم این شهر که کار و بارشان سنگ‌شکنی و فروش سنگ‌های کنده شده از این غار بوده، به نام خانوادگی سنگ‌شکن معروف شده‌اند.  

شغل کوهی

شهر را که تمام می‌کنید، وارد رشته‌ کوه‌هایی در جنوب جهرم می‌شوید. در میان دو کوه، چشم‌تان به غاری می‌افتد که چند تا ورودی دارد. ورودی‌ها، کنار هم قرار گرفته‌ و با ستون‌هایی از هم جدا شده‌اند. بازدیدکنندگان خوش ذوق، حتی یادشان نرفته که پشت یکی از این ستون‌ها، یادگاری بنویسند.

جعفر فروتن، از قدیمی‌های جهرم را پیدا می‌کنیم تا برایمان توضیح بدهد که اینجا چه اتفاقی افتاده. فروتن، نایب‌رئیس هیات مدیره کانون جهاندیدگان این شهر هم هست و موهای صورت و سرش، رنگ سفیدی گرفته. ظاهری آرام دارد و شمرده شمرده حرف می‌زند؛ درست مثل آقامعلم‌ها. فراموش کردیم بنویسیم که بازنشسته آموزش و پرورش هم بوده و از بچگی، در همین جهرم زندگی کرده و در همین‌جا، بازنشسته‌شده.  

غار سنگ‌شکنان، ۱۲ ورودی دارد. می‌گویند چون یک رگه سنگ خوش‌ساخت در میان لایه‌های دیگر این کوه وجود داشته و البته کندن و جدا کردنش هم راحت بوده، سنگ‌شکنان جهرم شروع به بریدن و بیرون کشیدن قطعه‌های بزرگ و کوچک آن کردند تا آنها را به شهر ببرند و در بناهای مختلف، استفاده کنند. برای اینکه غار هم خراب نشود، بعضی جاها را نمی‌کندند تا ستون‌هایی باقی بماند.

این ستون‌ها، هنوز هم در غار وجود دارند و می‌شود از نزدیک، تماشایشان کرد. تازگی‌ها، عده‌ای آمده و بعضی از ستون‌های ورودی غار را بریده‌اند تا بتوانند سنگ‌های بیشتری بردارند. این کار، ترک‌های ریز و درشتی را در سقف غار ایجاد کرده. به هر حال این کار، ادامه پیدا کرد که الان وسعت غار، حدود چند هکتار تخمین زده می‌شود.

البته طول غار را، ‌ تا ۲۰۰ متر هم می‌توان تصور کرد و عرض آن، از ۶۰ تا ۱۳۰ متر تغییر می‌کند. غار سنگ‌شکنان یا به قول جهرمی‌ها سنگ‌اشکنان، ۲۰ هزار متر مربع مساحت دارد و دارای سطحی صاف است؛ جوری که می‌شود کف آن فرش انداخت و نشست.  

راز سنگ‌اشکنان

حاج فروتن، با لهجه گرم جهرمی حرف می‌زند و تکه‌کلام‌های «اضاف کنم» و «کار داشته باشین، ما فرمانبرداریم» اش حس غریبگی را از ما می‌گیرد. آرام توضیح می‌دهد تا چیزی از قلم نیفتد. می‌گوید سنگ‌های این قسمت را با اره‌های مخصوصی می‌بریدند، دو نفر دو طرف اره را می‌گرفتند و می‌کشیدند به سمت خودشان تا قطعه‌های بزرگ، کنده شود.

بعد با پتک و اره‌های کوچک‌تر، آنها را به اندازه‌های قابل مصرف‌تر تقسیم می‌کردند تا بتوانند به مردم شهر بفروشند. جنس این رگه بزرگ سنگی هم، ‌ آهکی است. این سنگ آهکی، به شکل‌های مستطیل، مربع و مکعب در می‌آمده تا در جاهای بیشتری به کار بیاید، «حتی بعدا، به ورق‌های سه، چهار سانتی هم تقسیم می‌شد تا برای نماسازی خانه‌های جهرمی استفاده شود. اینجا خانه‌ای هست برای آقای طوفان که در میراث فرهنگی ثبت شده.

دور تا دور این خانه و کف آن، از این سنگ‌ها ساخته شده». اشاره‌ای هم به فامیلی سنگ‌شکن در جهرم می‌کند که کارشان، همین بوده که سنگ‌ها را از دل کوه‌ها بکنند و روی آنها کار بکنند تا بتوانند از راه فروش‌شان، امرار معاش کنند. ارتفاع غار، جوری هست که یک اتوبوس هم بتواند واردش شود. فروتن می‌گوید وجود این غار برای اهالی جهرم امری عادی است؛ هر کسی هم که بخواهد واردش شود، مانعی برایش وجود ندارد.

البته مسافران نوروزی جهرم هم، برای بازدید از این پدیده دست‌ساز، به اینجا می‌آمدند اما تعدادشان چندان چشمگیر نبود و به قول این بازنشسته آموزش و پرورش، «تک و توک» بود. فروتن ۷۲ بهار از خدا عمر گرفته و از بچگی، غار سنگ‌شکنان را دقیقا به یاد داشته و دارد؛ «بچگی را یادم هست. اینجا اطراف غار، باغی بود که آقایی به اسم نقش‌وار، در آن منزل مسکونی داشت.

الان نیست، فروخته به کسی دیگر. ما می‌رفتیم در این باغ و با بچه‌های دیگر بازی می‌کردیم ولی اولین باری که تا آخر این غار رفتم، همین عیدی بود که گذشت. تا حالا تا آخرش نرفته بودم. برای اینکه به آخرهایش برسید، چراغ می‌خواهد و دو، سه نفر آدم. وگرنه خطری ندارد». 

یک‌ترین ایرانی- جهانی

«اینجا قصه‌ای ندارد، فقط عده‌ای برای امرار و معاش و گذران زندگی خودشان، شغلشان این بوده و سنگ‌ها را تکه‌تکه می‌کردند و این غار، درست شده.» این جمله را فروتن می‌گوید، زمانی که می‌پرسیم آیا حرف‌ها و افسانه‌هایی درباره این غار ساخته شده یا نه؟ جواب می‌دهد همه مردم جهرم می‌دانند این غار، چرا و چگونه ساخته شده و به خاطر همین، افسانه‌پردازی خاصی درباره آن صورت نگرفته. سنگ‌های این رگه کوهی که الان سقف غار را تشکیل می‌دهد، برای سنگ‌های قبرستانی جهرم و اطراف هم استفاده می‌شد؛ چرا که نوشتن روی آنها راحت‌ است.

از نایب‌رئیس کانون جهاندیدگان جهرم، درباره دلیل‌شان برای «بزرگ‌ترین» بودن این غار دست‌ساز می‌پرسیم، می‌گوید: «همه می‌گویند. خود جهرمی‌ها که اخیرا ارتباطات‌شان با همه جای دنیا زیاد شده، تحقیق کرده‌ و فهمیده‌ که بزرگ‌ترین غار دست‌ساز جهان است. خود اهالی می‌دانند.

توی پوسترهایی هم که برای خوشامدگویی به مسافران نوروزی نصب شده، چنین عنوانی نوشته شده بود». البته کامران عرفانی، دلیل دیگری هم برای «بزرگ‌ترین» بودن این غار، می‌گوید؛ او مدرس ارتباطات در تهران است و البته، کسی که پیشنهاد تهیه گزارش را به ما داد.

او می‌گوید: «چند وقت پیش یک پروفسور باستان‌شناس استرالیایی- انگلیسی، به جهرم آمده و غار را دیده بود. وقتی داشت با تلویزیون استان فارس صحبت می‌کرد، می‌گفت من توی عمرم به همه جای دنیا رفته و بیشتر غارهای دنیا را دیده‌ام. اما تابه حال، غار دست‌سازی به این بزرگی ندیده‌ام». توی اینترنت هم که جست‌وجو می‌کنیم تا درباره سنگ‌اشکنان بیشتر بدانیم، می‌بینیم با صفت «بزرگ‌ترین غار» ایران و جهان، در حوزه غارهای دست‌ساز، از آن یاد شده است.  

لیف غاری

فروتن، غارهای دیگری را هم در ایران دیده ولی معتقد است به این بزرگی و همواری نیستند؛ «هم کف غار هم سقف آن صاف است». می‌گوید که با خرده‌ریز این سنگ‌ها، نوعی ماده تمیزکننده بدن هم درست می‌کردند که روی لیف می‌کشیدند و با آن، چرک‌های بدن را می‌گرفتند، «آرد این سنگ‌ها را با پی گوسفند قاطی می‌کردند و توی حمام و با لیف، می‌کشیدند روی بدن».

در سال‌هایی که ماشین اختراع نشده بود، سنگ‌های این غار را با الاغ و چهارپایان دیگر به شهر می‌آوردند. البته الان، دیگر کاربرد ندارد چون موزائیک و سیمان و سنگ مرمر، بازار را اشباع کرده‌اند و دیگر، جایی برای خودنمایی سنگ‌های ساخته شده غار سنگ‌اشکنان باقی نمی‌ماند. فروتن، می‌گوید: «من اگر مسؤولیت این غار را داشته باشم، غرفه، محوطه‌ و جایی برای ماندن در اطراف آن طراحی می‌کنم، داخلش را هم برق‌کشی می‌کنم تا تمیز و روشن باشد. جای قشنگی درست می‌کنم که بیایند و ببینند. من توی عمرم، نه در تاریخ نه در جغرافی، نخوانده‌ام که چنین غاری وجود داشته باشد؛ حیف است». 

غار غریب

کامران عرفانی که اولین بار ما را با این پدیده آشنا کرد، توصیفات دقیق‌تری از این غار بزرگ دارد، بالاخره مدرس ارتباطات دانشگاه بودن، این حسن‌ها را هم دارد. می‌گوید یک اتوبوس می‌تواند از ورودی‌های غار وارد شوند. دو ورودی غار هم ماشین‌رو هستند. سکوهای بزرگی هم در غار وجود دارد که شهرداری جهرم، آنها را گلیم کرده تا مورد استفاده نوروزی‌ها قرار بگیرد. غار، از دالان‌هایی تشکیل شده که دنبال همدیگر قرار گرفته‌اند و با دروازه‌هایی به همدیگر متصل می‌شوند.

عرفانی می‌گوید شش، هفت تا از این دالان‌ها را رفته و از نزدیک‌ دیده؛ «من فوق‌لیسانس تاریخ و انسان‌شناسی هم خوانده‌ام. رفتم و آتشکده قدمگاه را نگاه کردم. سنگ‌هایش را خوب نگاه کردم. دیدم از همین سنگ‌هایی است که توی این غار وجود دارد. الان هم که می‌بینید این‌طور شده، سال‌های متمادی این سنگ‌ها را می‌بردند، شاید ۶۰۰-۵۰۰ سال، تا به این شکل درآمده. فکر نمی‌کنم با دست خالی و بدون دینامیت، بتوان در کمتر از این زمان چنین غاری ایجاد کرد؛ باید قدیمی‌تر از این حرف‌ها باشد».

می‌گوید تا وسط‌های غار را هم می‌شود با اتوبوس رفت و البته اشاره‌ای هم می‌کند به ترک‌هایی که روی سقف غار ایجاد شده. غار سنگ‌اشکنان، فعلا نگهبانی ندارد که از آسیب‌رساندن احتمالی به آن جلوگیری کند. عرفانی، می‌گوید بابت این غار عجیب، چندان اطلاع‌رسانی نشده است ولی عید امسال، چند توریست خارجی از کرواسی و روسیه را دیده که برای بازدید به اینجا آمده بودند؛ «اینجا حتی سرویس عمومی ندارد که اگر کسی برای بازدید آمد، استفاده کند».

علاوه بر این غار دست‌ساز، منظره اطراف آن هم برای توریست‌ها می‌تواند جالب توجه باشد؛ یکی از خروجی‌های غار مشرف به دره‌ای است که دریاچه‌ای مصنوعی دارد و نخلستانی و فضایی دلپذیر. یک خروجی دیگر هم مشرف به شهر است که با شیبی ۸۰ درجه‌ای، به جهرم می‌رسد. خود غار هم که به کوه می‌خورد.  

غار روشن 

بعضی از خانواده‌های جهرمی که می‌خواهند فرزندان کوچک‌شان را از نزدیک شدن به غار سنگ‌شکنان بترسانند، می‌گویند: «اینجا محل پنهان شدن اشراری بوده که از دست قانون فرار می‌کردند». چندان هم بیراه نمی‌گویند؛ غار، راه‌های گریز زیادی دارد. ولی بعید است کسی به فکر زندگی در آن و گریز به آن بیفتد. فروتن می‌گوید در این ۷۲ سالی که از خدا عمر گرفته، نه دیده که کسی در این غار زندگی کند، نه شنیده. بالاخره مادرها، مجبورند برای ترساندن بچه‌هایشان چیزهایی بگویند دیگر.

از بابت حیوانات درنده و وحشی هم، هنوز مورد خاصی در آن مشاهده نشده، به جز خزنده‌ها و گزنده‌هایی مثل عقرب و مار که البته به نسبت آب و هوای منطقه و همچنین کوهستانی بودن اطراف غار، به طور طبیعی می‌توانند در آن وجود داشته باشند. البته بسیاری از بچه‌های جهرمی، از نزدیک شدن به این غار ترس چندانی ندارند، چرا که خانواده‌هایشان به آنها گفته‌اند این غار چگونه به وجود آمده و چرا این‌چنین عجیب و طویل شده است.  

در ایران، غارهای دست‌ساز دیگری هم وجود دارند

غیر از غارهای دست‌ساز، چهار مدل دیگر هم داریم که تعریف‌های خاص خودشان را دارند: چاه-غار طبیعی، غارهای طبیعی و تاریخی، غارهای آهکی ساخته و غارهای پنهانی زیرزمینی.

می‌گویند غارهای دست ساز، غارهایی هستند که در دل صخره‌ها و دیواره کوه‌ها، توسط آدم‌ها کنده می‌شوند و برای کندن آنها هم، از ابزارهای ریز و درشت استفاده می‌شود؛ مثل اینکه قدیمی‌ها، بیشتر برای سکونت دست به ساخت این غارها می‌زدند. غار قلعه جوق در همدان، غار رئیس در کاشان، غار غوکان در پلدختر و همچنین، غار نیاسر در نیاسر، از جمله این غارها هستند.

علاوه بر غار بزرگ سنگ‌شکنان جهرم، غارهای دست‌ساز دیگری هم در ایران می‌توانید پیدا کنید. کاشان، چندتایی از این غارها را در خودش جا داده است. یک‌بار در زمان بازسازی و مرمت تپه تاریخی «قلعه برزک» این شهر بود که یک غار مربوط به دوره سلجوقیان کشف شد. حدس کارشناسان این بود که غار کشف‌شده، سکونتگاه اولیه مردم کاشان بوده و در روزگاران گذشته، زیر خاک دفن شده بود تا در روزگار ما و بر اثر اتفاق، کشف شود. این غار، حفره‌ای زیرزمینی و دستکن بود که سه مسیر اصلی داشت؛ یک مسیر به مسجد جامع شهر، یکی به «حمام میان ده» و دیگری به طرف کوه «اشک».مثل اینکه غار کشف شده، برای پنهان شدن از دید دشمن طراحی شده بود.

در شهرستان پلدختر لرستان هم، غار زیبای دیگری وجود دارد که دست‌ساز است. ورودی غار، چهار گوش است. این غار، دو طبقه است که طبقه اول، چهار تا اتاق دارد و فضاهای بین آنها. طبقه دوم هم بالاتر از کف قسمت اول است و برای خودش اتاق‌هایی دارد. غار کوگان، دارای ۲۸۱ مترمربع فضاهای تعبیه شده است و حتی داخل اتاق‌های خودش، مخزن‌های آب هم دارد! کوگان، به دوره اشکانیان ربط دارد و ثبت ملی شده است. 

در شهر کاشان، غار نیاسر هم وجود دارد که می‌گویند متعلق به ۲ هزار سال پیش است؛ تقریبا دوره اشکانیان. در بلندترین نقطه نیاسر واقع شده و سه طبقه دارد. بخش‌هایی از این غار، سیم‌کشی شده و الان از روشنایی برخوردار است. غار نیاسر، دو کانال دارد و مساحت کلی‌اش هم ۱۷۶ مترمربع است با ۲۰ اتاق. این غار دو خروجی هم دارد؛ یکی از خروجی‌ها به پشت آبشار نیاسر می‌رسد.