خانواده جذاب و مخوف مشرقی را بهتر بشناسید

دیجی کالامگ: اگرچه فریدون جیرانی با برنامه‌ی تلویزیونی «هفت» که کارگردانی، اجرا و تهیه‌کنندگی آن را برعهده داشت و سال ۱۳۸۹ از آنتن شبکه‌ی سه پخش می‌شد، بین مخاطب عام به شهرت رسید، اما او فعالیت حرفه‌ای در زمینه‌ی سینما را با فیلمنامه‌نویسی و از سال ۱۳۶۰ آغاز کرد.

نخستین فیلم‌نامه‌ی بلند او «آفتاب‌نشین‌ها» بود که کارگردانی آن را مهدی صباغ‌زاده برعهده داشت. اگرچه جیرانی یک دهه پیش از این که نخستین فیلمنامه‌ی بلندش به فیلم تبدیل شود، فعالیت خود را در تیاتر آغاز کرده بود، اما عشق حقیقی او همیشه سینما بوده است و این را می‌شود از فعالیت‌های مطبوعاتی او دریافت.

جیرانی علاوه بر تولید برنامه‌ی هفت که باعث شد سینما بیش از پیش به خانه‌های مردم بیاید، از سال ۱۳۷۰ سردبیری مجله‌ی سینما را هم برعهده داشته است و این نخستین قدم مطبوعاتی حرفه‌ای او در راستای سینما محسوب می‌شود. از این حیث، جیرانی یادآور عاشقان سینمای موج نوی فرانسه است که تنها به ساخت فیلم بسنده نمی‌کردند و یکی از اصلی‌ترین علایقشان دیدن فیلم‌های دیگر سازندگان و بحث کردن درباره‌ی آن‌ها بود.

جیرانی پس از «آفتاب‌نشین‌ها»، چهارده فیلمنامه‌ی دیگر خود را طی چهارده سال، در اختیار کارگردان‌های مختلف گذاشت و در این سال‌ها در کنار فیلم‌نامه‌نویسی به فعالیت‌ در بخش‌های دیگری نظیر دستیار کارگردان و مشاور کارگردان پرداخت. او در این چهارده سال تنها یک فیلم سینمایی را کارگردانی کرد؛ صعود، محصول ۱۳۶۶، با بازی ایرج طهماسب و بیژن امکانیان.

پس از صعود، یازده سال طول کشید تا جیرانی یک‌بار دیگر بخواهد فیلمی را کارگردانی کند. سال ۱۳۷۷ بود که جیرانی فیلم «قرمز» را ساخت و خط و نشان محکمی برای کسانی کشید که قصد داشتند سینما را محدود نگه دارند. جیرانی قرار بود جنجال به پا کند. از ۱۳۷۷ تا ۱۳۹۷، جیرانی ۱۸ فیلم و سریال ساخت که به جز پنج مورد، فیلم‌نامه‌ی سایر آن‌ها را هم خودش نوشته بود.

جیرانی هرگز به دنبال تایید عام نبوده است و این را می‌شود از همان برنامه‌ی «هفت» که پس از دو سال پخش شدن، توقیف شد وسپس بدون او ادامه پیدا کرد، دریافت. سینمای جیرانی یعنی سینمایی که پیش از اکران فیلم، همه می‌دانند قرار است عده‌ای به شدت مخالف آن باشند و عده‌ای آن را یک اثر سراسر هنری بنامند. تمام این حقایق اما باعث نمی‌شوند اثار جیرانی در گیشه شکست بخورند. او سینما را می‌شناسد و می‌داند سینما بدون مخاطب، زنده نخواهد بود.

در ادامه می‌خواهیم نگاهی بی‌اندازیم به بهترین آثار کارنامه‌ی فریدون جیرانی در مقام کارگردان:

۱. قرمز

• محصول: ۱۳۷۷
• بازیگران: محمدرضا فروتن، هدیه تهرانی

«قرمز»، نخستین تجربه‌ی کارگردانی جیرانی در مرحله‌ی دوم ورودش به کارگردانی سینما است. جیرانی در «قرمز»، بیش از هرچیز سعی کرده است ناگفته‌ها را بگوید؛ ناگفته‌های مشکلات زنان در زندگی مشترک. قرمز داستان هستی با بازی هدیه تهرانی را روایت می‌کند که از ازدواج پیشین خود صاحب یک فرزند دختر خردسال است.

هستی که یک پرستار است وارد رابطه‌ای جدید با پسری ثروتمند به نام ناصر با بازی محمدرضا فروتن می‌شود و با او ازدواج می‌کند. با گذشت زمان، ناصر بیش‌تر و بیش‌تر زندگی ‌را برای هستی به جهنم تبدیل می‌کند و هستی هرچه می‌کند، گویا راهی برای رهایی ندارد.

جیرانی داستان خود را با سادگی روایت می‌کند و در همان‌حال، در زیرمتن، آن‌چه می‌خواهد بگوید را بیان می‌کند. قرمز در گیشه ۳۷۵ میلیون تومان فروخت و این مبلغ در سال ۱۳۷۷ فروش اندکی محسوب نمی‌شد. قرمز سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اصلی مرد و بهترین بازیگر نقش اصلی زن را به ترتیب برای محمدرضا فروتن و هدیه تهرانی به ارمغان آورد و خود فیلم هم توانست در جشنواره‌های بین‌المللی نظیر جشنواره سه قاره و جشنواره بین‌المللی فیلم فورت لودردیل نامزد بخش بهترین فیلم شود.

«قرمز» نخستین قدم محکم جیرانی در مسیری است که قرار بود او در آن جنجال به پا کند. موسیقی قرمز را بابک بیات ساخته است و فیلمبرداری آن برعهده‌ی محمود کلاری بوده. روح‌الله امامی برای «قرمز» توانست برنده تندیس بهترین تدوین از سومین دوره‌ی جشن سینما شود.

۲. آب و آتش

• محصول: ۱۳۷۹
• بازیگران: پرویز پرستویی، لیلا حاتمی

جیرانی نمی‌تواند فیلمی بسازد و در آن به مشکلی اجتماعی اشاره نکند. او دغدغه‌مند است و برای بیان دغدغه‌هایش، تنها کاری که خوب بلد است را انجام می‌دهد؛ فیلم‌نامه می‌نویسد و فیلم می‌سازد. آب و آتش داستان نویسنده‌ای است که پس از درگیری لفظی با همسرش از خانه بیرون می‌رود و در مسیر زنی خیابانی قرار می‌گیرد.

زن که مریم نام دارد و در اوقات فراغت خود شعر می‌نویسد، نویسنده را وارد زندگی خود می‌کند و همان شب همسر مرد به قتل می‌رسد. حالا مرد برای اثبات بی‌گناهی خود نیاز دارد مریم را برای شهادت به دادگاه بکشاند، اما مریم نمی‌تواند چنین لطفی در حق او بکند.

داستان فیلم‌های جیرانی هرگز ساده نیستند و به سادگی نمی‌توان در یک خط تمام داستان آن را بازگو نمود. «شام آخر» بیانیه‌ی اجتماعی دیگری است که توسط جیرانی منتشر شد و این‌بار موضوع آن زن‌های خیابانی و مشکلات آن‌ها بود. آب و آتش، در گیشه، بیش از ۲۸۸ میلیون تومان فروخت.

«آب و آتش» دومین همکاری محمود کلاری با فریدون جیرانی، در مقام تصویربردار، است. موسیقی فیلم را پیمان یزدانیان ساخته است و فیلم‌نامه‌ی آن را، مانند بسیاری دیگر از آثار جیرانی، خود جیرانی نوشته است. علاوه بر پرویز پرستویی و لیلا حاتمی، آتیلا پسیانی، بهناز جعفری و عبدالله اسفندیاری هم در این فیلم ایفای نقش کرده‌اند.

۳. شام آخر

• محصول: ۱۳۸۰
• بازیگران: کتایون ریاحی، ثریا قاسمی

جیرانی و این‌بار پرداختن به یک‌روایت عاشقانه‌ی متفاوت که از بسیاری جهات در سینمای ایران آن زمان تابوشکنی محسوب می‌شد. شام آخر داستان استاد دانشگاه میان‌سالی به نام میهن با بازی کتایون ریاحی است که از همسر خود جدا می‌شود و به تدریج دل‌باخته‌ی دانشجوی جوان خود، مانی با بازی محمدرضا گلزار، می‌گردد و این درحالی است که دخترش ستاره با بازی هانیه توسلی هم عاشق همین پسر شده است.

جیرانی، در «شام آخر»، باز هم بیش از هرچیز به یکی از اصلی‌ترین مشکلات زن‌ها در جامعه‌ی ایران آن زمان پرداخته است. شام آخر از جذابیت‌های سینمایی بی‌بهره نیست، اما در دل پیچ‌وتاب‌های سینمایی و نقاط عطف میخ‌کوب‌کننده، جیرانی باز هم فراموش نمی‌کند پیام اجتماعی خود را به گوش مخاطب برساند، حتی اگر این پیام به مزاج بسیاری از پشت میزنشین‌ها خوش نیاید.

«شام آخر» در گیشه ۲۵۹ میلیون تومان فروخت. بازیگران فیلم‌های جیرانی معمولا از جوایز جشنواره‌ها بی‌بهره نیستند و این یکی دیگر از نشانه‌هایی است که کیفیت بالای او به عنوان یک کارگردان را به اثبات می‌رساند؛ جیرانی می‌داند چگونه از بازیگران بازی بگیرد.

ثریا قاسمی برای شام آخر توانست جایزه‌ی بهترین بازیگر نقش مکمل زن را از بیست‌ویکمین جشنواره‌ی فیلم فجر به دست آورد. کتایون ریاحی هم برای نقش‌آفرینی درخشان خود نامزد سیمرغ بلورین شد، اما نتوانست آن را به خانه ببرد. ریاحی اما جشنواره‌ی فیلم قاهره را برخلاف جشنواره‌ی فجر، دست خالی ترک نکرد و جایزه‌ی بهترین بازیگر نقش اصلی زن را از این جشنواره به دست آورد.

۴. سالاد فصل

• محصول: ۱۳۸۳
• بازیگران: خسرو شکیبایی، لیلا حاتمی

فیلمنامه‌ی «سالاد فصل» را جیرانی همراه با خسرو شکیبایی نوشته است. سالاد فصل مانند بسیاری دیگر از آثار جیرانی، روایتی است عاشقانه. در «سالاد فصل» داستان مثلثی عشقی روایت می‌شود که به سادگی مثلث‌های عشقی‌ دیگری که تاکنون دیده‌اید نیست. یکی از اصلی‌ترین نقاط قوت آثار جیرانی پایان‌بندی غیرقابل پیش‌بینی آن‌ها است و «سالاد فصل» هم از این قاعده مستثنا نیست.

«سالاد فصل» داستان لیلا است با بازی لیلا حاتمی که با حمید دوستدار با بازی محمدرضا شریفی‌نیا آشنا می‌شود و حمید دوستدار سعی دارد با ثروت خود او را به دست آورد. سومین ضلع این مثلث اما شاید مهم‌ترین آن باشد. نقش عادل مشرقی را خسرو شکیبایی ایفا می‌کند؛ مردی تنها که جز عشقش به لیلا، چیزی ندارد.

«سالاد فصل» در گیشه ۱۸۸ میلیون تومان فروخت. لیلا حاتمی در جشنواره فیلم فجر نامزد سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اصلی زن شد و خسرو شکیبایی سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش مکمل مرد را به دست آورد. موسیقی سالاد فصل که یکی از نقاط قوت آن محسوب می‌شود را کارن همایونفر ساخته است.

۵. من مادر هستم

• محصول: ۱۳۸۹
• بازیگران: باران کوثری، حبیب رضایی

جیرانی، «با من مادر هستم»، یک‌بار دیگر ثابت می‌کند که فیلم بدون حاشیه نمی‌سازد. از همان ابتدا و هنگام اکران، «من مادر هستم» که داستان تجاوز یکی از دوستان خانوادگی به یک دختر نوزده ساله و سپس به قتل رسیدن متجاوز به دست دختر را روایت می‌کند، خشم انصار حزب‌الله را برانگیخت و آن‌ها باتجمعات خود، خواستار توقیف این فیلم شدند.

جیرانی اما سرسخت‌تر از این حرف‌ها بود و آن‌قدر در مقابل آن‌ها مقاومت کرد که تجمعات بعدی این گروه منجر به بحث‌های لفظی بین جیرانی و مخالفان فیلم شد. «من مادر هستم» هم ۲۰۱ میلیون تومان فروخت و نشان داد نظر مخاطب عام شاید با انصار حزب الله یکی نباشد.

جیرانی در «من مادر هستم» بی‌پرده‌تر از همیشه سخن می‌گوید و با آن کارگردانی که سال ۱۳۶۶ نخستین فیلم خود را ساخت، بسیار متفاوت است. جیرانی در من مادر هستم، باز هم به سراغ زنان رفته است و باز هم قصه‌ی ناگفته‌ای دیگر را از زبان قشری روایت می‌کند که سال‌ها نمی‌توانستند ظلمی که بر آن‌ها رفته است را بازگو نمایند.

علاوه بر باران کوثری که نقش دخترنوزده ساله‌ی فیلم و حبیب رضایی که نقش منفی فیلم را ایفا می‌کنند، فرهاد اصلانی، هنگامه قاضیانی، پانته‌آ بهرام و امیرحسین آرمان دیگر ستارگان این فیلم هستند.

۶. خفه‌گی

• محصول: ۱۳۹۵
• بازیگران: الناز شاکردوست، نوید محمدزاده

«خفه‌گی» را جیرانی در تلاش برای ساخت فیلمی متفاوت مقابل دوربین برده است. جیرانی در «خفه‌گی» تلاش کرد تا قراردادهای همیشگی که از فیلم‌های او انتظار می‌رفت را تغییر دهد. «خفه‌گی» داستان یک پرستار بیمارستان روانی با بازی الناز شاکردوست را روایت می‌کند.

پس از این که مسعود با بازی نوید محمدزاده، همسر خود با بازی پردیس احمدیه را نزد او در بیمارستان روانی بستری می‌کند، به زندگی آن‌ها مشکوک می‌شود و به دنبال این کنجکاوی خود، در مسیر زندگی آن‌ها قرار می‌گیرد. بیش از هر چیز، آن‌چه توجه مخاطب را جلب می‌نماید، سبک بصری خاص فیلم است که با توجه به نام آن، بسیارمناسب به نظر می‌رسد.

موسیقی این فیلم جیرانی را هم کارن همایونفر ساخته است. این فیلم در بیستمین جشن سینمای ایران در هفت بخش نامزد جایزه شد و توانست جایزه‌ی بهترین فیلمبرداری را برای مسعود سلامی که یکی از همکارهای همیشگی جیرانی است به ارمغان بیاورد. «خفه‌گی» هم درگیشه به فروش ۴۰۰ میلیون تومانی رسید تا مخاطب عام یک‌باردیگر نشان دهد که فیلمساز محبوبش کیست.