درخواست از رئیسی برای جلوگیری از یک فاجعه

همشهری: جمعی از استادان دانشگاه در حوزه‌ گیاه‌شناسی، زمین‌شناسی، بوم‌شناسی دریایی، زلزله‌شناسی، محیط‌زیست و جانورشناسی در نامه‌ای به سیدابراهیم رئیسی، ر‌ئیس‌جمهور‌ نسبت به مخاطرات سد در حال احداث چم‌شیر در استان کهگیلویه و بویراحمد هشدار دادند. آنها از ر‌ئیس‌جمهور‌ می‌خواهند با تشکیل یک تیم متخصص بی‌طرف برای ارزیابی قصور در انجام مطالعات این سد و نادیده گرفتن نتایج مطالعات قبلی و همچنین تجدید ارزیابی زیست‌محیطی پروژه، از وقوع یک فاجعه محیط‌زیستی و اجتماعی دیگر در منطقه حساس حوضه آبریز رودخانه زهره جلوگیری کند.

در نامه آنها با اشاره به اینکه سد‌ها زمانی جانمایی شده‌اند که مشکلات محیط‌زیستی به‌خصوص گرمایش کره زمین مطرح نبود، آمده است: بعد از آبگیری سد گتوند - که در سازند زمین‌شناسی گچساران ساخته شده بود - حجم بالایی از نمک در مخزن سد حل و باعث افت شدید کیفیت آب رودخانه کارون شد. مطالعات جدید نشان می‌دهد آبگیری سد گتوند مسبب ۸۶درصد انحلال نمک در مخزن سد در ۲سال اول بهره‌برداری از آن بود.

به اعتقاد این استادان دانشگاه، ساخت سد بر رودخانه زهره و در محلی به نام تنگ چم‌شیر در استان کهگیلویه و بویراحمد تأسف‌آور است؛ چون نه‌تنها مشکلات مشابه سد گتوند را دارد، بلکه با توجه به ساختار زمین‌شناختی خاص منطقه و مدارک و شواهد موجود، احتمالا موجب بروز آسیب‌های بیشتر هم خواهد شد.

برنامه‌ریزی ساخت سد چم‌شیر در سال 1387آغاز و ساخت آن توسط دولت قبلی در دهه90 شروع شد، اما براساس مطالعاتی که هم‌اکنون در اختیار جامعه علمی است، 70درصد مخزن این سد در سازند گچساران است و برپایه گزارش شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران که توسط پژوهشگران دانشگاه تهران تهیه شد، سالانه حدود 500 هزار تن نمک فقط از مسیر فعلی رودخانه وارد مخزن سد خواهد شد.

به اعلام نویسندگان نامه به رئیس‌جمهور، قابلیت انحلال بستر مخزن سد بسیار بالاست و به‌دلیل وجود فروچاله‌های متعدد و همچنین جاری بودن چشمه‌های شور در داخل و پشت سد، همچنین افزایش سطح تماس آب با سایر بخش‌های سازند، خطر انحلال نمک حتی به میزانی بیش از مقدار محاسبه‌شده در گزارش دانشگاه تهران قطعی است.

امضاکنندگان این نامه خطاب به رئیس‌جمهوری نوشتند: بررسی‌های انجام شده توسط شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران حاکی از شوری بالای چشمه‌های منطقه به‌دلیل تماس با سازند گچساران است. شوری چشمه‌های جاری در پشت سد 35برابر شوری خود رودخانه و نزدیک دوبرابر شوری آب دریاهای آزاد است.

با توجه به انحلال سریع گچ در تماس با آب‌های زیرزمینی در ارتباط با سولفات کلسیم، حفره‌ها و غارهای زیرزمینی در محل مخزن سد وجود دارد و در مواردی در پی فروپاشی خودبه‌خودی، منجر به فرونشست سطح زمین می‌شود که در منطقه کاملا مشهود است و در گزارش زمین‌شناسی هم مستند شده است. نکته قابل توجه این است که از محور سد تا قبل از تلاقی آب رودخانه زهره با رود‌خانه خیرآباد (که آب آن شیرین است) اراضی کشاورزی وجود ندارد که این خود گواهی بر شوری و کیفیت پایین آب رودخانه زهره در این قسمت و جایابی اشتباه سد است.

اما خطر بزرگ دیگر در احداث این سد به نوشته استادان دانشگاه برای رئیس‌جمهوری، نابودی حدود 500هکتار جنگل‌های انبوه رودخانه‌ای و حدود 4هزار هکتار جنگل و درختچه‌زار کنار و دیگر گیاهان گچ‌دوست در داخل مخزن است.

میلیون‌ها درخت گز، پده و کنار در مخزن با آبگیری نابود خواهد شد که نه‌تنها جذب هزاران تن دی‌اکسیدکربن را مختل می‌کند، بلکه با تولید گاز گلخانه‌ای متان ناشی از زیر آب رفتن گیاهان و پوسیدگی مواد آلی، تأثیرات سنگینی بر گرمایش کره‌زمین خواهد داشت. تأثیر گاز متان بر افزایش دمای زمین تا بیش از 80برابر دی اکسید کربن است.
به نوشته متخصصان، قطع جریان سیلاب‌های رودخانه زهره که باعث زهکشی طبیعی می‌شود، افزایش شوری زمین‌های کشاورزی را در پی خواهد داشت و سبب گسترده‌تر شدن کانون ریزگرد بین ماهشهر و هندیجان می‌شود؛ چنین اتفاقی قبلا با ساخت سد مارون هم رخ داد که باعث کم‌آب شدن و حتی خشکیدگی بخش‌هایی از تالاب شادگان، تولید ریزگرد و نفوذ آب شور به نخلستان‌های منطقه شد.

نویسندگان نامه به رئیس‌جمهوری یادآوری کرده‌اند: در شرایطی که با احداث سدهای جدید در ترکیه به‌زودی سطح وسیع‌تری از تالاب‌های خوزستان خشک خواهد شد، آبگیری سد چم‌شیر می‌تواند بحران‌های زیست‌محیطی دشت خوزستان را پیچیده‌تر و بیشتر کند.

حمیدرضا یاقوتی، متخصص ژئوتکنیک در مورد سد‌سازی روی رودخانه زهره می‌گوید: اگر قرار است روی زهره سدی ساخته شود، چرا پروژه سد برقابی زهره۲ را به بهره‌برداری نمی‌رسانند که پتانسیل زیادی برای کشاورزی دارد؛ درحالی‌که این سد مشکلات زمین‌شناختی چم‌شیر را به هیچ عنوان ندارد.

او در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: سد زهره۲ بهترین گزینه برای بازگشت سرمایه است. محور زهره۲ روی جایی قرار گرفته است که سایت میراث فرهنگی قلعه گلاب قرار دارد که دسترسی آن بسیار صعب‌العبور است، ولی با آبگیری سد، راه دسترسی و ورود گردشگر به این منطقه آسان شده و با همکاری وزارت میراث‌فرهنگی و گردشگری به بازگشت سرمایه کمک می‌شود.

او نیز با تأکید بر مشکلات زیست‌محیطی که آبگیری سد چم‌شیر در مناطق پایین‌دست ایجاد می‌کند و استادان دانشگاه به آن اشاره کرده‌‌اند، می‌گوید: سؤال این است که در مسافت ۶۰کیلومتری، محور سد چم‌شیر تا سه‌راه حیدر کرار که آب شیرین خیرآباد با آب شور رودخانه زهره تلاقی کرده و آبی با EC (سختی) متعادل‌تر به سمت هندیجان می‌رود، هیچ زمین کشاورزی وجود ندارد. این طرح برای پوشش کدام اراضی کشاورزی است و شورابه‌هایی که بین راه باقی‌می‌ماند چه می‌شود؟ شغل مردم این منطقه دامداری است و دام پس از نوشیدن آب شور زهره که برایش املاح ضروری را دارد، می‌تواند خار و خاشاک بیابانی را هضم کند؛ ضمن اینکه این مسیر یکی از ایل‌راه‌هاست و عشایر از این مسیر ییلاق و قشلاق می‌کنند. سطح تماس نور خورشید در مخزن سد چم‌شیر به لحاظ تبخیر به‌مراتب بیشتر از زهره۲ است؛ چراکه به‌طور مثال عرض رود‌خانه در برخی موارد به ۸۰۰متر می‌رسد؛ درصورتی که از زهره۲ تا پایاب زهره۱ عرض رودخانه بسیار کمتر است.

حمیدرضا یاقوتی با آبگیری زهره۱ نیز مخالف است؛ چون مخزن این سد هم در سازند گچساران قرار دارد و می‌گوید: زهره۲ در منتهی‌الیه سازند گروه فارس است؛ یعنی در لایه اول گچساران و در لایه‌های بعدی میشان و آغاجری و سازند کنگلومرا قرار دارد. کنگلومرا به نوعی مثل بتن طبیعی و فیلتر عمل و میزان تزریق بتن را به‌مراتب کمتر می‌کند.

امید سجادیان، از فعالان محیط‌زیست استان کهگیلویه و بویراحمد نیز در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: سد چم‌شیر چنان بدون سروصدا ساخته شده است که فعالان محیط‌زیست از آن خبر نداشتند؛ حتی نمی‌دانیم این سد ارزیابی زیست‌محیطی دارد یا نه؟ سهم تخصیص استان (شهرستان‌های گچساران و باشت) از حجم مخزن در بخش صنعت و کشاورزی ۱۲۵میلیون مترمکعب است و اراضی پایین‌دست این سد شامل اراضی بندر دیلم در استان بوشهر و اراضی دشت‌های جنوبی استان خوزستان به نام‌های زیدون، امیدیه و هندیجان است.

شبکه آبیاری و زهکشی چم‌شیر نیز در وسعت حدود ۴۰ هزار هکتار در استان‌های بوشهر و خوزستان قرار دارد. هم‌اکنون هم در اراضی بهبهان محصولات آب‌بر مثل برنج کاشته می‌شود؛ بنابراین با توجه به اظهارات متخصصان به‌دنبال شفاف‌سازی وزارت نیرو در مورد ارزیابی‌های زیست‌محیطی این سد هستیم.

ابهامات سد چم‌شیر

حمیدرضا یاقوتی، متخصص ژئوتکنیک:

با وجود اتمام بیش از ۸۰درصدی سازه سد، این متخصص سد‌سازی اما معتقد است اعتراضات می‌تواند زمان آبگیری را به تأخیر بیندازد. تنها درصورتی این سد آبگیری نمی‌شود که مطالعات ژئوفیزیکی، زیرساختی در آن حوضه نشان دهد که محیط کارستیک و انحلال‌پذیر است یا خیر.

این سد ۳سؤال و ابهام اساسی دارد. اول اینکه مخزن روی سازند گچساران است و در مورد آن هیچ نمی‌دانیم. در مورد سد گتوند مخالف تعجیل در آبگیری بودیم و مطالعات اخیر دانشگاه تهران هم اصلی‌ترین دلیل مشکلات به‌وجود آمده در این سد را تعجیل در آبگیری اعلام کرد.

الان هم معتقدیم نباید آبگیری سد چم‌شیر به سرعت انجام شود. سؤال و مشکل دوم محور سد است. در این محور هم احتمال ارتباط هیدرولیک آب‌های زیرزمینی با شورابه‌ها را داریم که می‌تواند علاوه بر شوری مخزن چشمه‌های پایین‌دست را هم متاثر کند. در ساحل راست بدنه سد، ‌بافت سفره‌های آب زیرزمینی نمکی ـ گچی است. سومین مشکل در پایین‌دست خود را نشان خواهد داد.

شورابه‌هایی که ۷برابر دریا میزان شوری‌‌شان است و در ادامه وارد دریا می‌شوند، چطور جای سیلاب‌هایی را می‌گیرند که تا پیش از این وجود داشته است. حتی اگر بگویید ۲واحد نیروگاه ۵مگاواتی دائم در مدار باشد، جای دبی ۳هزار مترمکعبی این رودخانه را نخواهد گرفت؛ حتی دبی ۱۰۰مترمکعبی در پایاب سد، قابلیت شستن نمک‌هایی را که در مسیر برجای می‌ماند، نخواهد داشت و زمین‌های دشت هندیجان شورتر خواهد شد. ‌تنها راه برون‌رفت از این بحران‌ اجرای طرح سد زهره۲ است تا بتوان شورابه‌ها و انحلال‌هایی که رخ می‌دهد را دوباره به حالت قبل برگرداند. توصیه می‌شود از حجم مخزن چم‌شیر کاسته و به حجم مخزن زهره۲ اضافه شود.‌