زنجبیل؛ فراتر از یک ادویه

هفته نامه سلامت - ترجمه مریم سادات کاظمی: بی شک «زنجبیل» یکی از مشهورترین ادویه هاست که با یک بار چشیدن طعم دلچسب آن را برای همیشه به یاد خواهید داشت. گرچه یونانیان باستان ابتدا زنجبیل را دارویی برای بیماری های گوارشی توصیه می کردند اما به تدریج دیگر فواید آن نیز برای بشر شناخته شد و کنار عطر و مزه بی مانندش، به عنوان یکی از مهم ترین ادویه ها به آشپزخانه ها رسید.

فواید بی مانند زنجبیل

تسکین نفخ و مشکلات گوارشی: زنجبیل به دلیل محافظت و بهبود عملکرد سیستم گوارش به خصوص نفخ و یبوست شهرت دارد. مصرف دمنوش آن یا جویدن تکه ای زنجبیل تازه می تواند در رفع این مشکل ها موثر باشد. البته افزودن مقداری پودر زنجبیل همراه با حبوبات نیز به کاهش نفخ و سنگینی پس از مصرف کمک می کند. به علاوه مصرف روزانه زنجبیل به حفظ فلور روده ای و هضم چربی ها کمک می کند و مسمومیت مواد غذایی را نیز کاهش می دهد.

افرادی که از بی اشتهایی رنج می برند هم می توانند کمی زنجبیل تازه را با یک لیوان آب جوشانده و همراه با کمی عسل به صورت ولرم میل کنند.

کاهش درد: مطالعات نشان می دهد مصرف مقداری زنجبیل بلافاصله پس از شروع علائم میگرن به دلیل توقف هورمون هایالتهابی، باعث تسکین درد می شود. البته بررسی های علمی از تاثیر مثبت این ادویه بر بهبود دردهای مرتبط با آرتریت نیز حکایت دارد. در این باره مبتلایان به آرتروز و آرتریت روماتویید که مصرف روزانه زنجبیل را در برنامه خود دارند نسبت به بیمارانی که چنین عادتی ندارند درد کمتری را تجربه خواهند کرد.

پیشگیری از سرطان: آنتی اکسیدان های فراوان زنجبیل مانع از تاثیر رادیکال های آزاد عامل پیشرفت سلول های سرطانی می شود.. محققان به این نتیجه رسیده اند زنجبیل سلول های سرطانی تخمدان را از بین می برد و همچنین تازه آن به کاهش التهاب کولون کمک می کند. در واقع تاثیر پیشگیرانه این ادویه در مورد این دو نوع سرطان چشمگیرتر است.

بهبود حالت تهوع: دفعه بعد که به علت بیماری های ویروسی دچار حالت تهوع شدید یا اگر جزو افرادی هستید که دچار حالت تهوع یا گرفتگی در ماشین می شوید، حتما روی زنجبیل حساب ویژه ای باز کنید. در واقع زنجبیل به اندازه هیوسین (داروی رفع حالت تهوع) موثر است اما عوارض خواب آلودگی دارو را ندارد. مطالعه انجام گرفته سال ۲۰۱۱ میلادی در دانشگاه برلین نشان می دهد بعضی ترکیبات زنجبیل بر سلول های روده باریک اثر می گذارد و مانع عملکرد ترکیبات شیمیایی عامل حالت تهوع مانند سروتونین می شود. زنجبیل برای کاهش حالت تهوع دوران بارداری، پس از عمل جراحی، شیمی درمانی و ... نیز مفید است.

آنتی باکتریال طبیعی: مقدار آنتی اکسیدان های فراوان این ادویه با پاکسازی کبد و خون، وضعیت سلامت عمومی را بهبود می بخشد. این روند ناشی از افزایش دمای بدن است که مکانیسم تعریق و دفع مواد سمی را تشدید می کند. زنجبیل برای بهبود سرماخوردگی، درد گلو و سرفه نیز بسیار موثر است. مصرف روزانه زنجبیل همچنین عملکرد سیستم ایمنی را تحریک می کند. البته این راهکار برای افرادی که تحت پیوند عضو بوده اند توصیه نمی شود. در صورت مصرف داروهای تضعیف کننده سیستم ایمنی نیز باید راجع به مصرف زنجبیل دقت داشت.

بهبود دردهای عادت ماهانه: خانم هایی که از دردهای شدید دوران عادت ماهانه رنج می برند می توانند ابتدای شروع این دوران با دمنوش زنجبیل این دردها را تا حدی تسکین دهند. البته علاوه بر این تاثیر، مصرف منظم زنجبیل در نظم چرخه های عادت ماهانه موثر است.

محرک قوای جنسی: زنجبیل به تقویت قوای جنسی کمک می کند و در این باره تاثیر مستقیمی بر هورمون ها دارد. البته این خاصیت در صورت مصرف همزمان زنجبیل با جینسینگ بیشتر خواهد بود.

مقدار مجاز مصرف

مصرف روزانه زنجبیل به خصوص اگر همراه با ادویه هایی مانند دارچین و زردچوبه مصرف شود، برای سلامت بسیار عالی است. می توان 2 تا 5 گرم زنجبیل خشک یا پودر شده را 2 تا 3 بار در روز میل کرد. البته باید توجه داشت که یک تکه زنجبیل تازه 2.5 سانتی متری با قطر متوسط معادل 5500 تا 10000 میلی گرم (نیم تا یک گرم) پودر زنجبیل است. خوشبختانه شیوه های مصرف زنجبیل متنوع است و می توان آن را به شکل دمنوش، ترکیب در انواع غذاها، بیسکویت و ... میل کرد.

۷ مورد منع مصرف

1. زنجبیل تازه می تواند در بعضی افراد باعث انسداد روده شود. به همین دلیل برای مبتلایان به التهاب، زخم یا زمینه گرفتگی های روده ای مناسب نیست زیرا دستگاه گوارش این افراد نمی تواند واکنش خوبی نسبت به حجم زیادی از زنجبیل تازه داشته باشد.

2. زنجبیل برای مبتلایان به سنگ های صفراوی مضر است زیرا تولید صفرا را آسان می کند.

3. زنجبیل باعث تحرک جریان خون می شود و به دلیل جلوگیری از تشکیل لخته های خون، حالت سیال بودن خون را افزایش می دهد. به همین دلیل افرادی که دچار اختلالات انعقادی خون هستند یا داروهای انعقادی مصرف می کنند باید در استفاده از این ادویه احتیاط کنند.

4. گرچه زنجبیل در کاهش حالت تهوع ناشی از بارداری موثر است، نباید در مصرف آن افراط کرد زیرا می تواند باعث انقباضات رحمی شود. بعضی تحقیقات نیز نشان می دهد زنجبیل در روند جذب آهن مواد غذایی و ویتامین های محلول در چربی اختلال ایجاد می کند. مصرف دمنوش زنجبیل به خصوص در هفته های آخر بارداری نیز به دلیل خطر افزایش خونریزی توصیه نمی شود. به هر حال مشورت با پزشک همیشه بهترین و مطمئن ترین راهکار در این دوران است.

5. مصرف زنجبیل پیش از انجام عمل جراحی نیز به دلیل اختلالات خونریزی ممنوعیت دارد. در این صورت باید 2 هفته پیش از عمل جراحی از مصرف دمنوش زنجبیل پرهیز کرد.

6. مصرف کپسول های زنجبیل یا مقدار فراوان در برنامه غذایی برای افرادی که داروهای ضد انعقاد، ضد التهاب، ضد اسید معده، داروهای قلب، سرطان و کاهش وزن مصرف می کنند، حتما باید تحت نظر پزشک باشد.

7. زنجبیل برای کسانی که قصد افزایش وزن دارند توصیه نمی شود زیرا عملکرد بدن در سوخت و ساز چربی ها را تحریک می کند و کاهش وزن را سرعت می بخشد.

برای نگهداری زنجبیل

* زنجبیل تازه بوی مطبوع و دلچسبی دارد و هر چه تازه تر باشد، پوست صاف تر و نرم تری خواهد داشت. گره های روی آن نیز کاملا سفت و سنگین هستند. بنابراین هنگام خرید زنجبیل، ریشه های نرم و چروکیده را کنار بگذارید. البته زنجبیل تازه را می توان تا 3 هفته در یخچال نگهداری کرد اما اگر در این فاصله مصرف نمی شود، لازم است آن را در فریزر گذاشت.

* می توان زنجبیل را در پاکت بدون منفذ نگهداری کرد. البته باید مراقب بود هیچ هوایی در این بسته بندی وجود نداشته باشد. به این ترتیب زنجبیل هفته ها ترد و تازه خواهد بود. علاوه بر ریشه کامل، زنجبیل خرد شده را نیز می توان به این روش نگه داشت ولی مدت ماندگاری آن کمتر است.

* اگر پاکت مخصوص بسته بندی در اختیار ندارید بهتر است زنجبیل را در یک دستمال کاغذی بپیچید و در کیسه فریزر نگهداری کنید. البته باز هم کاملا دستمال را دور ریشه بپیچید. پیچیدن ریشه زنجبیل در پلاستیک نازک و گذاشتن در شیشه نیز روش دیگر نگهداری است.

* در این شرایط مصرف فوری زنجبیل، می تواند ریشه را در پاکت کاغذی برای چند روز نگه داشت. این روش برای مصرف سریعا دیگر ادویه و سبزیجات مانند دارچین نیز کاربرد دارد. برای نگهداری زنجبیل در فریزر نیز باید ریشه را در تکه ای پلاستیک بپیچید و د ر یک کیسه بدون منفذ بگذارید و هوا را کاملا خارج کنید. به این ترتیب می توان تا چند ماه از طعم زنجبیل تازه لذت برد.

* ترفند ساده برای استفاده راحت تر از زنجبیل تازه نگهداری ریشه رنده شده است. برای این کار پس از این که زنجبیل را رنده کردید، آن را به اندازه یک فندق با کمی فاصله در یک ظرف بچیند و در فریزر بگذارید تا کاملا منجمد شود. در هر بار استفاده کافی است تعداد تکه های مورد نیاز را بردارید و به راحتی مصرف کنید. این روش را می توان برای زنجبیل حلقه شده نیز به کار برد و پس از انجماد در ظرف بدون منفذ حداقل تا 3 ماه در فریزر نگه داشت. نگهداری پودر زنجبیل نیز مانند دیگر ادویه هاست. پودر را در ظرف دربسته دور از نور و در جای خشک و خنک نگهداری کنید. البته همیشه توصیه می شود ادویه ها را به مقدار کم خریداری کنید تا عطر و طعم شان حفظ شود.

خاستگاه و طرفداران زنجبیل

زنجبیل، گیاه گرمسیری است که ارتفاع آن تا 2 متر می رسد و برگ ها و ساقه قرمزرنگی دارد. خاستگاه آن آسیا به خصوص هند و مالزی است و یکی از مهم ترین گیاهان مورد استفاده در طب باستان هندی محسوب می شود. این گیاه در نواحی بسیار گرم و با نور خورشید فراوان کشت می شود و امروز، انواع وحشی آن چندان وجود ندارد. دست نوشته های مربوط به مصرف این ادویه به بیش از 2500 سال پیش مربوط است اما به نظر می رسد زنجبیل از 5 هزار سال پیش مورد استفاده بشر بوده است.

درزمان امپراطوری رومیان باستان، تجارت «ادویه سفید» به جنوب آسیا و مناطق حوزه دریای مدیترانه توسط بازرگانان غرب رونق گرفت اما تنها مربوط به طبقه مرفه جامعه بود زیرا قیمت بالایی داشت. به تدریج مصرف آن به دیگر کشورهای اروپایی نیز رسید، به طوری که در قرن نهم میلادی برای مردم فرانسه و آلمان و در قرن دهم برای انگلیسی ها شناخته شد.

ابتدای قرن شانزدهم میلادی نیز اسپانیایی ها کشت زنجبیل را در جامائیکا آغاز کردند و نخستین تجربه پرورش این گیاه را در منطقه ای دور از خاستگاه اصلی به دست آوردند. این اتفاق تا دو قرن موفقیت آمیز بود و آنها لقب سومین تولید کننده این ادویه پس از هند و چین را به خود اختصاص دادند اما این جایگاه به تدریج تنزل پیدا کرد. در حال حاضر هند، چین، اندونزی، نپال و نیجریه مهم ترین تولیدکنندگان زنجبیل هستند که مرغوب ترین زنجبیل مربوط به هند و چین است.

به رغم استفاده و بیش زیاد در کشورهای مختلف، هند را می توان نخستین مصرف کننده آن به دلیل تمایل به مصرف زیاد ادویه ها دانست. اروپاییان از زنجبیل برای معطر شدن نان، شیرینی و نوشیدنی های شان استفاده می کنند. البته مردم هند علاقه زیادی به زنجبیل دارند و آن را همراه گوشت ها، ماهی، برنج و پوره سیب زمینی میل می کنند.

حتی زنجبیل را در چای شان نیز می ریزند. اهالی چین و ژاپن هم طرفداران جدی زنجبیل تازه هستند و رنده شده آن را در انواع سوپ، آش و غذاهای مشابه می ریزند. همچنین زنجبیل را چاشنی مهم ماهی می دانند. آنها اغلب بین دو وعده غذا تکه ای زنجبیل می جوند تا دهان و کام، خوشبو و تمیز شود. در سراسر کشورهای جنوب شرقی آسیا، مصرف زنجبیل تازه آغشته به شکر به عنوان یک شیرینی، بسیار رایج و مورد علاقه است.

ارزش تغذیه ای این ادویه

زنجبیل را باید ادویه ای سرشار از مواد معدنی مانند منگنز، فسفر، مس و منیزیم دانست اما کلسیم، سدیم و آهن نیز دارد. از لحاظ ویتامین ها، حاوی مقدار کمی ویتامین های B1، B2 و B3 است. علاوه بر این ها نباید ویتامین C موجود در زنجبیل تازه را فراموش کرد که البته پس از خشک شدن کاملا از بین می رود. در نهایت این که ریشه زنجبیل منبع غنی نشاسته است و مقدار نسبتا بالایی چربی و پروتئین دارد.

از نظر ارزش تغذیه ای در دو حالت مختلف زنجبیل (تازه و پودر شده) تفاوت چندانی وجود ندارد. در واقع بارزترین آن عطر و طعم بیشتر زنجبیل تازه است و این که ممکن است پودر زنجبیل از انواع با مرغوبیت کمتر تهیه شود، اما مدت نگهداری طولانی تر پودر زنجبیل در صورت عدم امکان ماندگاری زنجبیل تازه مزیتی است که نمی توان نادیده گرفت.

ساده ترین روش پوست گرفتن

زنجبیل تازه را می توان به راحتی به کمک قاشق کوچک پوست گرفت. به این ترتیب قاشق را روی همه قسمت ها حتی گره ها بکشید و پوست را جدا کنید. تمام پوست ریشه حتی قسمت های بر آمده را بردارید. البته این روش تنها برای ریشه هایی است که پوست کاملا تازه و نرمی دارند.