«همسایه»های احمد محمود؛ مظلوم‌ترین رمان ایرانی

هفته نامه صدا - حبیب باوی ساجد*: «همسایه ها» نوشته احمد محمود، مظلوم ترین رمان ایرانی است. هم در رژیم گذشته ممنوع بود و هم در جمهوری اسلامی امکان چاپ ندارد.

اهواز، آن گونه که بود؛ آن گونه که هست؛ که نیست دیگر...

کی، چگونه و کجا رمانِ «همسایه ها» آفریده شد؟

«من الان» در شهری نفس می کشم که یادگار دوران نوجوانی و جوانی من است و ذهن من هر لحظه گوشه گوشه های این شهر را می گردد.» (احمد محمود)

روزنه: باز هم «احمد محمود» و این بار نه سالمرگ، که زادروزش بهانه نگاشتن در باب اوست، و مگر نویسنده برای همیشه مانا نیست؟ خاصه نویسنده ای همچون محمود که به قول «مسعود کیمیایی»: از جان رفت و در جانِ تاریخ افتاد. نویسنده ای که شط کارون را تصویری دوباره داده است، همیشه با ما است، آن چنان که کارون جاری و ساری ست؛ (گو این که رمقی بر کارون نمانده است). موضوع «اهواز در رمان همسایه ها»، موضوع نویی ست. خاصه می تواند بهانه ای شود برای رجوع به زادگاه و بازشناسی آن.

نخست: کی و چگونه و کجا رمان همسایه ها آفریده شده؟

رمان «همسایه ها» سال ۱۳۵۳ چاپ و منتشر شد. اما این رمان در سال ۱۳۴۳ با نام «عُقده» نوشته شده بود. ولی باز هم این تاریخ، دقیق نیست و فرزند ارشد محمود؛ سیامک معتقد است این رمان در اواخر دهه سی و در ۶ جلد دفتر ۲۰۰ صفحه ای کاهی نگاشته شد. اما این هم دقیق و مستند نیست. چرا که احمد محمود خود نوشته است: «عبدالعلی دستغیب، یونسی (ابراهیم) و اسماعیل شاهرودی را برداشته بود و آمده بود خانه ام/ یونسی رمان همسایه ها را که در پنج دفتر نوشته بودم زد زیربغلش و برد خانه. یکی، دو هفته بعد یونسی پیدا شد. همسایه ها را پسندیده بود. گفت که برای چاپش با امیرکبیر حرف می زند» (دیدار با احمد محمود/ ص ۹۳)

فاصله رمان همسایه ها از نوشتن تا چاپ و منتشر شدن حداقل ده سال است. در ابتدا هم قرار نبود «خالد» (قهرمان رمان) مبارز سیاسی باشد، در نسخه نخست، خالد قاچاقچی بود و فرازی از نسخه نخست، به صورت داستان مستقل، با نام «ترس» در مجموعه داستان «زائری زیر باران» چاپ و منتشر شده است. اما کجا این رمان مهم سیاسی/ اجتماعی ادبیات معاصر فارسی آفریده شد؟ این رمان را محمود در شرایط سخت معیشت که مدام برای کار به درِ بسته می خورد آفرید: «یکسال است که گرفتار کار شرکت نفت هستم. تا حالا معلوم نیست چند نور چشمی را استخدام کرده اند ولی بخت فلک زده من؟!» (دیدار با احمد محمود/ ص 73)

همسایه ها در خانه پدری دورسازی آفریده شد که همه خانواده محمود (همسر و فرزندانش) در یک اتاق از آن خانه زندگی می کردند. همسایه ها در مکانی آفریده شد، که از جوار مردمانش، نفت صادر می شود و شعله های نفت پرتوافشانی می کنند. همسایه ها پس از سپری شدن چهار سال تبعید محمود در بندر لنگه آفریده شد؛ آن زمان که پس از تبعید، حتی دوستانش روی از او بر می گرداندند، (چه برسد به دولت و دولتیان تا با او دمخور شوند و کاری برایش دست و پا کنند؟)، همسایه ها چه در دهه سی آفریده شده باشد، و چه در دهه چهل؛ مهم ترین ویژگی اش، ثبت دوران خودش به عنوان سندی زنده است که برای همیشه می توان به سندیت آن ایمان داشت.

تا قبل از رمان همسایه ها، اهواز محور رمان نبود (محمود نخستین رمان نویس اهوازی ست که زادگاه اش را محور اثرش کرد). محمود آغازکننده جغرافیایی در رمان همسایه ها بود که پیش از این هیچ نمونه ای نداشت تا نیم نگاهی به آن بکند و مشابه اش را بیافریند. به صورت عام، در باب جنوب، رمان و داستان آفریده شده بود، اما به صورت خاص، در اهواز، چنین اثر ادبی تا قبل از همسایه ها آفریده نشده بود و درست کار مهم محمود در کنار تکنیک قابل توجه رمان، خلق شخصیت و تیپ های متعدد، گفتار مختص هرکدام از آدم ها و آفریدن لحظه های عاطفی و عاشقانه و انسانی و خلق حوادث و ایجاد تعلیق دراماتیک (همچون فراز مرگ رضوان به دست رحیم خر کچی در ازدحام عروسی و کل و سُرنا و جوشیدن آب روی شعله های آتش)، باید اذعان کرد، ترسیم یک شهر با تمام زوایای پیدا و پنهانش، کاری ست سترگ.

در رمان همسایه ها، شهر جزو لاینفک حوادث پیش رونده رمان است. در کنار احساس خویشی جهانشمول، شهر نیز به همان اندازه برای خواننده ملموس، باورپذیر و جذاب جلوه یافته است. شاید اگر همین موضوع در جایی دیگر از کشور روایت می شد، به جذابیت همسایه ها نمی رسید. برای این که موضوع تنها بیداری مردم و هواداری شان از «دکتر مصدق» و نیز فقر و بدبختی و ملی شدن نفت نیست که می توان در جا به جایی کشور چنین خیزشی را ترسیم کرد، بل، جغرافیا در رمان همسایه ها به عنصری اساسی در ساختار رمان بدل شده است. برای مثال، شرکت نفت، کارگردان نفت، تریلی های حمل نفت، قطار حمل نفت (و حتی در جایی گفته می شود قطار حمل مهمات)، و از همه مهم تر «شط کارون» و «پل سفید» مولفه های جغرافیایی را رقم زده اند

که بدون آن ها و تنها با تکیه بر خالد و رشد خالد از یک پسربچه معمولی و رسیدن به رشد سیاسی و نیز ارتباط میان «بلور خانم» و «سیه چشم» نمی شد چنین رمانی را نگاشت یا ماندگار کرد. پس در نتیجه جغرافیا در رمان همسایه ها، نقشی فراتر از جغرافیای معمولی را دارد و به سخن دیگر: رمان همسایه ها به جز اهواز، در هیچ کجای کشور نمی تواند روایت شود. «تا ماسه های خشک و داغ را پشت سر بگذاریم و به ماسه های مرطوب کنار کارون برسیم، کف پاهایمان حسابی می سوزد. از بوی زُهم ماهی خوشمان می آید. از رو کارون، هُرم گرم و مرطوبی بلند می شود. کارون آرام است. بهار سیلابی می شود و خانه های ساحلی را تهدید می کند. از زیر پل سفید رد می شویم». (همسایه ها/ ص 24)

دوم: شط کارون، سندیت یا امرِ نمادین و ساختاری در کالبد همسایه ها؟

شط کارون، در کنار موتیف شدن در رمان، به عنصری نمادین بدل می شود که به فراخور حوادث، ترسیم آن تغییر می یابد. مثلا همین کارونی که در فراز پیشین، آرام توصیف شده است، در جایی دیگر از رمان، وقتی ماموران می ریزند در خانه تیمی که خالد و رفقا را دستگیر کنند، به تناسب حادثه، کارون این گونه توصیف می شود: «آب تیره کارون گسترده شده است. صدای کارون تهدیدکننده است. موج های پی در پی به پابستِ باریکه سنگفرش کوبیده می شود. راهی نداریم. می زنیم به آب و می رانیم به طرف صخره بزرگی که پیش روی مان است. آب تا زانو است. ماسه زیر پاهامان خالی می شود. موج که می آید، آب تا کشاله ران مان می رسد. می رسیم به صخره. در پناهش قوز می کنیم». (همسایه ها/ صص ۲۳۴، ۲۳۳).

یا آنجا که آخرین دیدارش با سیه چشم رقم می خورد: «پیش روی مان کارون است، با آرامشی عمیق و رازدار» (همسایه ها/ ص ۲۸۰). پل سفید هم همان نقش کلیدی شط کارون را در رمان دارد، اما این یکی حد فاصل جغرافیا با بستر حوادث را ترسیم می کند: «باید سینه سد ساحلی کارون را بنویسم. سد، صاف و یکپارچه است. درازاش، صد متر بیشتر است. از زیر اتاقک تخته ای پلیس راهنمایی که اول پل نشسته است تا زیر خانه فرمانده پادگان که همسایه اداره پست است/ از زیر هلال های بلند پل سفید می گذریم/ از رو قلوه سنگ های بزرگ و کوچک، می رانیم تا زیر طاق اول پل سفید. قوطی رنگ تو دست من است. قلم مو، تو دستِ آزاد است با لنگ های دراز، پیشاپیشِ ما، شلنگ می اندازد.

احمد محمود روی پل سفید، بالای شط کارون

باد افتاده است زیر طاق های بین دوپایه های پل و هوهو، صدا می دهد. انگار که همهمه هزاران نفر قاطی هم شده باشد. ساحل شرقی کارون، با چراغ های ریز و درشت، انگار که فرسنگ ها با ما فاصله دارد. صدای آب، آدم را می گیرد. انگار که به جان آدم ترس می ریزد.» (همسایه ها. صص 137، 136) وقتی به عکس محمود بر پل سفید و بالای کارون در دهه سی نگاه کنیم، می بینیم، آب شط کارون همسطح پل است، (دقت کنید از شط تا سطح پل چند متر است، و این جدا از سرریز شدنش در خیابان 245 متری، محل میتینگ و درگیری پلیس با مردم در رمان همسایه هاست). خب، این در کنار جنبه نمادین و ساختاری کارون در رمان همسایه ها، حقیقتا می تواند برای فرزندان امروز اهواز جذاب و البته به نوعی رویا و آرزویی دست نیافتنی و تلخ هم قلمداد شود،

چرا که آن ها به گمان هیچ وقت کارون را چنان که در رمان همسایه ها توصیف شده است و نگارنده در دهه شصت و در دوران کودکی آن را دیده است، نمی بینند. البته نقش شط کارون در رمان همسایه ها و دیگر آثار احمد محمود (از جمله رمان مدار صفر درجه که اساسا با کارون آغاز می شود)، ریشه ای فراتر از دلبستگی ادبی برای محمود دارد، آن چنان که آرزو داشت همه پهنای کارون را با بلم طی کند. بنابراین شط کارون برخلاف بسیاری از نویسندگانی که بعدها آن را دستمایه قرار داده اند، تن ها نقش توریستی نداشته و بالعکس نقشی کاملا همتراز با خط روایی همسایه ها دارد. در آغاز نوشتم که همسایه ها، سند زمانه خودش هست. یکی از اسناد ماندگار همسایه ها، ارائه تصویری خروشان از شط کارون است.

این در زمانه ما که کارون به مفهوم مطلق از نفس افتاده است و خشکیده است، اهمیت شایانی می یابد. در رمان همسایه ها، جایی می خوانیم که کوسه در کارون است. هرکس، اندک شناختی از شط داشته باشد، می داند که کوسه در عمق زیاد پدیدار می شود: «کارون سیلابی و توفنده و گل آلود شده است. رنگش عینهو شیرقهوه است. با موج های بزرگ و کوچک، پابستِ خانه های ساحلی را می کوبد. لاشه گوسفندانی را که از روستاهای دوردست از جا کنده است و همراه خود آورده است، به ساحل می اندازد. شعار بزرگی را که بر سینه سد سیمانی نوشته بودیم، آب گرفته است.

برج اندازه گیری آب رفته است زیر آب. از نرده های پل سفید که به آب نگاه کنی، سرت گیج می خورد. شب ها، صدای کارون تا دوردست ها می رود و روزها، هر روز که می گذرد، سر و صداها بیشتر می شود. / ممی رو کوسه زد/ می دونم... پای راستشو برده/ انگار هیچ اتفاقی نیفتاده است. تابستان که می شود از این خبرها فراوان است» (همسایه ها/ صص 214، 259).

سوم: اهواز، شهرها و روستاهای همجوارش در رمان همسایه ها

احمد محمود در رمان همسایه ها به شدت نکته بین و نکته سنج است. آن چنان که پیش از این اشاره کردم، نکته سنجی اش تنها در تکنیک روایی نیست، بل، در ارائه جغرافیای درون اهواز و بیرون از آن در همجواری با شهرها و روستاهای دیگر و نیز توجه به مردم شناسی قومی و لهجه ها و تکیه کلام ها و لباس پوشیدن ها و به فراخورِ آدم ها؛ پرداختن به جزییات آنان، نشان از دقیق شدن نویسنده در زادگاه اش با همه درون و برون آن دارد.

برای نمونه، خالد از خانه شان که در باغ شیخ است، می راند در خیابان پهلوی، از خیابان پهلوی می راند در خیابان ۲۴ متری و میدان مجسمه که محل تجمع میتینگ است، از میدان مجسمه می راند خیابان سی متری، و از روی پل سفید می رود آن سوی کارون که منازل راه آهن و اداره پست است و بعد هم باشگاه نفت و آخرین دیدارش با «سیه چشم» (بی آن که محمود این را به خواننده به واسطه کلام بگوید، با استفاده از توصیف فضا و حالات درونی خالد، خواننده پی می برد، این آخرین دیدار خالد و سیه چشم است). باری، محمود فراتر از روایت رشد خالد در بستر سیاسی دهه سی، اهواز و برون و درون آن را بسیار عالی جان به کلمه داده است: «مشتری هایش اغلب عرب هستند. از روستاهای نزدیک شهر.

از زویه، از زرگان، از دغاغله، و گاهی هم کمی دورتر، مثلا از چنیبه، یا باز هم دورتر مثلا از شوش/ توی قهوه خونه دارخوین دو سیخ کوبیده خوردم/ تا گصبه با لنج اومدیم/ آفاق را تو باغ شیخ گرفته اند/ می خوام صدتا اعلامیه بدم که بندازی تو خونه های خیابون حکومتی. از اول خیابون تا آخر آسفالت/ از شهر می رویم بیرون. می رانیم تا نزدیک یکی از دهکده ها. مثلا شکاره، یا دغاغله و یا زرگان رو سبزه ها بساط مان را پهن می کنیم/ راننده ترمز می کند. آخر آسفالت است. تا خانه، کلی راه مانده است/ چراغ های پل سفید تازه روشن شده است/ کج می کنم تو کوچه هیزم فروش ها/ حالا تو خیابون کج و کوله خرمافروش ها هستم/ نشسته ایم رو لوله های نفت که از کنار قبرستان می گذرد و به بندر می رود/ یک هفته است که سیه چشم را ندیده ام، از هفته قبل که تو باغ ملی دیدمش/ کرمعلی رفته است و از بازار حراج یک شلوار و یک نیم تنه خریده است/ صدای اذان ظهر از توی گلدسته مسجد بازار عبدالحمید بلند می شود/ باید عرض خیابان سی متری را بگذرم/ پشت باغ ریچی، کنار کارون، ساعت ده صبح/.» (همسایه ها/ صص ۲، ۲۶۶، ۲۵۷، ۲۲۷، ۲۲۶، ۲۱۶، ۱۸۸، ۱۷۷، ۱۱۹، ۱۱۱، ۵۶، ۵۵، ۶).

این نام های کوچه، پس کوچه ها و خیابان ها و میادین اهواز و دیگر شهرها و روستاهای همجوار، جدا از جذابیت شان برای مخاطبِ ناآشنا که به نوعی او را علاقمند به دیدن آن اماکن می کند، سندیتی ست برای اهوازی ها که بسیاری از مکان های اهواز را به نام قدیم شان نمی شناسند و در نتیجه سندیت رمان همسایه ها، حوادث آن اماکن را هم در پی خود ثبت می کند.

احمد محمود در دهه ۱۳۴۰

چهارم: اهواز به مثابه رمان ترجمه شد

رمان همسایه ها به رغم استفاده از زبان، لهجه و گویش بومی، به رغم توصیف عناصر اقلیمی، یکی از ترجمه پذیرترین آثار روایی ادبیات معاصر فارسی ست. ضمن اینکه نویسنده، در عین حال که اثری همه فهم و جهان شمول آفریده است، در عین حال به اقلیم وفادار بوده. اگر بنا را بر آسیب شناسی آثار ادبی قرار دهیم که با محور اهواز نوشته شده اند، باید اذعان کرد، اندک نویسندگانی که اهواز را محور اثرشان کرده اند، امر ترجمه پذیری را با گریز از زادبوم و توجه به داشته های بومی وز بان و لهجه و گویش اشتباه گرفته اند و در نتیجه به علت اشتیاق فراوان به ترجمه پذیری اثرشان، از مولفه های جغرافیایی اجتناب کردند.

اهواز به مثابه رمانِ در همسایه ها این قاعده را برهم زد و این اثر در شوروی در پنجاه هزار نسخه، ترجمه، چاپ و منتشر شد. به زبان عربی و کردی و همچنین به سه زبان دیگر ترجمه شده است. به این صورت، اهواز نه تنها به خوانندگان این جایی که به خوانندگان اقصی نقاط دیگر کشورها و فرهنگ ها به عنوان جغرافیایی مرزی و آبستن حوادث و نفت و مبارزات شناسانده شد و این می تواند در ردیف دیگر شهرهای مهم جهان قرار بگیرد که در رمان های مهم به ما معرفی شده اند.

تکمله: چرا اهوازِ همسایه ها در سینما تصویر نمی شود؟

خیلی دلم می خواهد الان یک نسخه از آن (فیلم نامه) را پیدا کنم و بیندازم توی جریان ببینم چه می شود. اگر بشود عالی است. به نظر من یکی از سرمایه های خوب خواهدشد. خودِ آن فضای 30 تیر- 28 مرداد 32 در اهواز اصلا می شود یک سِت دیگری بسازیم و این امکان پذیر است. (داریوش مهرجویی/ کتاب احمد محمود/ نوشته حبیب باوی ساجد/ انتشارات افراز). اگر خیزِ داریوش مهرجویی برای جان به تصویردادن رمان همسایه ها به بن بست نمی خورد، می توانستیم اهواز را ورای تخیل خودمان، تصویری ببینیم. اما حالا دیگر این آرزو محال است. می پرسید چرا؟

می گویم: همه این نوشتار را فراموش کنید و بروید به عکس محمود روی پل سفید، در دهه سی نگاه کنید که شط کارون چگونه و در چه چشم اندازی وسیع گسترده است. این نوشتار را فراموش کنید. عکس را هم که احتمالا در دسترس همه نیست، فراموش کنید، بروید رمان همسایه ها را بخوانید و آن جایی که محمود شط کارون را توصیف و ثبت کرده است را بخوانید. رمان همسایه ها نمی تواند فیلم شود، برای این که اهواز باید درست دربیاید، اهواز چگونه در تصویر درست در می آید وقتی شط کارون جان داده است از «بس که آب ندارد»؟ (اشاره به دیالوگ مهم فیلم مادر ساخته علی حاتمی: مادر مُرد از بس که جان ندارد).

*مستندساز و داستان نویس