آثار موسیقایی تاثیرگذار در زمینه دفاع مقدس

روزنامه شهروند - رضا نامجو: مردم غرق شادی بودند و پیروزی بعد از جانفشانی و مبارزه نصیب‌شان شده بود. حالا می‌خواستند آستین‌ها را بالا بزنند و خانه را از نو بسازند. دست در دست هم داده بودند و باورشان فرارسیدن روزهای روشن بود. روزهایی که دیگر ظلم نباشد، فقیر نباشد و کسی از درد نداری شرمنده زن و بچه‌اش نباشد. آستین‌ها را بالا زدند و هر کسی به سراغ کار خودش رفت. شور و شوق مردم در آن روزها کم‌نظیر بود. دشمن نمی‌خواست این شادی ادامه پیدا کند. فکر و خیال بد به سرش زده بود.


گمانش این بود که ایرانی‌های شاد از پیروزی سخت به دست آمده، دور و برشان را نمی‌پایند. خواست از آنچه گمان می‌کرد غفلت بعد از پیروزی است، استفاده کند و تهران را بگیرد. کسی ستگیرش نشد جوان‌های عاشق خاک ایران چطور خودشان را به مرزهای مشترک با عراقی‌ها رساندند و خیال خام دشمن را نقش بر آب کردند. خیلی‌ها اما امکان رفتن به جبهه را نداشتند. یا پا به سن گذاشته بودند یا حضورشان در حوزه‌ای که تخصصش را داشتند، کارایی بیشتری برای ایران آن روزها داشت. آنها ماندند و در سال‌های سخت جنگ تحمیلی و بعد از آن نغمه‌سرایی کردند، حماسه کشیدند و تصویر کردند جانفشانی عاشقان مومن خاک شان را.

خنیاگران سرزمین ایران که در سال‌های پیش از پیروزی انقلاب با مردم همراه و همدل بودند باز هم قدم پیش گذاشتند و از فداکاری و جانفشانی جان برکفانی گفتند که حاضر نبودند خودشان در امن و آرامش زندگی کنند اما یک وجب از خاک ایران را به اغیار بسپارند. حالا نغمه‌سرایان و اهل هنر می‌خواستند در این دفاع شجاعانه شریک باشند و چه خوب وارد میدان شدند. علاوه بر نوحه‌سرایانی چون صادق آهنگران و غلامرضا کویتی‌پور که از ستون‌های فراموش‌ناشدنی موسیقی در دفاع‌مقدس بودند، خنیاگران و موزیسین‌های شناخته‌شده سرزمین ما همچون محمدرضا لطفی، شهرام ناظری، محمدرضا شجریان، کیخسرو پورناظری و دیگران تصنیف‌های تاثیرگذار و ماندگاری برای حماسه‌آفرینان سرزمین ایران در هشت‌سال دفاع‌مقدس ساختند.

غم نهفته در صدا

جوان اهوازی اصالتی دزفولی داشت. اجرای نوحه‌های پرشورش در سال‌های جنگ او را به تاثیرگذارترین مداح سال‌های جنگ تبدیل کرد. شاعر بیشتر نوحه‌هایی که با صدای او اجرا می‌شد، حبیب‌اله معلمی، شاعر اهل بهبهان بود. ملودی بیشتر نوحه‌های او از موسیقی محلی اهواز و بهبهان گرفته شده بود. کلام در کارهای او صریح بود و غم ذاتی صدای آهنگران بر اثرگذاری نوحه‌هایش می‌افزود. کنار هم قرار گرفتن این فاکتورها، کارهای حاج صادق را ماندگار کرد. «در آذر ‌سال ١٣٦٠ بعد از عملیات طریق‌القدس که منجر به آزادسازی بستان شد من دعای کمیل خواندم و از همان جا کارم به‌عنوان نوحه‌خوان در جبهه‌های جنگ آغاز شد».


صادق آهنگران چگونگی آغاز نوحه‌خوانی‌اش را این‌طور به یاد می‌آورد. او البته وقتی در این حوزه برای خود نامی به دست آورد که در جماران نوحه «ای شهیدان به خون غلتان خوزستان درود» را خواند. امام خمینی(س) این نوحه را خیلی پسندید. عنوان «ای لشکر صاحب زمان» را خود آهنگران نوشته بود و شاعر کارهایش یعنی حبیب‌الله معلمی گفت ملودی‌اش را خودش ساخت و خیلی هم ماندگار شد. این نوحه چند‌سال بعد توسط ارکستر سمفونیک تهران با تنظیمی از حشمت‌اله سنجری و با اجرای مهدی شمس نیکنام، خواننده توانمند کلاسیک اجرا و ضبط شد. حاج‌صادق آهنگران یکی از ستون‌های تاثیرگذار نوحه‌خوانی در سال‌های دفاع‌مقدس است. صدای او آن‌قدر تاثیرگذار بود که به محض اجرای یک نوحه، کارهایش در ایران زمزمه می‌شد و رزمنده‌های حاضر در جبهه هم با کارهایش ارتباط خاصی برقرار می‌کردند. سوی دیار عاشقان یکی از همین کارهای تاثیرگذار بود که با دکلمه خود آهنگران آغاز می‌شد و بعد هم خواندن نوحه‌وار آن شعر را آغاز می‌کرد.

او البته در کارهایش از ساز خاصی استفاده نمی‌کرد. تاثیرگذاری صدایش برای انتقال پیام کافی بود. این کار آن‌قدر معروف شد که در سال‌های ابتدایی جنگ آرم ‌بخش‌های اصلی خبر در صداوسیما شد. جاده و اسب... با غزل معروف ابوالقاسم حسینجانی، کار دیگری بود که با صدای آهنگران اجرا شد و خیلی زود بر سر زبان‌ها افتاد. در سال‌های بعد از جنگ این قطعه با تنظیم ارکسترال محمد میرزمانی به بازار آمد. چند روز بعد از پذیرش قطعنامه ٥٩٨، علیرضا قزوه شعر «شب است و سکوت» را به صادق آهنگران سپرد و از او خواست این شعر را بخواند. این قطعه «مثنوی شرمساری» نام گرفت: شب است و سکوت است و ماه است و من/ فغان و غم و اشک و آه است و من/ شب و خلوت و بغض نشکفته‌ام / شب و مثنوی‌های ناگفته‌ام / شب و آخرین سوز مستانه‌ام/ شب و‌ های‌های غریبانه‌ام...». «شب است و سکوت» ازجمله کارهای آهنگران بود که بعد از جنگ خوانده شده بود اما باز هم با اقبال عمومی مواجه شد.

پیروی خجسته

محمد گلریز را با سرودهای انقلابی‌اش می‌شناسند. برخیزید، صبح شکوفا، نیایش، بانگ آزادی،‌ ای بسیجی، دریغا، نغمه توحید، سلام بر بصیرت، غم فراق، سکر سماع ملکوت و خجسته باد این پیروزی شناخته‌شده‌ترین کارهای او هستند که همگی نام آلبوم‌هایی را شامل می‌شوند که با صدای محمد گلریز منتشر شده است. او یکی از چهره‌های فعال و شناخته‌شده موسیقی دفاع‌مقدس است و صدایش به‌عنوان میراث شفاهی ایران در سازمان میراث‌فرهنگی ثبت شده است. محمد گلریز و اسفندیار قره‌باغی در سال‌های جنگ به همت شورای شعر و موسیقی صداوسیما سرودهای زیادی را با موضوعات متنوع مربوط به جنگ خواندند، در آن میان سرود «صبح پیروزی» گلریز خیلی معروف و ماندگار شد.


این سرود تمی مارش‌مانند داشت و مضمون امیدبخش و قهرمانانه آن محبوبیتش را در پی داشت: «از صلابت ملت و ارتش و سپاه ما /جاودانه شد از فروغ سحر پگاه ما/ صبح آرزو دمیده از کرانه‌ها/ شاخه‌های زندگی زده جوانه‌ها/ این پیروزی خجسته باد این پیروزی...» مدتی قبل از آغاز عملیات بیت‌المقدس که منجر به آزادسازی خرمشهر شد، سفارش اثری موسیقایی به تیم مشهور آن سال‌ها شد. آنها هم قطعه‌ای با مضمون پیروزی در جنگ را تولید کردند. پس از آزادسازی خرمشهر در سوم خردادماه ‌سال ١٣٦١ بلافاصله این قطعه موسیقی که عنوانش «صبح پیروزی» است به صورت متوالی از صداوسیما پخش شد و در بین مردم به قطعه خجسته باد شهرت پیدا کرد. حمید سبزواری در مقام شاعر، احمدعلی راغب در جایگاه آهنگساز و سیدمجتبی میرزاده در سمت تنظیم‌کننده سایر عوامل خلق این اثر موسیقایی بودند.

در فراق جهان‌آرا

سه ‌سال مانده به ٦٠ سالگی مردی که نامش با موسیقی و نوحه‌سرایی در هشت‌سال حماسه عجین شده است. او هم مثل آهنگران اهل جنوب ایران است. ممکن است خیلی‌ها ندانند که او رشته موسیقی را از سال‌هایی که در مقطع راهنمایی تحصیل می‌کرد، آغاز کرده بود. آن‌قدر صدای خوبی داشت که در دوره دبیرستان برای پیشاهنگی معرفی شد. یک‌سال قبل از انقلاب پا به وادی خوانندگی مذهبی گذاشت و در ایام عزاداری محرم برای عاشقان حسینی نوحه سر داد. غلامرضا کویتی‌پور نوحه‌هایی چون «غریبانه»، «چنگ دل» و «دل پریشانم» را در سال‌های جنگ خواند. اما به گواه آنها که سال‌های جنگ را درک کرده‌اند، تاثیرگذارترین کار کویتی‌پور مربوط به آزادی خرمشهر بود. آن روزها محمد جهان‌آرا شهید شده بود و نوحه‌سرای خرمشهری «ممد نبودی ببینی» را خواند: «ممدنبودی ببینی شهرآزاد گشته/ خون یارانت پرثمر گشته/ آه و واویلا کو جهان‌آرا/ امیدم گشته ناامید بعد از هجرتو/ یاران می‌آیند اندر پی تو»... تاثیرگذاری آن کار و بسیاری از نوحه‌های دیگر کویتی‌پور تا به آن حد بود که خیلی‌ها او را حماسه‌خوان می‌دانند، نه نوحه‌خوان.


او از همان ابتدای کارش به نغمه‌ها و ملودی‌های منطقه بوشهر توجه ویژه‌ای داشت و همین مشخصه کارهایش را ریشه‌دار می‌کرد. سال‌ها بعد از جنگ کویتی‌پور ممد نبودی ببینی را با ارکستر سازهای زهی در آلبومی به نام «غریبانه» خواند. این نوحه قبلا هم خوانده شده بود، با این وجود غلامرضا کویتی‌پور از فخری (شاعر نوحه) درخواست کرد آن را به او بسپارد. او این قطعه را در‌ سال ١٣٦٢ و در سالروز آزادسازی خرمشهر در مسجد جامع خرمشهر اجرا کرد و به شهرتی فراگیر دست یافت. البته مسعود کرامتی بازیگر و تهیه‌کننده تئاتر و سینما در ‌سال ١٣٧٢ این قطعه را با تغییراتی در شعر و با تنظیمی از محمدرضا علیقلی که به شکل ارکسترال انجام داد، اجرا کرد.

این اجرا هم بارها از صداوسیما پخش شد. اما کویتی‌پور یک بار دیگر قطعه ممد نبودی را اجرا کرد. وی ‌سال ١٣٨٣ در آلبوم غریبانه ٢ با تنظیمی از مجید رضا‌زاده این قطعه را در ساختار پاپ اجرا کرد. در این اجرا نیز بخشی از شعر تغییر کرد که وظیفه بازسرایی شعر برعهده محمدعلی شیرازی بود. این قطعه از همان آغازش با واژه ممد شروع می‌شود. شاعر به دلیل دوستی با جهان‌آرا از تلفظ گویش محلی در شعر خود استفاده کرده، همین صمیمیت موجب بروز نوعی خلاقیت شده و همین سادگی و البته ملودی قوی و بسیار گیرای آن درکنار اجرای تاثیرگذار، نظر مخاطب را به سوی خود جلب می‌کند. قطعه «غریبانه» یکی از آثار شاخص موسیقی دفاع‌مقدس است که توسط پرویز بیگی‌حبیب‌آبادی در اوایل جنگ تحمیلی سروده شده است و با صدای کویتی‌پور مورد استقبال قرار گرفت.

بی‌قراری‌ها برای کاروان شهید

یکی از تصنیف‌های ماندگار آن سال‌ها که بعد‌ها هم شنیده شد و تأثیر خودش را در انتقال تفکر دفاع از میهن در میان جوان‌هایی که سال‌های جنگ را تجربه نکرده بودند، گذاشت، کاری است با آهنگسازی زنده‌یاد محمدرضا لطفی، با شعر اصلان اصلانیان و آواز محمدرضا شجریان: «تفنگم را بده تا ره بجویم که هر که عاشقه پایش به راهه / برادر بی‌قراره برادر شعله‌واره برادر دشت سینه‌ش لاله‌زاره ...». آواز شجریان و ساز خشمگین لطفی آن‌قدر احساس و عاطفه و حماسه را خوب کنار هم قرار داده بود که شنونده چاره‌ای نداشت غیر از آن‌که در آن واحد هم اشک بریزد و هم عزمش را جزم کند برای درود فرستادن به آنها که خاک میهن را محافظت کردند و در ازایش عزیزترین داشته آدمی یعنی جان‌شان را فدا کردند. لطفی کارهای ماندگار دیگری هم برای دفاع‌مقدس انجام داد که یکی از ماندگارترین آنها تصنیفی است با نام «کاروان شهید».


شهرام ناظری، خواننده شناخته‌شده آواز ایرانی این تصنیف را به‌خوبی اجرا کرده است. این قطعه در شوشتری تصنیف شده و با توجه به روانی شعر و آهنگ هنوز هم شنوندگان زیادی دارد. این‌طور می‌توان نتیجه گرفت که محمدرضا لطفی با توجه به ساخته‌هایش در حوزه دفاع‌مقدس نسبت به این واقعه تاریخی، نگاهی حماسی و ملی داشت. شهرام ناظری قطعه‌های زیادی در زمان جنگ خواند مثل قطعه «برخیز که دشمن به دیارآمده امروز/ ای شیردلان وقت شکار آمده امروز» که زنده‌یاد محمدرضا لطفی آن را بعد از حادثه هویزه نوشت و غزلش هم سروده کاشانی بود. بعد از شهیدشدن یکی از اقوام ناظری که خلبان هم بوده، او قطعه شهید را بازهم با همکاری لطفی خواند اما معروف‌ترین اثر او برای دفاع‌مقدس مربوط به بعد از جنگ است، قطعه «گل ارغوان» او هنوز هم با کلیپی که یادآور حسین فهمیده است، هرازگاهی پخش می‌شود:

می‌گذرد کاروان/ روی گل ارغوان/ قافله‌سالار آن/ سرو شهید جوان... خورشیدی/ تابیدی/ای‌ شهید/ در دل‌ها جاویدی ‌ای ‌شهید...

همپای جلودار

«همپای جلودار» شعری از استاد «حمید سبزواری» است که در قالب سرودی با صدای حسام‌الدین سراج و دکلمه محمدعلی معلم دامغانی ساخته شد. این سرود و سروده زیبا وصف حال فلسطین و لبنان است که سالیان دور بارها از تلویزیون شنیده‌ایم.


این سرود یکی از آثاری است که برای دفاع‌مقدس ساخته نشد اما پخش آن در سال‌های دفاع‌مقدس با توجه به مفاهیم مشترکی که میان تلخی زندگی فلسطینیان و سختی جنگ ایران و عراق وجود داشت مورد توجه قرار گرفت و به محبوبیت رسید: وقت است تا برگ سفر بر باره بندیم/ دل بر عبور از سد خار و خاره بندیم/ گاه سفر آمد؛ نه هنگام درنگ است/ چاووش می‌گوید که ما را وقت تنگ است/ گاه سفر شد، باره بر دامن برانیم/ تا بوسه‌گاه وادی ایمن برانیم...». این سرود که مربوط به آلبوم نینواست، هنوز هم شنیدنی و تاثیرگذار است.

ملوانان، خلبانان ...

نجفی در موسیقی ایران با انتشار آلبوم‌های محلی گیلکی شناخته می‌شود اما یک قطعه با صدای او در سال‌های جنگ کافی بود تا نامش در میان چهره‌های تاثیرگذار موسیقی جنگ ثبت شود. او در دهه ٧٠ از خواننده‌های فعال در موسیقی موسوم به کوچه‌بازاری بود. بعد از انقلاب اما نجفی راه دیگری را در موسیقی‌اش برگزید که تولید کارهایی بود که بعدها آثار ارزشی و انقلابی لقب گرفتند. جمشید نجفی در دوران دفاع ٨ساله از میهن، یک قطعه بیشتر نخواند. همان یک کار آن‌قدر تاثیرگذار و زیبا بود که هنوز هم خیلی‌ها زمزمه‌اش می‌کنند. «پرواز کن» که در میان مردم با عنوان «خلبانان» شناخته می‌شود به دو زبان آذری و فارسی خوانده می‌شد: حمله ور شد ارتش خلق ایران/ سوی دشمن از زمین و آسمان/ نرود جز راه حق و راه دین/ چون گرفته درس و مکتب از قرآن... پرواز کن/ فرشته حق یارت باد/ الله نگهدارت باد... خلبانان همان‌طور که از نامش پیداست در وصف خلبانان تیزپرواز و شجاع هموطن در سال‌های دفاع‌مقدس سروده شده و در ‌سال ٦٠ پخش شد.

فیروز برنجان شاعر، ملودی‌ساز و تنظیم‌کننده این قطعه است که به زبان فارسی و ترکی البته با گویش آذری اجرا شده است. قطعه به لحاظ ساختار به صورت سنتی و با استفاده از سازهای سنتی و محلی آذربایجانی اجرا و از گروه کر نیز در خلال قطعه استفاده شده است. خلبانان در مقایسه با آثاری که در سال‌های جنگ تولید می‌شد، ریتم تندتری داشت و لحن حماسی ملودی، تنظیم و البته آواز در آن چیرگی بیشتری در مقایسه با عناصر تکرارشونده‌ای چون غم و اشک و اندوه داشت که بسیاری از آثار دیگر از آنها بهره می‌بردند. جمشید نجفی سال‌ها بعد هم (اواخر دهه ٧٠شمسی) این قطعه را بازخوانی کرد که تغییرات چشم‌گیری در مقایسه با نسخه اولیه داشت. در نسخه جدید، جابر اطاعتی این قطعه را به صورت پاپ
تنظیم کرد.

دیگران

قطعه «جنگ جنگ تا پیروزی» با اجرای رشید وطن‌دوست و با همراهی ارکستر سمفونیک تهران با تنظیمی از حشمت‌اله سنجری اجرا شد.

قطعه «سلاح را برگیریم» با اجرای محمدعلی قدمی در ساختار موسیقی سنتی اجرا شد.

«کجایید ای شهیدان خدایی» با اجرای بیژن کامکار است که این اثر در ‌سال ١٣٥٨ اجرا و ضبط شده است.

قطعه محلی لری «دایه دایه وقته جنگه» با اجرای محمد میرزاوندی نیز یکی از آثار مشهور موسیقی است که در سال‌های دفاع‌مقدس اجرا شد و نزد مخاطبان به‌خصوص اقشاری که با گویش لری تکلم می‌کردند، محبوب شد.