متهمان اصلی خاموشی‌های اخیر مشخص شدند

دنیای اقتصاد: قطعی‌‌‌های مکرر برق در هفته‌‌‌های اخیر، بازار شایعات در خصوص ریشه‌‌‌یابی دلایل خاموشی‌‌‌ها را داغ کرده است. استخراج رمزارز یکی از متهمان اصلی خاموشی به‌‌‌ویژه به دنبال رشد قیمت این ارزهای دیجیتال بوده است. در بازه زمانی یک‌ساله بهای شش ارز مهم و مشهور دیجیتال بین ۵۰ تا ۲۶۱‌درصد رشد کرده که انگیزه بسیار زیادی برای استخراج‌‌‌کنندگان ایجاد کرده است. در یک سال گذشته نیز ظاهرا این موضوع روی توسعه فعالیت مزارع رمزارز قانونی و غیرقانونی اثر گذاشته است. بدون تردید در فضایی که بهای انرژی ارزان است و نظارت سازنده‌‌‌ای بر مصرف وجود ندارد، اقدامات غیرقانونی نیز تقویت می‌شود و نمود آن در پلمب مزارع مخفی استخراج رمزارز دیده می‌شود. اما به گفته کارشناسان، روند صعودی استخراج رمزارزها را نباید عامل اصلی بروز کسری ۲۰‌هزار مگاواتی در تامین برق کشور دانست.

کارشناسان ناکارآمدی در روند سیاست‌‌‌‌‌‌های حاکم بر حوزه انرژی از جمله نبود امکان ذخیره‌‌‌سازی انرژی برق و گاز در دوره‌‌‌های کم‌‌‌باری مصرف و همچنین عملکرد دولت سیزدهم در نیمه نخست امسال در ذخیره‌‌‌سازی گازوئیل را در این فقره موثر می‌‌‌دانند. ضمن اینکه عدم‌تخصیص گاز را متهم اصلی بروز این کاستی‌‌‌ها عنوان می‌کنند. در این میان مدیران وزارت نیرو، افت 7درصدی گاز تخصیص‌یافته به نیروگاه‌‌‌های کشور در 9ماهه امسال را عامل بروز این ناترازی عنوان کرده و تاکید دارند که سوخت مایع اختصاص‌یافته به نیروگاه‌‌‌ها در چهارماه ابتدایی امسال افزایشی بوده، اما امکان جبران کسری گاز تحویلی به نیروگاه‌‌‌ها، مهیا نشده است.در واقع عامل اصلی بحران کنونی برق و گاز در کشور، به افت 5میلیارد مترمکعبی گاز تحویلی به نیروگاه‌ها و کاهش 2میلیارد لیتری در تحویل سوخت گازوئیل به این بخش نسبت داده می‌شود و استخراج رمزارز نقش کمتری نسبت به این عوامل در بروز خاموشی‌‌‌های گسترده در سطح خانه‌‌‌ها و صنایع دارد.

ناترازی در باند جدید

مساله ناترازی انرژی در طول دودهه گذشته مطرح بوده و در سال‌های اخیر شدت گرفته است. با ‌‌‌وجود این، طی ماه‌‌‌های اخیر شاهد شدت گرفتن بحران انرژی در کشور هستیم؛ به‌‌‌گونه‌‌‌ای‌‌‌که ظرف بیش از دوهفته اخیر فعالیت مدارس، دانشگاه‌‌‌ها، ادارات و سازمان‌های وابسته در بسیاری از شهرها متوقف شده و هم‌‌‌زمان به بسیاری از فعالان بخش خصوصی، کسب‌وکارها و صنایع برای توقف فعالیت فشار وارد شده است. در همین‌‌‌حال روند خاموشی برای واحدهای مسکونی نیز شدت گرفته است. در این میان، دلایل مختلفی در سطح کلان برای این خاموشی‌‌‌ها مطرح می‌شود. بی‌‌‌توجهی به ذخیره‌‌‌سازی گازوئیل به‌‌‌عنوان سوخت جایگزین اغلب نیروگاه‌‌‌های برق کشور یک موضوع جدی و اثرگذار بر ناترازی است، ضمن اینکه نبود سرمایه‌گذاری برای توسعه زیرساخت‌‌‌های انرژی هم دلیل دیگر بروز وضعیت فعلی است. بی‌‌‌توجهی به ظرفیت‌‌‌های قرارداد 25ساله ایران و چین که به فعال شدن به‌موقع بخش تولید انرژی خورشیدی کشور منجر نشد، نیز مزید بر علت شده تا در کنار روند روزافزون استخراج رمزارز و بی‌‌‌عملی نهادهای مربوطه در شناسایی ماینرهای غیرقانونی، خاموشی‌‌‌ها گسترش یابد. از آنجا که تکیه بخش خانگی به گاز در تامین نیازهای انرژی اثر بالایی بر بروز کاستی‌‌‌های کنونی دارد، یک بسته و نه یک عامل، موجب بروز بحران خاموشی و کمبود برق و گاز در کشور شده است.

رمزارز؛ متهم اصلی یا تخلف فرعی؟

خاموشی گسترده و قطعی‌‌‌های مکرر برق در کشور در هفته‌‌‌های اخیر با رشد روزافزون بهای رمزارزها همراه شده است. در چنین فضایی عملا رغبت به استخراج رمزارزها حتی در ازای پرداخت جریمه، افزایش خواهد یافت. در نیمه شهریورماه امسال سخنگوی صنعت برق، از شناسایی 4هزار دستگاه ماینر و مصرف غیرمجاز 2هزار مگاوات برق برای استخراج رمزارز خبر داد و گفت: «تقاضای رسمی برای استخراج رمزارز به صورت شبانه و مجاز صورت می‌گیرد، اما تخمین‌‌‌ها نشان می‌دهد که بین ۱۷۰۰ تا 2هزار مگاوات برق به صورت غیرمجاز در این زمینه مصرف می‌شود.» البته آمار یادشده توسط سخنگوی صنعت برق در شرایطی بود که بهای رمزارز به سطوح کنونی نرسیده بود.در روزهای گذشته عباس علی‌‌‌آبادی، وزیر نیرو، نیز وعده داده که مردم استخراج‌‌‌کنندگان بیت‌کوین را معرفی کنند و پاداش بگیرند. این وعده درحالی مطرح شده است که به اعتقاد کارشناسان حوزه انرژی، وزارت نیرو با توجه به روند مصرف برق، توان رصد و شناسایی مزارع استخراج بیت‌کوین را دارد. بنابراین تداوم روند فعالیت غیرمجاز ماینرها با وجود بحران‌های انرژی در کشور و همچنین رشد قابل‌توجه بهای این ارزهای دیجیتال در هفته‌‌‌های اخیر جای شک و شبهه بسیاری به‌‌‌جا می‌‌‌گذارد. به‌‌‌علاوه آنکه این سوال مطرح می‌شود که آیا کسب درآمد برای دولت یا نهادها و دستگاه‌‌‌های وابسته به قدرت، با اتکا به رمزارز نسبت به تولید، صرفه اقتصادی بیشتری ندارد؟

گاز؛ دلیل مهم قطعی برق

براساس جدیدترین آمار مطرح‌شده توسط وزارت نیرو، با وجود رشد سالانه مصرف برق کشور، میزان گاز تحویلی به نیروگاه‌‌‌های کشور در 9ماه امسال، 7‌درصد کمتر شده است. در همین حال براساس ادعای مطرح‌شده توسط وزارت نیرو هرسال در نیمه نخست سال با حداکثر گازرسانی به نیروگاه‌‌‌ها، ذخایر سوخت مایع آنها برای فصل سرد سال پر می‌‌‌شد؛ اما در تابستان امسال، علاوه بر تحویل ناکافی سوخت مایع به نیروگاه‌‌‌ها، با کسری تامین گاز، بخشی از ذخایر سوخت مایع نیروگاه‌‌‌ها در همان فصل گرم سال مصرف شد و همین موضوع به بروز بحران کنونی منتهی شده است.

متهمان اصلی کمبود برق در زمستان

مجید رئوفی، پژوهشگر ارشد انرژی، در گفت‌‌‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» تنظیم‌‌‌گری نامناسب در حوزه سیاست‌‌‌های حاکم بر حوزه انرژی را از متهمان کلان حاکم بر ناترازی‌‌‌های انرژی دانست و افزود: حدود 130نیروگاه تولید برق کشور با اتکا به مصرف گاز یا گازوئیل، فعالیت می‌کنند. 14نیروگاه کشور توان استفاده از مازوت به‌‌‌عنوان سوخت جایگزین را دارند. حال از آنجا که سوخت مصرفی اصلی در بخش خانگی ایران نیز گاز است، با ورود موج سرما به کشور و اولویت‌‌‌دهی به تامین انرژی مصرفی خانوار، تامین گاز برای نیروگاه‌‌‌ها با محدودیت مواجه می‌شود. در چنین موقعیتی گازوئیل جایگزین تامین سوخت نیروگاه‌‌‌ها به جای برق می‌شود. اما در سال‌جاری ذخیره‌‌‌سازی گازوئیل نیز آن‌طور که باید و انتظار می‌‌‌رفت اجرایی نشده است. بنا به گزارش منتشرشده از سوی مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس شورای اسلامی، میزان ذخیره‌‌‌سازی گازوئیل و نفت‌‌‌کوره نیروگاه‌‌‌ها در شش‌ماه نخست امسال نسبت به مدت مشابه سال گذشته، کاهشی بوده است. به این ترتیب با بروز ناترازی در میزان عرضه و تقاضای گاز و در همین‌‌‌حال در نبود سوخت مایع جایگزین، شاهد بروز خاموشی در کشور در حوزه خانگی و صنعت هستیم. رئوفی با اشاره به آمار منتشرشده توسط وزارت نیرو گفت: موجودی مخازن سوخت در سال‌جاری و در مقایسه با سال گذشته، 2میلیارد لیتر کاهش یافته است. همین آمار نیز مبین دلایل افت تولید برق در روزهای گذشته است.وی با اشاره به آمار فروش گازوئیل و اجرای راهکار مدیریتی اشتباه که نقشی در تشدید این بحران داشته، گفت: سال گذشته پالایشگاه آبادان با همکاری شرکت ساینوپک چین بهسازی شد. مقرر شد هزینه فاز نخست توسعه این مجموعه با فروش محصولات این پالایشگاه‌‌‌، یعنی فرآورده‌‌‌های نفتی پرداخت شود. چندی پیش مدیرعامل سابق شرکت پالایش و پخش فرآورده‌‌‌های نفتی اعلام کرد که مجوز فروش گازوئیل برای پالایشگاه آبادان صادر شد و این محصول از طریق بورس‌کالا به فروش رفت. این اقدام قانونی بود، اما با توجه به محدودیت کشور در تامین انرژی و برآوردهای موجود از احتمال بروز بحران، باید آن را سیاست ناکارآمد مدیریتی عنوان کرد.

تخلفات‌‌‌زدایی چگونه ممکن است؟

رئوفی در پاسخ به سوالی مبنی بر تاثیر استخراج رمزارز بر بروز بحران انرژی و به‌‌‌ویژه خاموشی‌‌‌های گسترده در کشور گفت: با توجه به روند روزافزون قیمت رمزارزها در هفته‌‌‌های اخیر، استخراج گسترده این ارزهای دیجیتال حتی به بهای پرداخت جریمه احتمالی، صرفه یافته است.وی با اشاره به اظهارات اخیر وزیر نیرو مبنی بر شناسایی استخراج‌‌‌کنندگان بیت‌کوین از سوی مردم و وعده پرداخت پاداش به آنان گفت: وزارت نیرو براساس شاخص‌‌‌های مصرف برق، توان رصد و شناسایی محل‌‌‌های استخراج رمزارز را دارد. بنابراین، این سوال مطرح می‌شود که چرا عزم کافی برای شناسایی این مزارع و توقف فعالیت آنها به‌‌‌کار بسته نمی‌شود.

توسعه انرژی پاک در اولویت نیست

این پژوهشگر ارشد انرژی خاطرنشان کرد: بی‌‌‌توجهی به توسعه زیرساخت‌‌‌های انرژی‌‌‌های پاک با تکیه بر ظرفیت‌‌‌های ایران در تعامل و قرارداد 25ساله با چین و تولید انرژی خورشیدی را باید از دیگر کاستی‌‌‌های حاکم بر این بخش نام برد. البته برنامه‌‌‌هایی برای حرکت در مسیر رفع عقب‌‌‌ماندگی‌‌‌های این بخش وجود دارد.

چین بزرگ‌ترین تامین‌‌‌کننده زنجیره تجهیزات تولید برق خورشیدی دنیاست. بیش از 80‌درصد زنجیره تولید تجهیزات برق خورشیدی در اختیار این کشور است. چین بزرگ‌ترین تولیدکننده انرژی خورشیدی دنیاست. بنابراین تعامل با این کشور در قالب قرارداد 25ساله، می‌‌‌تواند به رفع این کمبودها کمک کند.

البته افزایش ظرفیت شبکه تولید برق نیز باید همگام با توسعه تولید برق خورشیدی در دستور کار قرار گیرد. این اقدام نیز نیازمند تخصیص سرمایه از سوی دولت است. چنانچه این مسیر تسهیل و مهیا شود، بخشی از بحران‌های کنونی در سال آتی رفع خواهد شد. توجه به این نکته ضروری به‌‌‌نظر می‌رسد که تولید انرژی با اتکا به نیروگاه‌‌‌های خورشیدی به‌‌‌مراتب سریع‌‌‌تر از احداث نیروگاه‌‌‌های سیکل ترکیبی است. اما نباید فراموش کرد که میزان بهره‌‌‌مندی از این ظرفیت طبیعی بنا به موقعیت زمانی سال، تفاوت‌‌‌هایی دارد و باید برنامه‌‌‌ریزی دقیقی برای بهره‌‌‌مندی به‌‌‌ویژه در فصول گرم سال از آن انجام شود. بهره‌‌‌مندی از انرژی خورشیدی در ماه‌‌‌های سرد سال نیازمند ذخیره‌‌‌سازی آن با اتکا به باتری‌‌‌هایی لیتیومی است که چینی‌‌‌ها در تولید آن، تخصص کافی دارند.مجید رئوفی افزود: مجموع موارد یادشده به بروز بحران در حوزه انرژی منتهی شده است. در همین‌‌‌حال باید خاطرنشان کرد که صنایع در سال‌های گذشته نیز با بروز بحران جدی در تامین انرژی در ماه‌‌‌های سرد سال مواجه بوده‌‌‌اند. امسال با شدت گرفتن این مشکلات تحت‌تاثیر شرایط موردبحث و به‌‌‌ویژه کمبود گازوئیل و بی‌‌‌توجهی به ذخیره‌‌‌سازی آن، این کمبودها برای بخش خانگی نیز به‌‌‌وجود آمده است. وی در این باره در پایان تاکید کرد: خبرهای مثبتی از تخصیص سوخت مایع به نیروگاه‌‌‌ها، رسیده و انتظار می‌رود بخشی از مشکلات و کاستی‌‌‌های این بخش، رفع شود.

مخازن خالی گازوئیل

آرش نجفی، رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی ایران، در گفت‌‌‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» اظهار کرد: ناترازی انرژی و خاموشی‌‌‌های گسترده‌‌‌ای که در کشور شاهد آن هستیم، از دلایل کلان متعددی نشات می‌گیرد.نجفی در پاسخ به سوالی مبنی بر احتمال شدت گرفتن استخراج رمزارز در هفته‌‌‌های اخیر و تاثیر آن بر خاموشی‌‌‌های گسترده کشور گفت: استخراج رمزارز سابقه طولانی در کشور ما دارد. در دوره‌‌‌هایی بنا به موقعیت، استخراج رمزارز شدت می‌گیرد یا کاهش می‌‌‌یابد، اما قطعی‌‌‌های مکرر کنونی را نمی‌‌‌توان با اتکا به این فرآیند، توجیه کرد. ساختار اقتصادی وزارت نیرو و وزارت نفت در دولت سیزدهم از متهمان اصلی بروز ناترازی‌‌‌های کنونی است. وزارتخانه‌‌‌های مسوول در دولت سیزدهم ذخایر گازوئیل نیروگاه‌‌‌ها را به میزان کافی پر نکرده‌اند. همین موضوع نیز به بروز بحران در تامین سوخت نیروگاه‌‌‌ها و تولید ناکافی برق منتهی شده است.در همین‌‌‌حال از وزارت نیرو انتظار می‌‌‌رفت در ماه‌‌‌های گرم سال بخشی از نیازهای نیروگاهی به انرژی را از مازوت تامین کند، چراکه روند جریان هوا در ماه‌‌‌های گرم سال بهتر است و استفاده از مازوت، چالش‌‌‌های محیط‌زیستی کمتری را به دنبال خواهد داشت. برآورد می‌شود که ذخایر سوخت امسال نسبت به سال گذشته به نصف کاهش یافته است، به این ترتیب با کمبود جدی گازوئیل مواجه هستیم که به بروز بحران برق در کشور منجر شده است.درهمین‌‌‌حال بازار منطقه‌‌‌ای نیز با کمبود گازوئیل مواجه است و واردات این سوخت مایع نیز به دشواری انجام می‌شود و درنتیجه شاهد بروز چنین مشکلاتی هستیم. بنابراین کمبود سوخت را باید عامل اصلی تولید ناکافی برق و بروز مشکل و کاستی در این بخش دانست.

آخرین وضعیت نیروگاه‌‌‌ها

مطابق آمار رسمی وزارت نیرو، نیروگاه‌‌‌های کشور در سال 1402 حدود 90میلیارد مترمکعب سوخت معادل مصرف کردند که از این میزان، 74میلیارد مترمکعب گاز طبیعی، 10میلیارد لیتر گازوئیل و 6میلیارد لیتر مازوت بوده است؛ آمار و ارقام قابل‌‌‌توجهی که بیانگر وابستگی شدید نیروگاه‌‌‌ها به گاز طبیعی برای استمرار تولید برق است.براساس گزارش منتشرشده، با توجه به رشد سالانه تولید و مصرف برق در کشور و افزایش 2.2درصدی تولید برق نیروگاه‌‌‌ها در سال‌جاری، انتظار منطقی این بود که مصرف گاز نیروگاه‌‌‌ها نیز به همین میزان افزایش پیدا کند، اما برخلاف این انتظار، میزان گاز تحویلی به نیروگاه‌‌‌ها با کاهش 7درصدی (در مجموع 9ماه سال) مواجه شد که مشکلات فراوانی را برای نیروگاه‌‌‌های کشور ایجاد کرد.ناصر اسکندری، سرپرست معاونت راهبری تولید شرکت برق حرارتی، در این خصوص تاکید کرد: امسال نیروگاه‌‌‌های حرارتی کشور به صورت تجمعی بیش از 5میلیارد مترمکعب گاز کمتری دریافت کرده‌‌‌اند، با وجود اینکه مجموعه پخش و پالایش کشور تلاش کرد بخشی از این کمبود را با تحویل سوخت مایع جبران کند، ولی مخازن نیروگاهی کامل پر نشده است.عمده کسری تحویل گاز به نیروگاه‌‌‌ها مربوط به نیمه نخست سال‌جاری است، در حالی که هر ساله در نیمه نخست سال با حداکثر گازرسانی به نیروگاه‌‌‌ها، ذخایر سوخت مایع آنها برای فصل سرد سال پر می‌‌‌شد؛ اما در تابستان امسال، علاوه بر تحویل ناکافی سوخت مایع به نیروگاه‌‌‌ها، با کسری تامین گاز، بخشی از ذخایر سوخت مایع نیروگاه‌‌‌ها در همان فصل گرم سال مصرف شد.بنابراین به اعتقاد مدیران دولتی، ریشه اصلی چالش پیش‌‌‌آمده برای نیروگاه‌‌‌های کشور، افت 7درصدی تحویل گاز به واحدهای نیروگاهی از ابتدای سال‌جاری تاکنون است. از آنجا که بیش از 80‌درصد مصرف نیروگاه‌‌‌های کشور متکی به گاز طبیعی است، عملا افزایش 50درصدی تحویل سوخت مایع هم نتوانسته است نیاز نیروگاه‌‌‌ها به سوخت را پوشش دهد.