اسرار کویر لوت، داغ ترین نقطه زمین

مجله همشهری دانستنیها - ترجمه سعید علی اکبر رضوی: در نوامبر ۲۰۱۶ (آبان ۱۳۹۵)، کاروانی متشکل از ۱۰ محقق با پنج خوردوی مجهز شاسی بلند که راهنمایان، دوربین ها، تجهیزات و صدها لیتر آب و سوخت را حمل می کردند، به قلب این بیابان سفر کردند. این کاشفان نوین، از ایران، ایالات متحده و اروپا به قصد پی بردن به رازهای زیست بوم این منطقه مرموز و عجیب راهی این سفر شدند.

«حسین آخانی» زیست شناس در دانشگاه تهران می گوید: «بسیاری از محققان معتقدند که کویر لوت برای وجود حیات شدیدا نامساعد است.» بخش درونی این بیابان که مساحتی حدود اندازه ایالت ویرجینیای غربی را در بر می گیرد، تقریبا عاری از حیات گیاهی است اما ماجراجویان و دانشمندانی که به لوت سفر کرده اند، شواهدی را از حیات گوناگون جانوری شامل حشرات، خزندگان و روباه های بیابانی گزارش کرده اند. معما اینجاست که چگونه زنجیره غذایی آنها بدون وجود گیاهان، کامل می شود؟

پاسخ ممکن است وابسته به پدیده ای منحصر به فرد و هولناک باشد. در بیابان، لاشه پرندگان مرده به وفور یافت می شود. چند سال قبل دانشمندان ایرانی، پژوهشی در مورد پرندگان مهاجری که بر اثر سرگردانی یا انحراف از مسیر وارد دشت لوت می شوند انجام دادند. نتیجه نشان داد که مرگ این پرندگان بر اثر گرمای شدیدی که از آسمان بر سر آنها نازل می شود، خود پایه شبکه غذایی دشت کویر است.

هدایت این سفر تحقیقی بر عهده دکتر آخانی و بهمن ایزدی، مدیر یک مرکز غیرانتفاعی محیط زیست در شیراز بود. از دیگر اعضای برجسته این گروه تحقیقاتی می توان به امیر آقاکوچک، متخصص آب شناسی دانشگاه کالیفرنیا در ارواین، محمود قاسم پوری، پرنده شناس دانشگاه تربیت مدرس تهران و حسین رجایی، مسئول بخش پولک بالان (بیدها و پروانه ها) در موزه تاریخ طبیعی اشتوتگارت آلمان اشاره کرد.

اعضای تیم متوجه شدند که هنگام پاییز، درست بعد از گرمای شدید تابستان، شواهد حیات کمتر یافت می شوند. مخلوقاتی که درون لانه های زیمنی پناه گرفته یا برای فرار از گرمای شدید مهاجرت کرده اند، دوباره برای بازگشت به بیابان خطر نمی کنند. گروه تحقیقی وجود حیات در زیست بوم بیابان لوت را تایید کردند و شواهدی هم به دست آوردند که نشان می داد پرندگان مهاجر در تامین غذای این زیست بوم، نقش موثری دارند. آنها همچنین دریافتند که زیر این اقلیم خشک، پدیده ای مشهور به «دریای مخفی» قرار دارد که در واقع لایه از آب های زیرزمینی شور است و در تامین شرایط حیاط این زیست بوم نقش مهمی ایفا می کند.

الگوهای تغییرات آب و هوایی پیش بینی می کنند که با افزایش دما، مناطقی از خاورمیانه که به طور طبیعی (بدون استفاده از تهویه مطبوع) غیرقابل سکونت هستند، گسترش پیدا خواهند کرد. اولین مناطقی که درگیر این تهدید می شوند، مناطق قابل سکونتی خواهند بود که در لبه بیابان لوت و رد فاصله کمتری از هسته داغ و غیرقابل سکونت آن قرار دارند.

در سفر اخیر، این گروه تحقیقاتی توانست نشانه هایی از لایه های مرطوب زیر سطحی، لاشه هایی که به نظر می رسد پایه هرم غذایی زیست بوم منطقه را تشکیل می دهند و رفتارهایی عجیب از جانداران این منطقه ببینند.

برای بررسی مجدد و یافتن پاسخ سوالات بیشتر، آخانی و گروهش در بهار آینده دوباره به لوت باز می گردند. در کنار چیزهای دیگر، آنها ابزارهای دقیق تر و بیشتری برای اندازه گیری رطوبت خاک و هم دوربین های تله ای بیشتری برای ثبت تصاویر روباه های بیابانی و دیگر مخلوقات کویر به همراه خواهند آورد. آنها همچنین امیدوارند بتوانند در مقیاس مولکولی، بررسی کنند که چطور موجودات زنده می توانند در این گرمای کباب کننده، دوام حیات داشته باشند. شاید آنها در سال 2018 (1397) سفر تابستانه ای هم به لوت ترتیب دهند و برای نخستین بار، اندازه گیری رسمی دمای داغ ترین نقطه زمین را انجام دهند.

نخستین کاوشگر

در طول ده های 1920 (1300) و 1930 (1310)، «آلفونس گابریل» پزشک و ماجراجوی اتریشی، مسحور طلسم کویر لوت در ایران شد و به سفر و پژوهش در کویر افسونگر لوت پرداخت. گابریل، مناطق خشک و لم یزرع خاورمیانه، پاکستان و افغانستان را با شتر طی کرد تا مشاهدات خود را ثبت کند و نقشه آنها را بکشد. او به بیابان های ترسناکی مانند «دشت نومید» (در مرز شرقی ایران) و «دشت مرگو» (به معنی مرگ در منطقه سیستان) هم سفر کرد اما در نهایت منطقه ای وسیع پوشیده از تپه های شن های روان و با چهره ای در هم پیچیده و فریبنده، باعث شد تلاش او برای ورود و کنکاش در قلب «کویر لوت» ناکام بماند.

در مارس ۱۹۳۷ (اسفند ۱۳۱۵)، گابریل سرانجام توانست مرکز کویر لوت را فتح کند و البته به سختی زنده از آن خارج شود. یک سال بعد او تجربه سفرش را در گزارشی سحرانگیز به «انجمن سلطنتی جغرافیا» در انگلستان تقدیم کرد.

گابریل در این گزارش می گوید: «چشم انداز کویر زیر ابرهای سرخ تاریک شد... و صدایی شبیه غرش امواج دریا آغاز شد. توفان شن، روز را به شب تبدیل کرد. چند ساعت هولناک را بی حرکت و درمانده روی زمین دراز کشیدیم و منتظر ماندیم.»

جایی دیگر، آنها به وسیله سراب هایی که بیشتر هنگام خنکی هوای صبحگاه ظاهر می شود، فریفته شده بودند. تقریبا در پایان این ماجراجویی سه هفته ای، حتی شترهای آنها هم در حال احتضار بودند: «پای شترها می لرزید، نفس نفس می زدند و گاهی زانوهای شان تا می خورد.»

داغ ترین نقطه زمین

پس از سفر ماجراجویانه گابریل، تحقیقات و نوشتارهای علمی در مورد دشت لوت، کاهش پیدا کرد. گابریل در گزارشش به نکته ای اشاره کرد که «گوستاو استراتیل زاور» جغرافیدان آلمانی هم عصر او هم آن را مطرح کرده بود. داغ ترین منطقه کره زمین، نه در بیابان سند، حبشه یا دره مرگ کالیفرنیا، بلکه در بخش جنوبی لوت قرار دارد.

در سال ۲۰۰۵ (۱۳۸۴) رادیومتر فروسرخ ماهواره «اکوآی» ناسا، دمایی معادل ۷۰.۷ درجه سلسیوس را برای زمین و در نقطه ای در بیابان لوت ثبت کرد و این بالاترین رقم دمایی بود که تاکنون در کره زمین گزارش شده است. در آوریل ۲۰۱۴ (فروردین ۱۳۹۲)، مرتضی جمالی، دیرینه بوم شناس «موسسه مدیترانه ای تنوع زیستی و بوم شناسی دریایی و زمینی» در مارسی فرانسه و همکارانش، سفری به همان نقطه در مرکز بیابان لوت انجام دادند تا ابزار دمانگاری را جهت ثبت دمای نقطه مورد نظر نصب کنند. صحنه ای که آنها در این سفر شاهد بودند، بی شباهت به فیلم های ترسناک آلفرد هیچکاک نیست. گله ملخ هایی که ناگهان از راه رسیدند و از لاشه پرنده هایی تغذیه کردند که همان دور و بر مرده بودند، بعد شروع به خوردن همدیگر کردند و سرانجام به قصد خوردن پژوهشگران متعجب به دست و پای آنها هجوم بردند.

جمالی از سختی ها و خطرات این سفر ماجراجویانه این طور می گوید: «ما به خوبی متوجه شدیم که یک مسافر تنها، به راحتی می تواند در این شرایط هلاک شده، طعمه این لاشخورهای کوچک بیابان شود.»

مزد همه این سختی ها نتیجه ای بود که سرانجام به دست آمد. در ماه جولای دماسنج مورد نظر که 30 سانتی متر بالاتر از سطح زمین و در سایه یک استوانه چوبی کار گذاشته شده بود، دمای 61 درجه سانتیگراد را ثبت کرد که پنج درجه بالاتر از دمایی است که در دره مرگ کالیفرنیا در 1913 (1292) گزارش شده بود.

جمالی می گوید: «رنگ تیره شن های بیابان به خاطر وجود ترکیبات آهن به همراه شکل ناهموار زمین که موجب محدود شدن حرکت هوا می شود، دلیل ایجاد چنین دمای حیرت انگیزی است.»

تله مرگبار

آخانی که متخصص «گیاهان شورپسند» است، پیشتاز محققان در چنین سفرهای تحقیقاتی است. گیاهان شورپسند از منافذ نادری که آب شور از آنها تراوش می کند، سیراب می شوند. او در همین سفر دریافت که لاشه پرندگان نقشی شگفت انگیز و اساسی در زیست بوم این اقلیم ایفا می کند. او گروهی از متخصصان ایرانی و غیر ایرانی را جمع کرد تا طی پنج سال بعد، پرده از رازهای این کویر بردارند.

این گروه برای انجام این ماموریت بکر و نو عازم شهداد شدند که شهر کوچکی در حاشیه کویر لوت است و تقریبا شمال و جنوب کویر را از هم جدا می کند. در برخی مناطق، کلوت ها مانند قارچ از دل کویر روییده اند. کلوت ها، صخره هایی هستند که بر اثر فرسایش باد شکل گرفته اند و چند متر ارتفاع دارند.

آخانی، کلوت های بزرگ تر را به ویرانه های یک شهر قدیمی تشبیه می کند. این آثار طبیعی به قول جمالی «مجموعه ای تاریخی و ژئوکلیماتیک» (زمین شناختی - اقلیمی) هستند که بعضا عمری بیش از ۱۰ میلیون سال دارند. شکل های خیال انگیز و راز آلود این ناهمواری ها یکی از دلایل مهمی بود که موجب شد جولای امسال، سازمان فرهنگی، علمی و آموزشی ملل متحد (یونسکو) کویر لوت را در فهرست میراث جهانی قرار دهد.

ایران امیدوار است این موضوع به توسعه گردشگری طبیعت منجر شود. در طول این سفر ۷۰۰ کیلومتری تا شرق شهر بم، محققان از خاک و جانداران در ۳۷ نقطه مختلف نمونه برداری کردند.

در یکی از روزهای سفر، اعضای گروه پیاده وارد تنگه «زبون مار» شدند. روی نقشه ماهواره ای، این تنگه حدود ۱۵ متر عرض و دیوارهایی به ارتفاع ۳۰ متر دارد و شبیه به زبان دو شاخه است. در میان دیواره های تنگه، گروه محققان، چندین لاشه از پرندگان مرده پیدا کردند. احتمالا این پرندگان می خواستند در سایه دیواره های بلند پناه بگیرند اما بدون وجود آب خیلی زود توان خود را از دست داده و هلاک شده بودند. اما سوال مهم این است که چرا این پرندگان مرتکب این اشتباه مرگبار شده اند و وارد این بیابان می شوند؟

حتی بیرون تنگه هم محققان لاشه های متعدد پرندگانی را مشاهده کردند که روباه ها، بیشتر گوشت آنها را خورده بودند. به نظر می رسد این منبع اصلی غذایی آنهاست و از گیاهان به عنوان مکمل غذایی استفاده می کنند.

کویر مرطوب

در قلب کویر، شواهد جالبی از حیات مشاهده می شود. وقتی رجایی دوربین های تله ای مخصوص شب را کار گذاشت، از دیدن تعداد زیادی از گونه های مختلف پروانه ها، شگفت زده شد. او می گوید: «آنها آنجا چه کار می کنند؟ آنجا چه چیزی می خورند؟»

سوال دیگر این است که لاروهایی که او در حوضچه های به شدت شور پیدا کرده بود، چگونه می توانستند در این شرایط زنده بمانند و آب جذب کنند و از همه مهم تر، این که جانداران کویر لوت، چه طور می توانند آب بدن خود را حفظ کنند؟

پاسخ، احتمالا درست زیر زمین قرار دارد. پیش از این که این سفر اکتشافی آغاز شود، آقاکوچک اطلاعات ماهواره ای مربوط به کویر لوت را به دقت مطالعه کرد. شگفت این که ریزموج های ساطع شده از زمین نشان می داد در نقاطی از داغ ترین بخش های کویر هم، خاک مرطوب است. آقاکوچک حیرت زده از موضوع، اطلاعاتش را با یکی از همکارانش مطرح کرد. او معتقد بود خاک لوت به قدری خشک است که ریزموج ها داده های رطوبت را از لایه های زیرین خاک و حتی سنگ ها منتقل می کنند و به اشتباه این رطوبت روی سطح نشان داده می شود.

قافله محققان وارد منطقه مسطحی شد که تا چشم کار می کرد، عوارض مرتفعی در آن دیده نمی شد. وقتی کمی وارد منطقه شدند، چرخ یکی از خودروها، پوسته سخت زمین را شکست و در گل های زیر آن فرو رفت. وقتی خودروی دیگر، خودروی در گل مانده را بیرون کشید، اولین چیزی که توجه همه را جلب کرد، این بود که می توانستند واقعا «آب» را ببینند. آقاکوچک فکر می کند که این رطوبت از کوه هایی آمده که این منطقه تخت را مانند حلقه در بر گرفته اند. باران های بهاری و دیگر باران های پراکنده بر بستر کم ارتفاع این منطقه، موجب محصور و ته نشین شدن آب باران بر لایه های سطحی خاک می شود.

لوت و گرمایش جهانی

هیچ انسانی در قلب دشت لوت زندگی نمی کند و به خاطر چندین سال خشکسالی پیاپی در ایران، ساکنان حاشیه کویر هم مورد تهدید جدی قرار گرفته اند. هر چند بررسی های تاریخی از وقوع پدیده های مشابه طی چند هزار سال اخیر حکایت دارد، اما به نظر می رسد این بار اوضاع فرق می کند و گرمایش جهانی، آسیب های جبران ناپذیری به بار خواهد آورد.

الفاتح الطاهر، مهندس محیطی زیست در ام آی تی (انستیتو تکنولوژی ماساچوست) می گوید: «این بحران که به خاطر گرمایش جهانی، تابستان های داغ تری را به همراه می آورد، دیگر نقاط خاورمیانه را هم در بر خواهد گرفت. می توان سرنوشتی مشابه لوت را برای دیگر بخش های خاورمیانه پیش بینی کرد.»

سال گذشته در ارتباط با تغییرات آب و هوایی، الطاهر و همکارانش شرایط غیرقابل سکونت آب و هوایی را معرفی کردند که شامل مناطقی می شد که دمای هوای خشک (شاخص حرارت) برای شش ساعت متوالی بالای 53 درجه سانتیگراد قرار می گرفت. الطاهر می گوید: «شرایطی که ما در مورد آن صحبت می کنیم، در بسیاری از مناطق خاورمیانه در حال گسترش است و اگر انسان ها چاره ای برای آن نیندیشند، منجر به مرگ افراد خواهد شد.»

هنگام تابستان مناطق زیادی از خلیج فارس از آستانه این تعریف فراتر می روند و در واقع بدون وجود دستگاه های تهویه مطبوع، زندگی غیرممکن خواهد بود. با مهاجرت افراد، مناطق غیرقابل سکونت بیشتری به بخش های بایر و خالی از سکنه در اطراف خلیج فارس اضافه می شوند.

آقاکوچک می گوید: «لوت، برای این که شرایط بی نهایت سخت را تجربه کنیم، آزمایشگاه خوبی است.»