زندان ها و زندانبان های مشهور قبل انقلاب

ماهنامه همشهری خردنامه پایداری: یکی از خاطراتی که انقلابیون همیشه آن را برای دیگران تعریف کرده اند ماجرای زندان شان است؛ زندان هایی مخوف که با انواع شکنجه ها همراه بود. در کنار این زندان ها تبعیدگاه هایی برای شخصیت های مهم انقلاب بود که معمولا شرایط سختی را برای شان فراهم می کرد.

اما امروز دیگر خبری از آن شکنجه ها نیست و خیلی از این زندان ها به موزه تبدیل شده اند. در اینجا تعدادی از زندان ها و شخصیت های مهم تبعیدی زمان شاه را مورد بررسی قرار داده ایم تا ببینیم مردان انقلاب چه سختی هایی را تحمل کرده اند تا نظام اسلامی برپا شود.

معروف ترین شکنجه گران ساواک

پرویز ثابتی

متولد ۱۳۱۵ در سنگسر سمنان بود؛ در یک خانواده بهایی. در سال ۱۳۳۷ جذب ساواک شد. برای خودش مرد مخوفی بود که خیلی سریع در ساواک ترقی کرد و از مسئولان آن شد. بعد از انقلاب نیز به خارج از کشور رفت.

بهمن نادری پور

این شکنجه گر نیز متولد ۱۳۲۴ تهران است. در سال ۱۳۴۶ جذب ساواک شد. به شدت مورد اعتماد پرویز ثابتی بود. در تیر ماه ۵۸ نیز بعد از محاکمه، به دلیل شکنجه نیروهای انقلابی اعدام شد.

محمد علی شعبانی

در سال ۱۳۰۲ در گلپایگان به دنیا آمد. تا چهارم ابتدایی درس خواند. سپس به ارتش پیوست، سرانجام سر از اوین و ساواک در آورد. به واسطه کارایی او در شکنجه زندانیان، نشان های زیادی گرفت. متخصص زدن کابل به پای زندانیان بود. بعد از انقلاب خانه اش محاصره شد و خودکشی کرد اما به بیمارستان منتقل شد و دو ماه بعد درگذشت.

معروف ترین زندان ها

زندان عشرت آباد

یکی از کاخ های دوران قاجار بود که با سرنگونی قاجارها، کاخ و خانه های اطراف آن در اختیار نهادهای نظامی قرار گرفت. از این رو آن را پادگان «شهربانی» یا «عشرت آباد» نامیدند. به همین سبب تاریخچه عمارت کلافرنگی عشرت آباد با نظامیان همراه شد تا جایی که زندان درون پادگان به نام زندان عشرت آباد خوانده می شد.

با پیروزی انقلاب این پادگان توسط نیروهای سپاه پاسداران مصادره شد و بعدها به نیروی هوایی سپاه اختصاص یافت که به نام پادگان ولیعصر (عج) تغییر نام پیدا کرد.

زندان کمیته مشترک ضد خرابکاری

ساختمانی در باغ ملی تهران است که در حکومت پهلوی زندان زنان و بعد زندان کمیته مشترک ضد خرابکاری نام داشت. این زندان در ۱۳۱۱ در دوران رضاشاه توسط مهندسان آلمانی ساخته و تاسیس شد و در زمان پهلوی دوم از آن برای بازداشت و شکنجه زندانیان سیاسی استفاده می شد.

پس از انقلاب بازداشتگاه توحید نام گرفت و سرانجام در سال ۱۳۸۱ به موزه تبدیل شد که مشهور به موزه عبرت است.

آیت الله خامنه ای، غلامحسین کرباسچی، احمد توکلی، دکتر عباس میلانی، سید هادی خامنه ای، مهندس خالقی، جوادیان، معادیخواه، احمد پورنجاتی، جعفری گیلانی، هادی غفاری، علی شریعتی، خسرو گل سرخی و ...

زندان اوین

عملیات احداث این بازداشتگاه در حدود دهه ۴۰ آغاز شد و در سال ۱۳۵۰ مورد بهره برداری قرار گرفت. صرفا جایگاهی جهت نگهداری متهمان و محکومان امنیتی رژیم طاغوت بود و به طور مستقیم زیر نظر سازمان اطلاعات و امنیت (ساواک) به ریاست تیمور بختیار پایه گذاری شده بود. به همین لحاظ جهت بالا بردن ضریب امنیت فیزیکی این مکان در باغات سید ضیاءالدین طباطبایی (نخست وزیر احمد شاه قاجار) بنا شده است.

سال ۱۳۵۷ و پس از سرنگونی رژیم طاغوت این زندان که توسط نصیری (رئیس ساواک وقت) اداره می شد به دست انقلابیون افتاد و عوامل آن دستگیر شدند.

آیت الله هاشمی رفسنجانی، آیت الله طالقانی، آیت الله منتظری، اسدالله لاجوردی، غلامحسین کرباسچی، هوشنگ ابتهاج و ...

زندان قصر

اولین زندانی زندان قصر، سازنده آن یعنی سرتیپ درگاهی بود. او تنها دو روز پس از همراهی رضاشاه در مراسم افتتاح زندان در سال ۱۳۰۸ در همان زندان محبوس شد. در دوران پهلوی دوم ۱۳۵۷-۱۳۲۰ ساختمان های متعددی به مجموعه اضافه شد؛ از آن جمله ساختمان زندان شماره ۲ موسوم به زندان سیاسی که به ابتکار تیمسار رزم آرا بنا شد.

اندکی پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران درهای زندان قصر باز و دیوار آن توسط زندانیان تخریب شد.

مقام معظم رهبری، آیت الله هاشمی رفسنجانی، آیت الله مهدوی کنی، سید مصطفی خمینی، سید احمد خمینی، آیت الله منتظری، شهید باهنر، دکتر علی شریعتی، حبیب الله عسگراولادی، ناطق نوری و ...

تبعیدگاه ها

امام خمینی (ره): از سال ۴۲ تا پیروزی انقلاب (عراق، ترکیه، فرانسه)

آیت الله خامنه ای: اواخر سال ۵۶ و سال ۵۷ (ایرانشهر، جیرفت)

آیت الله طالقانی: ۱۳۵۰ (زابل)

آیت الله دستغیب: ۱۳۴۲، ۱۳۴۳ و ۱۳۵۶ (تهران و حصر خانگی در منزل)

به روایت حبس

تاریخ زندان های مخوف در عصر منحوس پهلوی پدر و پسر

سید محمد سادات اخوی: در سال های ۱۳۰۴ تا ۱۳۰۶ دستگاه عدلیه جدید با حضور رضاخان افتتاح شد. زندان قصر به عنوان بهترین زندان ایران ساخته و اداره زندان ها تاسیس شد. دستور ساخت زندان در شهرهای تهران، سمنان، ملایر، تبریز، اردبیل، قزوین، خوزستان، کرمان، کرمانشاه، قم، خراسان، ساری و دامغان صادر شد.

چرا زندان ها زیاد شدند؟

محبس های این دوره از نظر ظرفیت و ساخت به چهار دسته تقسیم می شدند

الف) محبس برای 100 نفر محبوس (2700 متر)
ب) برای ۵۰ نفر محبوس (۱۴۰۰ متر)
ج) برای 30 نفر محبوس (1000 متر)
د) محبس دارای پنج اتاق (۲۰۰ متر)

عمده ترین دلیل افزایش و توسعه زندان ها در زمان رضاشاه، کافی نبودن جا برای عده محبوسان و وضعیت بد زندان ها و زندانیاناست. علت افزایش زندان نیز اجرای قانون مجازات عمومی مصوبه فروردین ۱۳۰۵ و فعالیت گروه های سیاسی و دستگیر شدگان در پی قانون مجازات عمومی است که چند برابر شده بودند. در این دوره محبوسان سالم، مریض، محبوسان سیاسی و ... همه در یک جا نگهداری می شدند.

محبس مخوف پیش از قصر

از جمله زندان های معروف قبل از زندان قصر در تهران، می توان به محبس نمره یک یا محبس تاریک، محبس نمره دو، محبس عمومی و بازداشتگاه موقت یا دارالتأدیب ویژه نوجوانان اشاره کرد. در ابتدا مسئولیت زندان شماره یک به افسران سوئدی سپرده شد. آنها زندان شماره یک را برای جانیان و اشرار استفاده می کردند اما با پایان یافتن مسئولیت سوئدی ها، زندانیان سیاسی نیز به این زندان وحشتناک و تاریک آورده شدند.

در کتاب های تاریخ از جمع آوری اسکلت این زندان ها نیز سخن به میان آمده است. این زندان در سال ۱۳۱۴ تخریب شد. در محبس شماره یک از نور آفتاب و هوای آزاد اثری نبود و مانند انبارهای زیرزمینی مرطوب و تاریک و متعفن بود. سلول اتاقی بوده گود و مرطوب با دری ضخیم و میله های آهنین بدون پنجره مملو از شپش و ساس، بدون روزن که گاه گاه بیش از ده نفر را در آن جای می دادند. اگر این محبس تخریب نمی شد، نمونه خوبی از قساوت عمال رضاشاه و خود او به دست می داد.

این زندان موقت دائمی

زندان موقت نیز علاوه بر زندان قصر وجود داشت. این زندان ظاهرا برای متهمان بود اما در عمل پر از محکومان شده بود. اوضاع این زندان به روایت گزارش فرمانداری نظامی تهران در سال ۱۳۲۳ این گونه بوده است: «در هر یک از سلول ها قریب به ۲۰۰۰ نفر به حال اجتماع سکونت داشته و در بهداشت آن کوچک ترین توجهی مبذول نمی گردد. وضعیت بهداری زندان موقت به مراتب خراب تر از زندان مرکزی است. تختخواب ها بدون ملحفه و بالش است. روپوش سفید پزشک نگهبان از کثافت با پیش بند آشپزان تشخیص داده نمی شد.»

زندان موقت محل دستگیری ۵۳ نفر معروف در سال ۱۳۱۶ است. بزرگ علوی، احسان طبری، انور خامه ای و ... در این زندان روزگار حبس خود را گذرانده اند. احسان طبری درباره این زندان به شش کریدور اشاره می کند و درباره وضعیت بد کریدور پنج می گوید. این کریدور شبستان بزرگی است با سقف بلند، مملو از جمعیت لختی ها.

گنجایش ۹۰ نفر را ندارد، اما بیش از ۶۰۰ نفر را در آن می خوابانند. محبوسان کیپ هم نشسته یا دراز کشیده اند و بوی عرق و بوی گند، روی آنها موج می زند. از بچه دوازده ساله تا دزدها و راهزنان آلوده در کنار هم هستند. همه برهنه و لخت و عور، هر کدام به یک نحو فریاد می کنند، آژان با باتومی که در دست دارد به سر آنان می کوبد.

دسته گل سوئدی

زندان شماره یک توسط سوئدی ها ویژه محبوسان سیاسی و افراد حساس ساخته شده بود. اتاق معروف این زندان اتاق ۲۳ بود که شهرتش ناشی از حشرات و گنداب روی مستراح های داخل اتاق بود. محبوسان این دخمه از شدت بوهای مسمومی پیوسته در حال اغما بودند. زندان شماره دو نیز اتاق های کوچکی بود که زندانیان پیش از ورود به آن فکر می کردند یک صندوقچه است. داخل آن به شدت کثیف و بدبو بود.

قصری که قصر نبود

زندان قصر اولین زندان تشکیلات دار بود که در سال ۱۳۰۸با حضور رضاشاه افتتاح شد. این زندان ظرفیت ۶۰۰ محکوم را داشت. این زندان برخلاف زندان های گفته شده پیشین، دارای امکانات مناسبی بود. آب لوله کشی، حمام، بخاری و ... از جمله امکانات آن بود با افزایش تعداد زندانیان به هزار نفر، زندان دیگری در قسمت شمالی زندان قصر ساخته شد. با افزایش زندانیان در کودتای ۲۸ مرداد در سال ۱۳۳۲ نیز زندانی در ضلع جنوب شرقی زندان شماره یک ساخته و به زندان قصر افزوده شد.

انور خامه ای از زندانیان توده ای، این زندان را از نظر هیبت و وحشتناک بودن با زندان باستیل فرانسه مقایسه می کند. اتفاق ویژه این زندان، زندانی شدن سازنده آن پس از چند روز از افتتاح آن بود. سرتیپ درگاهی نیز در حالی که همراه شاه زندان را افتتاح کرد، تنها دو روز پس از افتتاح گرفتار زندان قصر شد. درگاهی با پرونده سازی تیمور تاش وزیر رضاشاه به جرم سوء استفاده از ساختمان زندان قصر دستگیر شد هر چند که بعدها تیمور تاش نیز مزه زندانی شدن در قصر را چشید.

بی ملاقات در برهوت

وضعیت زندان ها در دوره پهلوی به علت عدم نظارت و فضای سانسور کمتر مورد توجه قرار داشت. یکی از تبعیدگاه های معروف دوره پهلوی، زندان برازجان بود. این زندان در واقع کاروانسرایی بود که در سال ۱۲۸۸ ساخته شد اما در سال ۱۳۲۰ به زندان و مقر شهربانی تغییر کرد. آیت الله طالقانی، مهندس بازرگان و مهندس یدالله سحابی، داریوش فروهر و صفر قهرمانیان از جمله تبعیدی ها به این زندان هستند. ملاقات حضوری در این زندان که وسط یک صحرای بی آب و علف واقع شده بود هر شش ماه یک بار اتفاق می افتاد.

قلعه فلک الافلاک لرستان نیز به یمن کودتای ۲۸ مرداد تبدیل به زندان شد. قدمت این قلعه به دوره ساسانیان می رسد اما برای اولین بار پس از روی کار آمدن اردشیر زاهدی به عنوان زندان مورد استفاده قرار گرفت. زندان های همدان و کرمانشاه نیز از جهت رسیدگی نکردن به وضعیت زندانیان، نبود لباس مناسب بالاتنه، مخروبه بودن و سختگیری ها شباهت های بسیاری به هم داشتند. زندان خوزستان نیز از جهت گرما و بیماری های مسری، تنگی جا، رطوبت اتاق ها و نبود پزشک بسیار اسفناک بود. زندانیان این زندان به بیماری های سل، روماتیسم و ... گرفتار می شدند.

وقتی خیالش هم ترسناک است

در گزارش های سازمان های بین المللی اشاره ای به انواع شکنجه دوران پهلوی شده است. شلاق و دستبند قپانی، سوزاندن بدن با سیگار، کلاهخود پر از میخ برای فرو کردن در سر، شوک برقی، گیره ای که دو طرف سر را کم کم فشار می داد، نشاندن روی اجاق برقی، افروختن شمع زیر بدن، سینی های بزرگ برای داغ کردن زیر پا، تانگوی تخم مرغ داغ، گیوتین برای قطع انگشتان دست، بی خوابی از طریق چراغ های پرنور، از جا در آوردن کتف، انداختن مار به روی بدن زندانیان، کشیدن ناخن، آتش زدن زندانی همانند کریم پورشیرازی سردبیر روزنامه شوش، استفاده از اره برقی برای قطع یا جوخه های آتش برای شکنجه روانی، فرو کردن سوزن به زیر ناخن ها و ... شیوه های وحشتناک شکنجه در زندان های ساواک دوره پهلوی بود.

زندان های مخوف دیگر

پس از زندان قصر، زندان های اوین و قزل قلعه و زنان و کمیته ضد خرابکاری نیز ساخته شدند. آنچه به طور قطع می توان راجع به این زندان ها و سیاه چال های رژیم پهلوی، اذعان داشت این است که دستگاه استبداد وقت تمام همت خود را مصروف به کارگیری انواع وسایل، تجهیزات و حتی نوع معماری این زندان ها می کرد تا درصد رعب و وحشت را میان زندانیان، به خصوص زندانیان سیاسی وقت افزایش دهد، غافل از این که همت بلند مبارزان انقلابی هرگز تسلیم شبکه ها و فضای نامطبوع زندان ها نمی شد.

در وصف زندان کمیته ضد خرابکاری آمده است که در هفت روز اول افراد را در سلول های ۱.۲۰ متر در ۲.۴۰ متر روی هم تلمبار می کردند چون جا برای نشستن نبود، ناگزیر سرپا می ایستادند. تنفس بسیار مشکل بود. بازدم افراد به صورت هم دمیده می شد. شکنجه شدگان به وسیله شلاق به نکف پا، وضعیت اسفناکی داشتند.