شراکت استراتژیک کشورهای عربی و اروپا

فرارو: با توجه به تعاملات گسترده و تحولات اخیر، روابط اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیج فارس وارد مرحله‌ای جدید و استراتژیک شده است. اگرچه چالش‌های سیاسی و فرهنگی همچنان بر مسیر توسعه این شراکت سایه انداخته‌اند، اما دستاورد‌هایی چون توافق‌نامه‌های اقتصادی، همکاری‌های انرژی و گسترش پیوند‌های اجتماعی و فرهنگی نشان از اراده دو طرف برای تحکیم روابط دارد.

نشست تاریخی اتحادیه اروپا و شورای همکاری؛ گام به سوی شراکت استراتژیکفرارو– لئوناردو ماریا مازوکو، پژوهشگر امنیت منطقه خلیج فارس در موسسه دولت‌های خلیج فارس در واشنگتن

به نقل از موسسه دولت‌های خلیج فارس در واشنگتن، نخستین نشست اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیج فارس، افقی تازه برای شراکت استراتژیک گشود. با افزایش وابستگی متقابل میان اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیج فارس و همچنین ارتقای نقش دیپلماتیک کشور‌های عربی خلیج فارس در معادلات جهانی، بروکسل بر آن شد تا پیوند‌های سیاسی خود با این شورا را گسترش دهد. در تاریخ  ۱۶ اکتبر، دو طرف نخستین نشست تاریخی خود را برگزار کردند. این رویداد که در بروکسل، پایتخت بلژیک، انجام شد، رهبران و نمایندگان کشور‌های عضو این دو سازمان را در یکی از مهم‌ترین مقاطع روابط بین‌نهادی به هم پیوند داد.

تقویت دیپلماسی کشور‌های عربی خلیج فارس و نقش‌آفرینی در نظام جهانی چندقطبی

منطقه خلیج فارس تاکنون کمتر در اولویت‌های استراتژیک اتحادیه اروپا قرار داشته است. بااین‌حال، افزایش تعاملات متقابل میان این دو بلوک که در بحران‌های جهانی مانند همه‌گیری ویروس کرونا و جنگ روسیه علیه اوکراین نمایان شد، در کنار نقش دیپلماتیک کشور‌های عربی خلیج فارس، اتحادیه اروپا را بر آن داشته است تا سطح همکاری‌های سیاسی خود با شورای همکاری خلیج فارس را ارتقا دهد.

از سوی دیگر، برای کشور‌های عربی حاشیه خلیج فارس، تلاش برای تنوع‌بخشی به شرکای استراتژیک در جهانی که به سمت چندقطبی‌شدن حرکت می‌کند، شور و نشاط تازه‌ای به این بلوک بخشیده است.

از زمان تصویب «ارتباط مشترک اتحادیه اروپا برای شراکت استراتژیک با خلیج فارس» در ماه مه ۲۰۲۲، که سندی برای تعیین اولویت‌های سیاست‌گذاری و اقدام‌های مشترک است، روابط میان اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیج فارس به سرعت توسعه یافته است. بروکسل با تلاش برای تقویت حضور منطقه‌ای خود، در سپتامبر همان سال سفارت اتحادیه اروپا را در قطر افتتاح کرد و اقداماتی برای راه‌اندازی یک مأموریت دیپلماتیک در عمان آغاز کرد. علاوه بر این، سفر‌های منظم مقامات ارشد اتحادیه اروپا به پایتخت‌های کشور‌های عربی حاشیه خلیج فارس، جایگاه جدید شورای همکاری خلیج فارس را در سیاست خارجی اتحادیه اروپا برجسته کرده است.

در کنار این حضور دیپلماتیک، دو بلوک، «برنامه اقدام مشترک اتحادیه اروپا و شورای همکاری» را برای سال‌های ۲۰۲۲-۲۰۲۷ تدوین کرده‌اند. این برنامه به عنوان نقشه راهی جامع، حوزه‌های مختلف همکاری نهادی، سیاست‌گذاری و فنی را مشخص می‌کند.

آغاز پروژه‌های کلیدی؛ از «گذار سبز» تا حمایت از مرکز مدیریت بحران شورای همکاری

اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیج فارس همچنین گام‌های تازه‌ای برای تقویت گفتگو در زمینه امنیت و دفاع برداشته‌اند. در ژانویه، نخستین گفت‌وگوی امنیت منطقه‌ای میان اتحادیه اروپا و شورای همکاری برگزار شد که در آن مقامات ارشد دو بلوک به بررسی موضوعاتی، چون امنیت دریایی، امنیت سایبری و منع اشاعه تسلیحات پرداختند. در ادامه، در آوریل، نخستین «نشست عالی‌رتبه درباره امنیت و همکاری منطقه‌ای» به ابتکار لوئیجی دی مایو، نماینده ویژه اتحادیه اروپا برای خلیج فارس، برگزار شد. این نشست، وزرای خارجه کشور‌های اروپایی و کشور‌های عربی حاشیه خلیج فارس را برای بحث درباره چالش‌های امنیتی منطقه‌ای و جهانی گرد هم آورد. هرچند این ابتکار در ابتدا با تردید برخی تحلیلگران خلیج فارس روبه‌رو شد، اما دی مایو با حضور فعال و «دفاع پرانرژی» از اهداف این همکاری، موفق به جلب اعتماد سیاست‌گذاران منطقه شد و نقش خود را در پیشبرد این روابط تقویت کرد.

فراتر از همکاری‌های نهادی، تعاملات بخشی میان اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیج فارس نیز با شتاب بیشتری در حال گسترش است. در آوریل، در نشست جهانی آینده انرژی در ابوظبی، دو بلوک، پروژه «گذار سبز اتحادیه اروپا و شورای همکاری» را آغاز کردند. در ماه مه، افتتاح اتاق بازرگانی اروپا در ریاض گامی در تقویت روابط اقتصادی دو طرف بود. همچنین، اتحادیه اروپا از پروژه‌ای در مرکز مدیریت بحران شورای همکاری خلیج فارس در کویت حمایت کرد که هدف آن ارتقای آمادگی و توانایی واکنش به شرایط اضطراری هسته‌ای و پرتویی بود. از دیگر دستاورد‌ها ابتکار «رهبران جوان در دیپلماسی منطقه‌ای» بود که طی آن، دیپلمات‌های جوان شورای همکاری به بلژیک دعوت شدند تا درباره ساختار و عملکرد اتحادیه اروپا بیاموزند و با مقامات ارشد، دیپلمات‌های جوان اروپایی و دیگر همتایان خود تعامل کنند.

پیوند‌های فرهنگی و اجتماعی میان مردم نیز در مرکز شراکت اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیج فارس قرار دارد. هیئت‌های نمایندگی اتحادیه اروپا در پایتخت‌های خلیج فارس با برگزاری رویداد‌های متنوعی در زمینه‌هایی، چون فیلم، آشپزی و زبان‌های اروپایی، زمینه‌ساز تقویت تبادلات فرهنگی میان شهروندان این دو بلوک شده‌اند. علاوه بر این، کمیسیون اروپا تسهیلات ویژه‌ای در صدور ویزای شینگن ارائه کرده است؛ شهروندان سعودی، عمانی و بحرینی اکنون می‌توانند ویزای چندبار ورود پنج‌ساله دریافت کنند، در حالی که شهروندان اماراتی پیش‌تر از امکان سفر سه‌ماهه بدون ویزا به منطقه شینگن برخوردار بودند. این اقدامات، گامی معنادار در راستای تقویت ارتباطات انسانی و فرهنگی میان دو طرف به شمار می‌آید.

اثر «استاندارد‌های دوگانه» غرب بر اعتماد کشور‌های خلیج فارس به اتحادیه اروپا

با وجود پیشرفت‌های اخیر در تقویت روابط، سه چالش اساسی بر سر راه استحکام همکاری میان اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیج فارس قرار گرفته است. نخستین چالش، تحقیقات مقامات بلژیکی پیرامون یک رسوایی فساد است که قطر را نیز درگیر کرده است. در این پرونده، چندین فرد مرتبط با پارلمان اروپا متهم به دریافت مبالغ هنگفت برای لابی‌گری به نفع قطر شده‌اند. اگرچه دولت دوحه هرگونه دخالت در این ماجرا را انکار کرده است، اما برخی از متهمان به جرم خود اعتراف کرده‌اند و دامنه تحقیقات به سایر اعضای پارلمان اروپا نیز گسترش یافته است. این رسوایی فساد، آسیب جدی به اعتبار قطر وارد کرده و مذاکرات درباره معافیت ویزای شهروندان قطری را به حال تعلیق درآورده است.

دومین چالش، موج توهین به کتاب مقدس اسلام از سوی گروه‌های راست‌گرای افراطی در اروپا است که با سوزاندن قرآن در سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴، خشم عمومی را در کشور‌های شورای همکاری خلیج فارس برانگیخت. در این حوادث، مقامات محلی در کشور‌هایی مانند سوئد، دانمارک و هلند با استناد به قوانین ملی آزادی بیان، اجازه انجام این اقدامات را صادر کردند. در پاسخ، سفرای دانمارک و سوئد در پایتخت‌های خلیج فارس احضار شدند و خواستار توقف این حملات مکرر علیه قرآن شدند. اگرچه اتحادیه اروپا این اقدامات را به شدت محکوم کرد، اما مخالفت برخی کشور‌های عضو اتحادیه با قطعنامه شورای حقوق بشر سازمان ملل درباره مقابله با نفرت مذهبی، موجب تشدید اختلافات میان این دو بلوک شد.  اگرچه این حوادث اکنون کاهش یافته است، اما ظهور و تقویت احزاب راست افراطی در اروپا نگرانی‌هایی را در مورد رشد احساسات ضدعرب و ضداسلام در این قاره ایجاد کرده و سایه‌ای بر روابط رو به گسترش اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیج فارس افکنده است.

سومین چالش، به مواضع اولیه برخی رهبران و کشور‌های عضو اتحادیه اروپا در حمایت بی‌قید و شرط از اسرائیل پس از حمله حماس در ۷ اکتبر ۲۰۲۳ بازمی‌گردد که واکنش تند کشور‌های عربی حاشیه خلیج فارس را برانگیخت. تضاد آشکار میان واکنش قاطع اتحادیه اروپا در محکومیت و تحریم روسیه به دلیل حمله به اوکراین و برخورد ملایم‌تر بروکسل با جنگ اسرائیل علیه غزه، برداشت کشور‌های عربی حاشیه خلیج فارس از «استاندارد‌های دوگانه» غرب را تقویت کرد. این تشتت در مواضع اتحادیه اروپا به تصویر کلی این بلوک آسیب زد و اعتبار آن را به‌عنوان یک شریک قابل‌اعتماد در اعمال فشار دیپلماتیک بر اسرائیل تضعیف نمود.

فاصله میان بیانیه‌ها و اقدامات عملی؛ آزمونی برای اثبات ارزش شراکت

نشست اکتبر با شعار «شراکت استراتژیک برای صلح و شکوفایی» برگزار شد و بر وابستگی متقابل امنیت و ثبات دو بلوک تأکید داشت. این نشست، با تکیه بر اهداف مشترک و چالش‌های مشابه، اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیج فارس را فراخواند تا از طریق «گفتگو، هماهنگی و تعامل»، برای کاهش تنش‌ها و حل مسالمت‌آمیز منازعات در سطح منطقه‌ای و جهانی تلاش کنند. حضور سران دولت‌های عضو اتحادیه اروپا و رهبران ارشد شورای همکاری، از جمله شیخ تمیم بن حمد آل‌ثانی امیر قطر، محمد بن سلمان ولیعهد عربستان سعودی و سلمان بن حمد آل‌خلیفه ولیعهد بحرین، بیانگر حمایت گسترده سیاسی از این نشست بود.

بیانیه پایانی نشست، همسو با اعلامیه‌های پیشین، بر حوزه‌های همکاری بخشی و سیاسی تأکید کرد. تجارت، انرژی و تغییرات اقلیمی، اتصال فیزیکی و دیجیتال، کمک‌های بشردوستانه و ارتباطات میان مردم، به‌عنوان اولویت‌های اصلی همکاری تأیید شدند. علاوه بر این، جنگ روسیه علیه اوکراین، جنگ اسرائیل و غزه و تنش‌های منطقه‌ای به‌عنوان موضوعات حیاتی برای هماهنگی دیپلماتیک شناسایی شدند.

این نشست به دستاورد‌های جدیدی منجر شد. دو بلوک توافق کردند مذاکرات برای انعقاد توافقنامه تجارت آزاد میان اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیج فارس را پیش ببرند، همکاری‌های انرژی را از طریق گروه کارشناسان انرژی اتحادیه اروپا و شورای همکاری تقویت کنند و سازوکاری ساختاریافته برای پاسخگویی به بحران‌ها را میان مرکز هماهنگی واکنش‌های اضطراری اتحادیه اروپا و مرکز مدیریت بحران شورای همکاری تصویب نمایند. در زمینه هماهنگی سیاسی نیز، طرفین حمایت خود را از ائتلاف جهانی برای تحقق راه‌حل دو دولت میان اسرائیل و فلسطین اعلام کردند و بر توسعه یک رویکرد مشترک برای امنیت دریایی در دریای سرخ به توافق رسیدند.

این نشست جدیت رهبران اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیج فارس را در تبدیل این شراکت به یک همکاری استراتژیک واقعی به نمایش گذاشت. با این حال، موفقیت بلندمدت این روابط بین‌نهادی به توانایی دو بلوک در حفظ پویایی کنونی در سطوح سیاسی و عملیاتی وابسته است. در بُعد سیاسی، تصمیم‌گیران در بروکسل باید حمایت مداوم و پایداری از تلاش‌های دیپلماتیک برای تعامل با شورای همکاری خلیج فارس داشته باشند. اگرچه اورزولا فون در لاین بار دیگر به‌عنوان رئیس کمیسیون اروپا انتخاب شده است، اما نتایج انتخابات پارلمان اروپا در ژوئن می‌تواند تغییراتی را در جایگاه‌های کلیدی تصمیم‌گیری طی ماه‌های آینده به همراه داشته باشد.

کایا کالاس، نخست‌وزیر پیشین استونی، به‌عنوان جانشین جوزپ بورل مسئولیت سیاست خارجی اتحادیه اروپا را بر عهده خواهد گرفت. میراث بورل، که با حمایت از کاهش تنش‌های منطقه‌ای، ترویج گفتگو و ایجاد روابط کاری مستحکم با همتایان خود در شورای همکاری خلیج فارس همراه بود، چالشی بزرگ برای کالاس خواهد بود. او که به مواضع سرسختانه‌اش علیه روسیه و دیدگاه‌های نسبتا ملایمش درباره اسرائیل شهرت دارد، باید سرمایه دیپلماتیکی را که سلفش ایجاد کرده حفظ و تقویت کند تا روابط اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیج فارس به سطوح جدیدی ارتقا یابد.

در سطح عملیاتی، سیاست‌گذاران اتحادیه اروپا و شورای همکاری باید بر تضمین اجرای عملی و مؤثر ابتکارات مشترک تمرکز کنند. همواره شکاف میان بیانیه‌های بلندپروازانه و دستاورد‌های ملموس، یکی از موانع اصلی در تعمیق روابط این دو بلوک بوده است. ازاین‌رو، تحقق پیشرفت‌های قابل اندازه‌گیری برای نشان دادن ارزش واقعی این شراکت استراتژیک به کشور‌های عضو هر دو طرف، امری ضروری است.

اتحاد اروپا در رویکرد‌های کلیدی؛ گامی به‌سوی نهادینه‌سازی شراکت استراتژیک

برای کشور‌های شورای همکاری خلیج فارس، اتحادیه اروپا با اقتصاد متنوع، ظرفیت‌های پیشرفته فناوری و توانمندی‌های دفاعی قابل‌توجه، شریکی ایده‌آل برای مقابله با چالش‌های پیچیده‌ای مانند گذار انرژی، تحول دیجیتال و امنیت ملی محسوب می‌شود. بااین‌حال، اتحادیه اروپا تنها شریک نهادی نیست که شورای همکاری خلیج فارس در پی تقویت روابط ساختاری با آن است.

افزایش نگرانی‌ها درباره تعهد ایالات متحده به ثبات خاورمیانه، همراه با فعالیت مجدد قدرت‌های ژئوپلیتیک سنتی و ظهور سریع بازیگران جدید در عرصه سیاست جهانی، کشور‌های شورای همکاری را به سمت اتخاذ دیپلماسی فعال‌تر با چین، روسیه، هند، ژاپن و همچنین سازمان‌های منطقه‌ای مشابه در جنوب جهانی، مانند جامعه کشور‌های آمریکای لاتین و کارائیب (CELAC) و انجمن کشور‌های جنوب شرق آسیا (آسه‌آن) سوق داده است.

همان‌طور که در چشم‌انداز امنیت منطقه‌ای شورای همکاری خلیج فارس بازتاب یافته است، کشور‌های عربی خلیج فارس خود را نه تماشاگرانی منفعل، بلکه بازیگرانی فعال در حفظ امنیت و ثبات منطقه و جهان می‌دانند و در این مسیر نقش‌آفرینی می‌کنند.