محمد بن سلمان؛ ولیعهد ناشیِ سعودی‌ها

هفته نامه کرگدن - مجتبی پورمحسن: همه چیز درباره محمد بن سلمان ولیعهد جنجالی عربستان سعودی که تلاش می کند چهره عربستان را در جهان عوض کند اما موجی از کینه و نفرت را در خاورمیانه راه انداخته است. این روزها در خاورمیانه یک نفر بیشتر از بقیه حرف می زند و ترجیح می دهد تندتر و با صدای بلندتر سخن بگوید تا احتمالا آن طور که خودش فکر می کند، صدایش بیشتر شنیده شود.او محمد بن سلمان است؛ ولیعهد سی و سه ساله و وزیر دفاع پادشاهی عربستان سعودی؛ هم او که در یک سالی که به تاج و تخت رسیده همواره خبرساز شده است. اما محمد بن سلمان کیست و چگونه به این جایگاه رسیده است؟

محمد بن سلمان بن عبدالعزیز آل سعود ۲۱ آگوست ۱۹۸۵ در ریاض به دنیا آمد. البته در برخی منابع انگلیسی زبان او را متولد شهر جده معرفی کرده اند. او پسر پادشاه سلمان از سومین همسر او، فهدا بنت فلاح سلطان است. فهدا نوه رئیس قبیله العجمان، از قبایل بزرگ عربستان است. محمد بن سلمان برادر بزرگتر فرزندان مادرش است. ترکی بن سلمان، رئیس سابق گروه پژوهشی و بازاریابی سعودی، و خالد بن سلمان برادران او هستند. ولیعهد جوان عربستان در دانشگاه پادشاه سعد در دوره لیسانس در رشته حقوق تحصیل کرد. او پس از فارغ التحصیلی، پیش از آن که دستیار شخصی پدرش شود، چند سالی را در بخش خصوصی فعالیت کرد.

او در کمیسیون متخصصین که برای کابینه سعودی کار می کرد، به عنوان مشاور مشغول به کار بود. 15 دسامبر 2009، محمد محمدت بن سلمان در سن بیست و چهار سالگی در زمانی که پدرش فرماندار ریاض بود به عنوان مشاور ویژه پا به عرصه سیاست گذاشت، از این موقع بود که او مدارج ترقی را با سرعت طی کرد: دبیرکل شورای رقابتی ریاض، مشاور ویژه رئیس هیئت مدیره بنیاد پژوهش و آرشیو پادشاه عبدالعزیز و عضو هیئت امنای انجمن البیر در منطقه ریاض. در اکتر 2011 سلطان بن عبدالعزیز درگذشت و پادشاه سلمان با در اختیار گرفتن سمت های معاونت وزارت امور خارجه و وزارت دفاع به قدرت رسید و محمد بن سلمان را به عنوان مشاور خصوصی خود منصوب کرد.

در ژوئن 2012 نائف بن عبدالزیز آل سعد، ولیعهد عربستان، درگذشت و سلطان بن عبدالعزیز ولیعهد جدید و معاون نخست وزیر شد و شاهزاده محمد بن سلمان در دو قدمی تاج و تخت قرار گرفت. او خیلی زود در دربار سعودی ترقی کرد.دوم مارس 2013، در سمت فرمانداری استان شرقی، جانشین سعد بن طائف شد. 25 آوریل سال بعد محمد بن سلمان در وزارت امور خارجه مشغول به کار شد. با مرگ ملک عبدالله در 23 ژانویه 2015، سلمان وارث تاج و تخت شد و شاهزاده محمد بن سلمان در حالی که هنوز سی سالش نشده بود، به وزارت دفاع رسید. او همزمان پستش را در وزارت امور خارجه حفظ کرد.

یمن، بهشت یا چمن؟

ناآرامی های یمن که با استعفای دولت عبدالمنصور هادی و قدرت گرفتن حوثی ها در شمال یمن همراه شد، وزیر دفاع جوان عربستان را وسوسه کرد تا با ریختن بنزین روی آتش برای خود اعتباری ویژه در سعودی بخرد. اولین حرکت محمد بن سلمان در مقام وزیر تجهیز نیروهای ائتلاف کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس و مداخله نظامی در یمن به بهانه سلسله عملیات انتحاری در صنعا بود. حمله گسترده هوایی علیه حوثی ها و محاصره دریایی، تمهیدات وزیر دفاع جوان برای سرکوب ناآرامی های یمن بود. در سال 2015 محمد بن سلمان در شرایطی پس از فتح پایتخت یمن به دست حوثی ها به جنگ آنها رفت که هیچگونه هماهنگی با سرویس های امنیتی انجام نشده بود. محمد بن سلمان زمانی را برای حمله به یمن انتخاب کرد که منعب بن عبدالله، وزیر وقت گارد نظامی عربستان،

خارج از کشور و خارج از چرخه عملیات بود و اش کارتر، وزیر دفاع آمریکا رسما اعلام کرد که در روزهای آغازین پس از حمله به یمن نمی توانست به او دسترسی پیدا کند. محمد بن سلمان عملیات را از جزایر مالدیو هدایت می کرد. در حالی که او گمان می کرد در کوتاه زمانی حوثی ها را شکست می دهد و هادی را به یمن باز می گرداند و احتمالا به قهرمانی در بین کشورهای عرب تبدیل خواهد شد، جنگ به درازا کشید و وارد فاز فرسایشی شد. محمد بن سلمان به رغم ایفای نقش اصلی در مداخله نظامی در یمن، اولین بار چهارم ژانویه 2016 در مصاحبه با اکونومیست که او را «معمار جنگ یمن» نامیده بود، این عنوان را انکار کرد و گفت که مکانیسم تصمیم گیری برای مداخله نظامی در یمن با حضور نهادهای متعدد امنیتی و سیاسی تعریف می شود.

محمد بن سلمان ولیعهد می شود

21 ژوئن 2017، با تصمیم ملک سلمان محمد بن نایف از ولیعهدی خلع و محمد بن سلمان ولیعهد پادشاهی عربستان سعودی شد. این جانشینی را یک افسر اطلاعاتی فدرال آلمان در دسامبر 2015 در کتاب خاطراتش پیش بینی کرده بود. البته او به دلیل انتشار این پیش بینی از سوی دولت آلمان توبیخ شد. در روزی که این مقام مهم به محمد بن سلمان رسید، دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا به او به خاطر ارتقای درجه اش تبریک گفت، بنا بر اعلام رسمی کاخ سفید، ترامپ و ولیعهد جدید بر همکاری نزدیک در حوزه های اقتصادی و امنیتی تاکید کردند و از قطر خواستند دست از حمایت از تروریسم بردارد. جالب این که محمد بن سلمان دو ماه قبلش به واشنگتن پست گفته بود بدون تاثیر فرهنگی آمریکا ممکن بود عربستان سعودی هم به سرنوشت کره شمالی دچار شود!

اصلاحات مدل سعودی

محمد بن سلمان از زمان رسیدن به دربار سعودی تلاش های زیادی برای انجام اصلاحات کرد؛ اصلاحاتی که با دولت آمریکا انجام شده. او تلاش کرد مجموعه ای از شوهای کمدی، کُشتی حرفه ای و رالی کامیون را در عربستان راه بیندازد. او در مصاحبه ای با العربیه از ایده صدور گرین کارت برای خارجی ها گفت. در فوریه ۲۰۱۷ عربستان سعودی برای نخستین بار یک زن را به ریاست بورس اوراق بهادار منصوب کرد. دو ماه بعد بن سلمان از ساخت یکی از بزرگترین مراکز فرهنگی، ورزشی و شهربازی ها در جنوب غربی ریاض خبر داد. این دهکده ۳۳۴ کیلومتر مساحت خواهد داشت. از فوریه ۲۰۱۸ زنان سعودی اجازه یافتند بدون رضایت همسرانشان وارد بیزینس شوند.

محمد بن سلمان با سرعت تخت گاز در این جاده پیش رفته است. در دسامبر گذشته برای اولین بار یک خواننده زن عرب اجازه یافت در این کشور کنسرت دهد. البته تنها زنان اجازه حضور در کنسرت را داشتند. از ژانویه ۲۰۱۸ زنان اجازه یافتند در ورزشگاه جده به تماشای مسابقات فوتبال بروند. در همین ماه او اعلام کرد که عربستان سعودی بعد از ۳۵ سال بار دیگر سالن های سینما را باز می گشاید و تا سال ۲۰۳۰ قرار است صاحب دو هزار سالن سینما شود. باورتان می شود عربستان ۳۵ سال است سالن سینما ندارد؟! از آوریل ۲۰۱۶ مالیات ها در عربستان افزایش یافته و از کارانه کاسته شده است. بن سلمان در نظر دارد سهام آرامکوه، شرکت دولتی نفت و گاز سعودی را عرضه کند. او از حقوق کارمندان دولت نیز کاسته و بودجه دولت را محدود کرده است.

از سپتامبر که ممنوعیت رانندگی برای زنان در عربستان برداشته شد، محمد بن سلمان بسیار کوشید تا این اتفاق و اصلاحات دیگر را منتسب به خود کند تا جایی که به گفته یک روزنامه آمریکایی، بن سلمان هزینه سرسام آوری را برای چاپ مطالبی در بهترین نشریات جهان خرج کرده تا او را یک شاهزاده میانه رو و نزدیک به غرب و حافظ منافع آمریکا در خلیج فارس نشان دهد. او در اکتبر ۲۰۱۷، دولت اولترا محافظه کار سعودی را در ۳۰ سال گذشته ناکارآمد دانست که در واکنش به انقلاب اسلامی ایران هیچ برنامه ای نداشته اند. او گفت: «عربستان سعودی باید به چیزی که قبلا بود بازگردد، یک کشور مسلمان میانه رو که از تمامی مذاهب و همه جهان استقبال می کند.»

ویژن 2030

حالا دیگر اکثر کشورهای در حال توسعه به فکر تعریف ویژن اقتصادی برای خود افتاده اند. در شرایطی که چین و هند به عنوان دو قدرت اقتصادی بر سر کمربند دریایی - خشکی اقتصادی با یکدیگر رقابت می کنند و روسیه بدون هیاهو سلطه اش را بر تمامی مسیرهای اقتصادی توسعه می بخشد، محمد بن سلمان نیز خود را داعیه دار بازسازی اقتصاد عربستان سعودی می داند. او در آوریل ۲۰۱۶ با معرفی طرح ویژن ۲۰۳۰ وعده تحول در اقتصاد عربستان در ۱۵ سال آینده را داد. این طرح مبتنی بر خصوصی سازی اقتصادی بود. از اهداف این طرح، تحقق توسعه پایدار، کاهش اتکا به درآمدهای نفتی و دولت الکترونیک عنوان شده بود.

در اکتبر ۲۰۱۷، در افتتاحیه کنفرانس سرمایه گذاری برای آینده، محمد بن سلمان از ایجاد یک منطقه اقتصادی به نام نئوم با سرمایه ۵۰۰ میلیارد دلار خبر داد که حدود ۲۶ هزار کیلومتر مربع از مناطق ساحلی دریای سرخ را پوشش می دهد. این منطقه قرار است سرمایه ها در حوزه انرژی های جدیدپذیر، بیوتکنولوژی و روباتیک را جذب کند. همچنین او وعده داده که محدوده ای به مساحت ۳۴ هزار کیلومتر مربع بین ۵۰ جزیره عربستان در دریای سرخ را به هدف توریسم تجملاتی تبدیل کند. اما مهم ترین قمار محمد بن سلمان حفظ سلطه عربستان بر بازار نفت جهان و افزایش عرضه نفت به اندازه ای است که قیمت نفت را برای مدتی طولانی پایین نگه دارد.

عربستان سعودی برای تحقق این هدف سیاسی - اقتصادی سالانه ۱۰۰ میلیارد دلار ضرر کرد. این سیاست در نوامبر ۲۰۱۶ رسما شکست خورد. اما از وعده های اقتصادی محمد بن سلمان فعلا تسویه رقبای اقتصادی و سیاسی تحت لوای پاکسازی اقتصادی تحقق پیدا کرده است. در نوامبر سال گذشته تعداد زیادی از سرمایه داران و تجار و سیاستمداران متمول از سوی کمیته تازه تاسیسی به نام کمیته ضد فساد، دستگیر و در یکی از هتل های ریاض زندانی شدند.

مجله تایم، ترامپ، گاو شیرده

اوائل ماه جاری مجله مشهور تایم تصویری از محمد بن سلمان را روی جلد کار کرد، با این تیتر: «جذابیت تهاجمی؛ آیا جهان باید چیزی را که ولیعهد می فروشد، بخرد؟» اما محمد بن سلمان قصد دارد چه چیزی را بفروشد؟ مجله تایم می نویسد از زمان نیکیتا خروشچف، رئیس جمهور اسبق شوروی، هیچ نامی نتوانسته در آمریکا کاری را بکند که ولیعهد عربستان سعودی در عرضه سه هفته انجام داده. این شاهزاده سی و دو ساله از پنج ایالت دیدن کرد و به ملاقات چهار رئیس جمهور آمریکا رفت و مهمان پنج روزنامه شد و با شخصیت های بانفوذ زیادی از جمله اپرا وینفری دیدار کرد. تایم اشاره کرده که نیکیتا خروشچف در سپتامبر ۱۹۵۹ با یک هواپیمای توپولوف ۱۱۴ به آمریکا آمد و ۱۳ روز در آنجا بود تا چهره ای انسانی از خطرناک ترین دشمن آمریکا تصویر کند.

این مقایسه معنادار البته برای ولیعهد جوان و شهرت طلب سعودی مفهوم دیگری دارد و شاید از آن لذت بود. اما آیا او متوجه مقایسه خود با کسی که آمریکایی ها خطرناک ترین دشمن آمریکا می دانستند، نمی شود؟ تایم صریح تر سخن می گوید. بر اساس نظرسنجی موسسه گالوپ، ۵۵ درصد آمریکایی ها از عربستان خوششان نمی آید. به اعتقاد نویسنده مطلب، آمریکایی ها در دهه ۹۰ به صحرای عربستان لشکرکشی کردند تا از این کشور در مقابل عراق محافظت کنند و وقتی حادثه ۱۱ سپتامبر اتفاق افتاد، مشخص شد که پشت حمله اسامه بن لادن، تبعه سعودی بوده و ۱۵ نفر از ۱۹ تروریستی که در این حمله نقش داشتند نیز متعلق به این کشور بودند. دونالد ترامپ در جریان انتخابات ریاست جمهوری آمریکا گفته بود:

«عربستان برای ما گاوی شیرده است که هر وقت بخواهیم از آن طلا و دلار می دوشیم و هر وقت شیرش تمام شود آن را سر می بریم.» او بعدها در قامت ریاست جمهوری نیز به عربستان طعنه زد که هزینه های زیادی روی دست آمریکا گذاشته، این در حالی است که سعودی یکی از بزرگترین خریداران جنگ افزار از آمریکاست. او در سفر به عربستان پس از آن که قراردادهایی به ارزش نزدیک به نیم تریلیون دلار با دولت عربستان امضا کرد، توییت کرد: «ما صدها میلیارد دلار از خاورمیانه به ایالات متحده باز می گردانیم که به معنی شغل، شغل و شغل است!» اما استقبال ترامپ از محمد بن سلمان جوان به اعتقاد ترامپ کاری کرد که یک گاو شیرده مدت بیشتری شیر بدهد. بی دلیل نبود که برخی از رسانه های جهان این نظریه را مطرح کردند که تایم رندانه عکسی را از محمد بن سلمان روی جلد برده بود

که در یک نگاه می تواند شبیه گاو باشد. محمد بن سلمان، دشمنی با ایران، حمایت از منافع آمریکا در خاور میانه و تامین منابع اقتصادی ایالات متحده در داخل عربستان را برای فروش عرضه کرده است. محمد بن سلمان تقریبا هفته ای یک بار با تندترین ادبیات که گاه توهین آمیز است، علیه ایران و مقامات ایرانی سخن می گوید تا از ترامپ و متحدان اروپایی اش دلبری کند. ترامپ البته بیزینس من خوبی است. ترامپ به جای جورج بوش پدر و پدر که به خاورمیانه لشکرکشی کردند، ترجیح می دهد این نقش را به عرب ها بسپارد و خودش از طریق توییتر، بازی را هدایت کند. اما چرا تایم و غربی ها در اطمینان به عربستان دچار تردید هستند؟ هیچ تحلیلگر منصفی نمی پذیرد که انگیزه جورج بوش پدر از لشکرکشی به عربستان و عملیات طوفان صحرا کمک به عربستان بود.

آن عملیات حضور پررنگ آمریکا را در خلیج فارس بیش از قبل تضمین کرد. از طرف دیگر، عربستان به دفعات نشان داده که منافع نهادهای تندروی وهابی خود را بر منافع هم پیمانان خود ترجیح می دهد. نظیر آنچه در سوریه اتفاق افتاد. محمد بن سلمان و دولتمردان آمریکا اگرچه هر دو به د نبال پایین کشیدن اسد بودند اما حتما قرار نبود داعش از کنترل خارج شده و حضورش در عراق و سوریه نهایتا به هژمونی ایران در عراق و سوریه بینجامد. عربستان با یا بدون محمد بن سلمان نهایتا تنها می تواند گاو شیرده آمریکا باقی بماند، وگرنه چه دولتی می تواند به کشوری اعتماد کند که خاستگاه بزرگترین شبکه تروریسم جهانی (القاعده) و تنها دولت رسمی تروریست (طالبان) بوده باشد و حالا با تغییر نام ها از میانه روی حرف بزند.

ولیعهد در فیس بوک

محمد بن سلمان در سفر به آمریکا چندی پیش با حضور در سیلیکون ولی در لس آنجلس با غول های عرصه فناوری نظیر زاکربرگ مالک فیس بوک، دیدار کرد. او تلاش دارد از خود چهره ای مدرن و از عربستان چهره کشوری را تصویر کند که به دنبال آشتی با جهان مدرن است. میلیون ها دلار خرج او برای تبلیغ این که برخلاف اسلافش تنها یک زن رسمی دارد و به دنبال مدرن کردن عربستان و مهار تندروها در داخل است، نهایتا به همانجا می رسد که مجله تایم روی جلدش بر سر او آورد.

رفتار رسانه های آمریکایی با او بی شباهت با رفتارشان با محمدرضا پهلوی هنگام سفر او به آمریکا و دیدار با کندی نیست. نه، نمی خواهم بگویم مثلا ستاره بخت محمد بن سلمان رو به افول است؛ هر چند در ساختار قبیله ای قدرت در عربستان فاصله بین عرش و فرش خیلی کوتاه است، اما می توان از این رفتارها دریافت که آمریکایی ها به محمد بن سلمان اعتماد نخواهند کرد. او هر روز بیش از دیروز راه آشتی با ایران را مسدود می کند و بذر کینه را در منطقه می کارد؛ کینه ای که برخلاف نظر او نه فقط حاکمان ایران، بلکه اکثریت قریب به اتفاق مردم ایران از آن طوفان نفرت از عربستان سعودی درو خواهند کرد.

آمریکا و غربی ها؟ آنها نیز خوب می دانند که تنها باید از عربستان و محمد بن سلمان ها استفاده کرد و اعتماد به آنها نتیجه ای جز 11 سپتامبر و هزینه های میلیاردی در منطقه نخواهد داشت. محمد بن سلمان اگرچه تلاش زیادی کرده تا خود را متفاوت از اسلافش نشان دهد اما دست کم او در یک مورد با بعضی پیشینیانش متفاوت است. او کشورش را در یمن مستقیم درگیر جنگ و در چند جای دیگر وادار به جنگ نیابتی کرده است. جنگ از آن کارهای سختی است که حکام سالخورده عربستان معمولا حال و حوصله اش را نداشتند اما حاصل این جنگ ها چه بوده؟ ژنرال کهنه کار آمریکایی، جورج پتن، زمانی گفته بود بله، برای ورود به جنگ سلاح لازم است اما پیروزی در آن مستلزم خرد و اندیشه است!