جایگاه ابن سینا در تاریخ پزشکی کجاست؟

هفته نامه صدا: شهرت و نفوذ علمی ابن سینا نه تنها در ایران و جهان اسلام بلکه در سراسر جهان گسترش یافت. او در نظر دانشمندان و مورخان تاریخ علم به عنوان یک دانشمند جهانی به ویژه در شاخه پزشکی شناخته شده است.

نامگذاری سال های ۱۹۵۹ و ۱۹۸۰ به عنوان سال جهانی ابن سینا توسط یونسکو، برگزاری کنگره های مختلف بین المللی در سراسر جهان در سال های ۱۹۳۷ تا ۲۰۰۴، انتشار حدود ۷۵۰ مقاله و کتاب مربوط به او در سال های ۱۹۰۶ تا ۲۰۰۶ به زبان های مختلف اروپایی، ایجاد شبکه آموزشی علمی «مراکز آگاهی ابن سینا» (AKC) در اروپا و همچنین شبکه جهانی بانک اطلاعات پزشکی تحت عنوان ابن سینا، همه ادعای فوق را تایید می کنند. پزشکی یکی از ابعاد علمی دانش ابن سینا است که در دنیای پزشکی به مدت حداقل شش قرن (قرن ۱۱ تا ۱۷) سلطه یافته است. طب مکمل و جایگزین ابن سینا که نماینده طب ایرانی اسلامی است، عمدتا در کتاب «قانون پزشکی» ظاهر می شود.

برخلاف دیدگاه «اولمن» که معتقد است شهرت «قانون» به علت شهرت نویسنده آن است، اکثریت محققان تاریخ پزشکی معتقدند که شهرت غالب این کتاب در طول قرن های بسیاری در شرق و غرب جهان به دلیل جامعیت، روشنگری و نوآوری های آن است.

بر اساس برخی از تحقیقات، دیدگاه های ابن سینا در تشخیص و درمان بعضی از بیماری ها مانند آسم دقیق تر و موثرتر از یافته های پزشکی مدرن است یا در مورد زردی، انسداد مجاری صفراوی و سوءهاضمه کبدی، داروهای تجویزی و منطبق با یافته های تحقیقات جدید هستند.

برای مطالعه وضعیت پزشکی ابن سینا در تاریخ پزشکی جهان می توان دو روش را در پیش گرفت: اول مطالعه دقیق محتویات تمام کارهای پزشکی است که پس از ابن سینا نوشته شده است که میزان تاثیر و سازگاری پزشکان و نویسندگان کارهای پزشکی از آثار پزشکی ابن سینا، به ویژه کتاب «قانون» را نشان می دهد.

روش دوم این است که گزارش های تاریخی و حقایق مربوط به موقعیت و اهمیت ابن سینا را در میان پزشکان، دستاوردهای پزشکی و همچنین در آموزش پزشکی مطالعه کنید. در مطلب زیر روش دوم مورد استفاده قرار می گیرد. موارد اصلی این تحقیق، داده های تاریخی د ر خلاصه ای از آثار، حاشیه نویسی و تدریس آثار پزشکی خود، به ویژه تاب قانون در مراکز و موسسات آموزشی است.

متن مقاله زیر از دو بخش تشکیل شده است، بخش اول موضع پزشکی ابن سینا در ایران و جهان اسلام است و بخش دوم جایگاه پزشکی ابن سینا در اروپا و غرب است.

جایگاه پزشکی ابن سینا در ایران و جهان اسلام

در میراث طب اسلامی، اسامی ده ها پزشک برجسته و صدها اثر پزشکی مشهور است اما نام ابن سینا و کتاب «قانون» در شرق اسلامی و غرب مسیحی از موقعیت خاصی برخوردار است. از زمان ابن سینا تا به امروز بیش از ۲۰۰ تفسیر،حاشیه نویسی، چکیده و ترجمه به زبان های مختلف بر «قانون» نوشته شده است. این آثار نسبت به آثار دیگر پزشکان اسلامی بی سابقه است.

در تاریخ آموزش طب اسلامی، کتاب قانون موقعیت ویژه و بی نظیری دارد. طبق نظر الگود، این تاب معتبرترین تاب در جهان اسلام بوده است. تفسیرها، حاشیه نویسی، خلاصه، ترجمه ها و نسخه های مکرر «قانون» نشان می دهد که این کتاب به عنوان یک کتاب درسی مورد استفاده قرار می گرفته و آموزگاران و دانشجویان علوم پزشکی به مکتب پزشکی ابن سینا توجه خاصی داشته اند.

تاریخی که قانون در آن آموزش می شد به سن خود ابن سینا می رسد. به گفته عبدالله جوزجانی، یکی از دانش آموزان و همسایه نزدیک ابن سینا، دانش آموزان هر شب در محل اقامت شیخ الرئیس (عنوان ابن سینا) گرد هم می آمدند و کتاب های «قانون» و «شفا» را تحت نظارت خود استاد مطالعه می کردند.

به گفته کلینت الگود پوهشگر تاریخ پزشکی ایران و خاورمیانه، در دوره صفوی دو کتاب توسط دانش آموزان پزشکی مورد استفاده قرار می گرفت که یکی از آنها «قانون» ابن سینا و دیگری «ذخیره خوارزمشاهی». البته الگود معتقد است که «ذخیره» تفاوت زیادی با «قانون» ندارد و جزجانی در نگاش آن بسیار تحت تاثیر کتاب «قانون» بود.

داستان سفرهای علمی قطب الدین شیرازی، دانشمند قرن هفتم هجری به ایران، عراق، مصر، شام و آناتولی (آسیای میانه) برای تهیه یک کتاب از حاشیه نویسی های قانون تحت عنوان «تحفه السعدیه» و دسترسی او به توضیحات مختلف درباره قانون، دیدار او با کارشناسان قانون (قانونولوژیست) و آموزگاران معروف قانون، نشان دهنده اهمیت فوق العاده این کتاب و نفوذ غالب آن در قلمروهای اسلامی خارج از ایران است.

در شبه قاره هند نیز متن اصلی پزشکی کتاب «قانون» ابن سینا و خلاصه آن مانند «الموجز فی الطب» اثر ابن نفیس از دمشق و کانچانا توسط چاغمین بود. علاوه بر ایران و شبه قاره هند، کتاب «قانون» در مصر و شام نیز بسیار مشهور شد.

جایگاه پزشکی ابن سینا در اروپا و غرب

از آنجایی که نیمه دوم قرن دوازده زمانی که «قانون» ابن سینا به لاتین در «تولدو»ی اسپانیا ترجمه شد، به تدریج طب مکمل و جایگزین در روش های طب غربی قرار گرفت، از آن زمان، بیشتر آثار پزشکی ابن سینا به زبان های مختلف ترجمه شده است و همچنین صدها اثر علمی و پژوهشی درباره داروهای او نوشته شده است. سلطه علمی ابن سینا در سرزمین های غربی تا حدی است که او به عنوان «امیر (حاکم) پزشکان» نامگذاری شده و کتاب او «قانون» به عنوان کتاب مقدس پزشکی نامگذاری شده است.

برای قرن ها در غرب، مهارت در پزشکی ابن سینا به معنای توانایی کامل در پزشکی بود. علی رغم جنبش ضد عربی - اسلامی در آغاز قرن ۱۶ در برخی از کشورهای اروپایی و موضع گیری های سخت از چهره هایی مانند داوینچی و پاراسلسوس علیه پزشکی ابن سینا، یک قلعه قوی در اطراف ابن سینا و طب معروف او در غرب وجود داشت که هرگز سقوط نکرد و حتی نفوذ او تا نیمه اول قرن گذشته در بعضی از کشورهای غربی همچون بلژیک ادامه داشت.

اولین دانشگاه در اروپا که به طور رسمی کتاب «قانون» را به عنوان پایه آموزش پزشکی قرار داد، دانشگاه برلونیا (قدیمی ترین دانشگاه اروپایی) در ایتالیا در قرن ۱۳ بود. سایر دانشگاه های اروپایی که در آنها آموزش های قانون را در برنامه های آموزشی خود قرار دادند عبارت بودند از لووئن در بلژیک، مونت پلیه در فرانسه و کراکوف در لهستان. هنگامی که در قرن ۱۴، اولین دانشکده پزشکی در دانشگاه کراکوف لهستان تاسیس شد، آثار ابن سینا مبنای مواد آموزشی تایید شده در دانشکده ذکر شده قرار داشت. پیش بینی شده بود که دانشجویان پزشکی باید بخشی از کتاب اول و چهارم قانون را برای دوره های نظری و عملی خود مطالعه کنند. علاوه بر این، در سال ۱۹۷۵ پروفسور ژلونک کتابی را با عنوان راهنما برای تدریس کتاب اول قانون که «کتاب کلیات» نام داشت، منتشر کرد.

شواهدی وجود دارد که نشان می دهد کتاب «قانون» تا اوایل قرن بیستم در بعضی از مراکز علمی غرب دیده شده است اما حداقل برای پنج قرن - ۱۳ تا ۱۷ میلادی - این کتاب یکی از کتاب های درسی اصلی در بسیاری از دانشکده های پزشکی در اروپا بود. ترجمه های مختلف و چاپ مکرر کتاب «قانون» در اروپا نتیجه اهمیت جهانی این کتاب و پاسخ به نیازهای مراکز آموزشی پزشکی بود. «قانون» برای اولین بار در اواخر قرن ۱۲ به قلم جرارد دکرمونا - بزرگ ترین مترجم مکتب تولدو - ترجمه شد. بعدها، در اوایل قرن شانزدهم، پزشکی به نام آندره آلپاگو اصلاح و ویرایش ترجمه دکرمونا را انجام داد.

در نهایت می توان ادعا کرد که مکتب پزشکی ابن سینا پایه و مادر پزشکی و داروسازی جدید است، زیرا قانون مجموعه ای کامل از دیدگاه های پزشکی پیش از خودش و زیرساخته های پزشکی پس از آن است. البته همانطور که در قرن گذشته برخی از محققان پزشکی در کشورهای مختلف برای استفاده برخی از داروهای مدرن در چند مورد تردید کرده یا بر اساس تشخیص و تجویز ابن سینا بازبینی کردند، مناسب است که این دیدگاه به وسیله محققان علم پزشکی مورد توجه بیشتری قرار گیرد.