وصی آیت الله: امام «آشیخ اکبر» صدایش می کرد

سالنامه شرق - مرجان توحیدی: محسن هاشمی در روزهایی درخواست گفت و گوی ما را پذیرفت که درگیر برگزاری مراسم اربعین پدر بود؛ در دفتر کارش در دانشگاه علوم، تحقیقات و فناوری. تمام طور مسیر هنوز پلاکاردهای تسلیت به مناسبت درگذشت آیت الله به چشم می خورد. وارد دفتر شدم. هنوز پیراهن مشکی به تن داشت.

در مقابلم پوشه ای هم قرار داشت که مطالب روزنامه ها و مجلات درباره درگذشت آیت الله را جمع آوری کرده بودند. درباره چند و چون پاسخ به سوال ها حرف زدیم. همچنان که با من صحبت می کرد، برخی جملات مصاحبه را هم اصلاح یا تکمیل می کرد. محسن اکنون وصی پدر شده و در این گفت و گو، اندکی درباره خصوصی های زندگی خانوادگی شان صحبت کرده است...

شما به عنوان پسر بزرگ آیت الله احتمالا یادمانده های بسیاری از دوران مبارزه پدر پیش از انقلاب دارید. آیا نخستین بازداشت ایشان را به خاطر دارید؟ کی و کجا بود؟ چگونه رخ داد و شما در آن زمان چند ساله بودید؟ چه می کردید؟ سایر اعضای خانواده چطور؟

بار نخست بازداشت ایشان، مربوط به سال 1343 بود. آن زمان من حدود سه سال داشتم و خواهرم فاطمه هم خردسال بود. ماموران ریختند خانه و پدرم را دستگیر کردند. شرایط مادرم آن زمان خیلی سخت بود. در شهر غریب تهران، خانه مستاجری، دو فرزند کوچک، مادرم هم باید پیگیر کار پدرم می شد و هم از ما مراقبت می کرد؛ به هر حال شرایط دشواری بود.

از زمانی که ایشان در زندان بودند، چه مواردی را به یاد دارید؟ به ویژه از ملاقات ها و نحوه ارتباطات شان با خانواده و سایر زندانیان.

وقتی سه ساله بودم، به مادرم خبر دادند پدرم تحت شکنجه شدید است. من و فاطمه آن زمان کودک بودیم و متوجه نمی شدیم، اما مادرم واقعا ناراحت بود، خواهرم به بیماری فلج اطفال دچار شد و نمی توانست راه برود، فقط صحنه ای که از پدرم در آن دوره به یادم مانده است؛ ملاقاتی بود که در زندان داشتیم، پدرم نمی توانست روی پایش بایستد، روی صندلی نشست و من را در بغل او گذاشتند، زود می خواستند من را از او جدا کنند که سخت ترین شرایط برای یک کودک است.

در سال های بعدی، ایشان چند بار به صورت کوتاه مدت به زندان رفت، اما زمانی که زندانی طولانی ایشان در سال 1354 اتفاق افتاد من نوجوان بودم و به صورت هفتگی و مرتب به ملاقات ایشان می رفتیم. در مجموع رفتار ماموران با زندانیان خانواده هایشان محترمانه بود. آیت الله هاشمی در این دوره بخش عمده کار بزرگ تفسیر قرآنش را انجام داد.

ایشان بخش عمده قرآن را از حفظ بود و در سلول انفرادی در ذهنش آیات قرآن را مرور می کرد و از نظر مفهومی طبقه بندی می کرد و در دوره بعد از بازجویی و شکنجه و رفتن به بند سیاسی زندان اوین در سال ۱۳۵۴ که اجازه داشتند کاغذ و قلم داشته باشند، فیش های تفسیر را در دفترچه های ۲۰۰ برگی می نوشت و در ملاقات ها از زیر عبایش به مادرم می داد. مادرم آنها را زیر چادر از زندان خارج می کرد. سختگیری زیادی نمی شد.

آقای هاشمی پس از آزادی از زندان چیزی تعریف می کرد؟ از شکنجه و فشارها چیزی می گفت یا از مسائل درون زندان؟

ایشان درباره شکنجه و مشکلات خودش چیزی نمی گفت. ولی از دیگر زندانیان مرتب حرف می زد و از صبر و استقامت آنها یاد می کرد، به ویژه دوستان نزدیکش مانند مرحوم لاهوتی، منتظری و طالقانی. ما معمولا مطالب مربوط به شکنجه و فشار به ایشان را از دیگران می پرسیدیم.

روز آزادی ایشان را به خاطر دارید؟

بله، دو ماه قبل از پیروزی انقلاب که چندروزی مانده بود مدت محکومت ایشان تمام شود و البته قرار بود سایر زندانیان هم به زودی آزاد شوند. ایشان می خواست تا آخر دوره محکومیت در زندان بماند که بعدا بهانه ای نتوانند بگیرند، اما هم بندی هایش گفتند انقلاب به شما بیرون زندان احتیاج دارد. آقای هاشمی قبول کرد و با منزل تماس گرفته شد. من آن زمان گواهی نامه هم نداشتم و با خودروی پژو 504 پدرم به دنبالش رفتیم و او را از زندان اوین به منزل آوردیم.

ایشان قبل از انقلاب در منزل درباره اما مطلبی می گفتند؟

ایشان مرتب از رهبری امام خمینی و جهاد همرزمان یاد می کردند و علاقه زیادی به امام داشتند. البته به دلیل مراقبت های ساواک مطلب خاصی که نباید علنی شود، درون خانه نمی گفتند، ولی چون فاطمه و فائزه به مدرسه رفاه و من به مدرسه علوی و اسلامی می رفتیم که محیط مذهبی و انقلابی داشت، از طرف ما مرتب بحث مبارزات سیاسی و زندانیان سیاسی و امام در منزل مطرح می شد.

ظاهرا قبل از انقلاب هم خانه مشترکی با خانواده آیت الله خامنه ای داشتند؛ چیزی در این مورد به یاد دارید؟

من حدودا پنج ساله بودم و پدر به دلیل احتمال دستگیری از قم به تهران آمده بود و منزلی دوطبقه را در نایب السلطنه اجاره کرده بودند، آیت الله خامنه ای و خانواده ایشان که به تهران آمده بودند، پدرم ایشان را دعوت کرد و خانواده ایشان در طبقه دوم همان منزل اجاره ای ساکن شدند. من و آقامصطفی پسر بزرگ آیت الله خامنه ای اختلاف سنی دو ساله داشتیم.

از روزهای پیروزی انقلاب چیزی به خاطر دارید؟ پدر شما ناگهان از یک مخالف سیاسی به یکی از ستون های حکومت تبدیل شده بود. این موضوع چه تاثیری در زندگی شما و رفتار پدرتان داشت؟

لحظه لحظه آن خاطرات در ذهنم مجسم است. بعد از انقلاب که پدرم مسئولیت های سنگینی داشت رفتارش تغیبر نکرد. اما حضورش در منزل کمتر شد و برخی شب ها در دفتر کارش می خوابید، زندگی ما هم قدری سخت تر شد. ما قبل از انقلاب به دلیل اینکه فرزند کوچک در خانه بود و پدرم هم زندان بود، مستخدم داشتیم؛ اما بعد از انقلاب تا همین اواخر که حال مادرم نامساعد شد و ایشان بیماری پیدا کرد، مستخدم نداشتیم.

مرحوم آقای هاشمی حکم مرحوم آقای بازرگان را قرائت کردند. آن موقع شما کجا بویدد، آیا ایشان بعدا درباره آن صحبتی نکردند؟

در آن روز آقای هاشمی، اولین ماموریت را به من داد. آن زمان 17 ساله بودم. به دلیل اینکه تلویزیون آن مراسم را پخش نمی کرد، قرار شد به وسیله تیمی که همراه امام از فرانسه آمده بودند، تصاویر مراسم تنفیذ حکم نخست وزیری آقای بازرگان در دولت موقت به صورت منطقه ای از فرستنده پخش شود و من به همراه تعدادی از دوستانم این کار را هماهنگ کردیم و مردم تا حدود میدان ژاله، توانستند این مراسم را از تلویزیون ببینند.

گفته شده برخی از اعضای خانواده احمدی نژاد از جمله خواهر او، یعنی پروین، مراوداتی با خانواده شما داشته اند؛ آیا صحیح است؟ این مراودات چکونه بوده است؟

خانم پروین احمدی نژاد با خواهرم فاطمه در کمیته حزب جمهوری اسلامی مدتی همکاری و حضور داشت، اما مراوده خانوادگی خاصی نداشتیم.

شما پس از انقلاب تبدیل به یکی از فرزندان مسئولان اصلی نظام شدید این احتمالا با آغاز تحصیل شما در دانشگاه همراه شده بود چطور انتخاب رشته کردید؟ ماجرای سفر شما برای ادامه تحصیل به خارج از کشور چگونه بود و کشور مقصد اکه اگر اشتباه نکنم، بلژیک بود چطور انتخاب شد؟

من در کنکور، شیراز قبول شدم، اما چون با ترورها هم زمان شد، باید محافظ با من به دانشگاه می آمد، اما چون دوست نداشتم تفاوتی با بقیه دانشجویان داشته باشم قبول نکردم. مادرم که نگران امنیت من بود با خاله ام که در بلژیک سکونت داشت، هماهنگ کرد که برای تحصیل دوره مهندسی به بلژیک بروم و پدرم هم پذیرفت.

چه زمانی از تحصیل بازگشتید؟ در دوران دفاع مقدس کجا بودید؟

من در سال 1365 فوق لیسانسم را در مهندسی مکانیک رشته پلاستیک ها و کامپوزیت ها از پلی تکنیک مونترال گرفت و در آغاز دوره دکترا بودم که جنگ شهرها به اوج خود رسیده بود و مشکل اصلی کشور کمبود موشک بود. آقای هاشمی که تخصص من را می دانست، توصیه کرد دوره دکترا را رها کنم و برای کمک به صنایع موشک سازی به ایران برگردم که من هم با افتخار پذیرفتم.

در خاطرات آقای هاشمی گفته شده مرحوم آیت الله منتظری با شما درباره ازدواجتان صحبت کردند و پس از آن شما ازدواج کردید. نحوه ازدواج و انتخاب همسر شما چگونه بود؟ مرحوم هاشمی در این رابطه و ازدواج سایر فرزندان شان چه رفتاری داشتند؟

یک بار در فرصت تعطیلات دانشگاه به تهران آمده بودم. به همراه پدر به دیدار آیت الله منتظری رفتیم و ایشان از من پرسیدند که ازدواج کرده ام یا خیر؛ وقتی فهمیدند که هنوز مجردم، سفارش کردند که حتما ازدواج کنم و همین توصیه موجب انگیزه من برای ازدواج شد.

ازدواج من و سایر برادرانم به صورت فامیلی انجام شد و خواهرانم هم با پسران آقای لاهوتی که همرزم پدر در دوران مبارزه بود، ازدواج کردند. برای خواهرانم به خاطر هم زمانی با اوایل انقلاب مراسمی نگرفتیم. برای من هم چون درجنگ بودیم مراسم نگرفتیم و امام عقد ما را خواند. برای برادرم مهدی، آیت الله خامنه ای خطبه عقد را خواندند و هدیه دادند. مراسمی ساده در منزل عموی مرحومم گرفتیم. فقط برای یاسر چون زمان ریاست جمهوری آقای هاشمی بود در باشگاه ریاست جمهوری مراسم برگزار شد.

از رابطه نزدیک و صمیمی امام و آقای هاشمی زیاد گفته شده است. با توجه به انیکه خانه های شما نزدیک به هم بود، خاطره ای در این زمینه دارید؟

امام علاقه خاص و ویژهای به آقای هاشمی داشتند. در ملاقات ها، ایشان را اکبر یا آشیخ اکبر صدا می کردند. وقتی، آقای هاشمی جبهه یا سفر می رفت، امام برای سلامتی ایشان گوسفند نذر می کردند و پدرم هم آن قدر عاشق و شیفته امام بود که برای اجرای فرمان و دستور ایشان هر سختی و زحمتی را به جان می خرید.

در میانه جنگ بود که آقای هاشمی آن خطبه معروف درباره مترو را دارد و بعد هم شما مدیرعامل شرکت مترو شدید، چطور شد به این سمت گرایش پیدا کردید؟

آقای هاشمی از قبل از انقلاب، به مشکلات و عقب ماندگی های کشور آگاهی کامل داشت و راه حل ها را هم از طریق مطالعه و مشاهده کشورهای توسعه یافته پیدا کرده بود. برای همین در سال 1363 و در اوج جنگ، ایشان برای اینکه سازندگی در کشور تعطیل نشود و بعد از جنگ، تهران به بحران دچار نشود، خطبه مترو را خواند و با همه مشکلات، شرکت مترو را که افراد سطحی بعد از انقلاب به عنوان یک پروژه لوکس تعطیل کرده بودند، احیا کرد.

در زمان ریاست جمهوری آقای خاتمی، آقای نوری- وزیر کشور وقت- از من خواست که برای تکمیل و بهره برداری از آن که مقداری فرسایش شده بود، مدیریت مترو را بپذیرم و من با مشورت پدر، قبول کردم و در ۱۳ سالی که مسئولیت مترو را برعهده داشتم آمار مسافران این شرکت به دو و نیم میلیون در روز رسید.

شخص شما در جنگ و دفاع مقدس حضور داشتید؟ مهدی و یاسر ظاهرا به دفعات به جبهه اعزام شدند و مجروح هم شدند. نظر مرحوم هاشمی درباره این اعزام شدن ها و جنگ و مجروح شدن بچه ها چه بود؟

من به دلیل تحصیل به صورت مداوم در جبهه نبودم، اما سفرهای زیادی خودم یا به اتفاق آیت الله هاشمی به جبهه می رفت و چند روزی در کنار رزمندگان حضور داشتم. بعد از بازگشت در سال ۱۳۶۵ نیز درگیر صنایع موشکی بودیم و برای کارهای فنی به جبهه می رفتیم. مهدی و یاسر از سنین نوجوانی مرتب به جبهه می رفتند و در سال ۱۳۶۶ که از سخت ترین سال های جنگ بود با هم به عملیات رفتند و هر دو مجروح شدند.

به تازگی فایل سخنرانی آقای هاشمی در سال ۶۳ در جمع فرماندهان ارشد منتشر شده است که در آن درباره خاتمه جنگ مطالبی را بیان کرده اند. اساسا از چه زمانی ایشان به خاتمه جنگ فکر می کرد و تا چه اندازه برای زودتر پایان یافتن جنگ تلاش کرد؟

آیت الله هاشمی رفسنجانی از نظر مبانی فکری، جنگ را منفی می دانست و به دنبال آن بود که جنگ با سرافرازی ایران به اتمام برسد و مسلمان کشی از هر دو طرف خاتمه یابد. ایده ایشان برگزاری یک عملیات بزرگ و موفق و وسیله قرار دادن آن برای صلح بود که البته به دلایل زیادی این گونه نشد؛ اما در نهایت با لطف خدا جنگ بعد از آتش بس در سال 1367، با سرافرازی ایران در سال 1369 و در زمان ریاست جمهوری ایشان به صلح دائمی تبدیل شد.

شما بعد از ریاست بازرسی ویژه رییس جمهوری، حدودا یک سال آخر دوره ریاست جمهوری آیت الله هاشمی به عنوان رییس دفتر مشغول به کار بودید. آقای هاشمی چکونه با موارد تخلف برخورد می کرد؟

نگاه آیت الله هاشمی به مدیریت و اداره دولت، نگاه اجرایی بود و هیچ گاه دنبال مچ گیری از مدیران نبود. وظیفه ای که ایشان برای بازرسی ویژه تعیین کردند، پیگیری و بررسی مشکلاتی بود که در حوزه تولید و خدمت دهی دولت ایجاد می شود که آن فعالیت های سازنده تسهیل و مشکلات مردم حل شود.

ایشان گفته بودند بازرسی ویژه، فقط در مواردی که دستور کتبی بدهند وارد شود و همیشه هم در جهت حل مشکلات و رفع بوروکراسی دست و پاگیر دستور بررسی و پیگیری می دادند و تخلفی اگر بود، به مراجع ذی ربط ارجاع می شد، نه بازرسی ویژه. خاطرم هست حتی چند بار وزارت اطلاعات درخواست کرد که با بازرسی ویژه، پروژه های مشترک را پیگیری کند که با توجه به خط مشی و دیدگاه رییس جمهوری، ما نپذیرفتیم.

در سال های ریاست جمهوری پدر شما که هم او و هم شما به اشرافی گری متهم شدید، پدرتان اعلام کرد دو بار فهرست اموال خود را به رییس قوه قضاییه وقت و رییس صدا و سیما ارائه کرده تا اعلام عمومی شود؛ چرا این اتفاق رخ نداد؟

وقتی آقای هاشمی اموال را به مسئولان اعلام کرد و گفت پخش آن مانعی ندارد، آقایان گفتند با این کار سایر مسئولان هم تحت فشار قرار می گیرند که اموالشان را اعلام عمومی کنند که اجبار قانونی نیست و آقای هاشمی هم پذیرفتند.

در برخوردهایی که زمان ریاست جمهوری پدر شما با منتقدان شد، آیا درباره این برخوردها صحبتی با ایشان می شد؟

ایشان به هیچ وجه دستوری برای این گونه برخوردها نمی داد. زمانی هم که مطلع می شد، سعی می کرد در صحبت با مقامات ذی ربط مسئله را حل کند؛ اما متاسفانه افراطیونی در دو جناح بودند که می خواستند این گونه مسائل را به ایشان منتسب کنند.

روزی که پدر شما مرحوم شدند، شما کجا بودید و چطور مطلع شدید؟

من در مسیر بازگشت از دانشگاه بودم که به من گفتند به بیمارستان بروم.

در بیمارستان چه گذشت؟

ایشان وضعیت مناسبی نداشت و پزشکان و پرستاران در حال احیا بودند. وقتی دکتر طباطبایی و هاشمی و زالی رسیدند و گفتند دیگر امیدی نیست من برای اینکه ایشان دیگر اذیت نشود خواستم عملیات احیا متوقف شود و پیکر ایشان را به بیمارستان و سپس حسینیه جماران ببریم. خودم برای صحبت با مادرم نزد ایشان به منزل در کنار حسینیه رفتم.

آقای هاشمی وصیت نامه جدید دارند؟

خیر. ایشان وصیت جدیدی ندارد و آخرین وصیت نامه ایشان مربوط به حدود 15 سال قبل است.

وصیت نامه دست نویس آیا سیاسی است یا خصوصی و خانوادگی؟ گفته شده شما به عنوان وصی ایشان برگزیده شده اید؟

وصیت نامه دست نویس است و در یک صفحه و جنبه شرعی دارد. ایشان من را به عنوان وصی خود تعیین کرده اند.