شارل دو مونتسکیو که بود؟

وب سایت باشگاه اندیشه: شارل لویی دو سکواندا یا بارون دو مونتسکیو (Charles de Secondat, baron de Montesquieu)، یکی از متفکران سیاسی فرانسه در عصر روشنگری و از برجسته ترین و پرنفوذترین متفکران فلسفه سیاسی مدرن است.

سالشمار زندگی

سال ۱۶۸۹ : هجدم ژانویه تولد شارل لویی دو سگواندا در قصر لابرد نزدیک بوردو در یک خانواده آریستوکرات و اشرافی.

سال های ۱۷۰۵- ۱۷۰۰: تحصیلات متوسطه در نزد پیروان کلسیای اراتو آر، در ژویی.

سالهای ۱۷۰۹ - ۱۷۰۸ : تحصیلات حقوق در بوردو و سپس در پاریس.

سال ۱۷۱۴ : پذیرفته شدن مونتسکیو به عنوان مشاور در پارلمان بوردو.

سال ۱۷۱۵: ازدواج با ژان دولارتیگ.

سال ۱۷۱۶ : انتخاب مونتسکیو به عنوان عضو فرهنگستان بوردو. در این تاریخ وی منصب عمویش را که ریاست دادگاه استیناف بود همراه با اموال و لقب «مونتسکیو» از او به ارث می برد.

سال های ۱۷۲۱- ۱۷۱۷: مونتسکیو به مطالعهٔ علوم می پردازد و رسالاتی در بارهٔ انعکاس صوت، غدد میانگانی، شفافیت، سنیگینی اجسام و مانند اینها می نویسد.

سال ۱۷۲۱ : انتشار کتاب نامه های ایرانی بدون ذکر نام نویسنده. این کتاب بی درنگ مشهور خاص و عام می شود.

سال های ۱۷۲۳ -۱۷۲۲: اقامت در پاریس و معاشرت با طبقهٔ اشراف. مونتسکیو در این تاریخ با اطرافیان دوک دو بو ربون هه نو، مورخ و شاعر فرانسوی و رئیس پارلمان، مارکیز دو پری، و در مجمع ادبی مادام لامبر، و باشگاه آنترسول رفت و آمد دارد و اثر خویش موسوم به گفت و گوی سیلا و اوکرات را در همین باشگاه می خواند.

سال ۱۷۲۵: انتشار کتاب معبد گنید بدون نام نویسنده. بازگشت مونتسکیو به بوردو و کناره گیری از سمت ریاست دادگاه و مراجعت به پاریس. وی بعدها در اندیشه هایش چنین نوشت: «آنچه باعث شده که من همواره نسبت به خودم عقیدهٔ بدی داشته باشم این است که خیلی کم از امور جمهوری وجود دارد که من حقیقتا استعدادی برای آن در خود ببینم.

در شغل ریاست دادگاه باید بگویم که قلبم بسیار پاک بود. خود مسائل را به حد کافی می فهمیدم اما از تشریفات دادگاهی سردر نمی آوردم. مع ذلک خودم را با این گونه امور وفق داده بودم ولی آنچه بیش از همه موجب دلزدگی من می گردید این بود که حیواناتی را می دیدم که همان استعدادی را که من فاقد آن بودم به حد کافی دارا بودند».

سال ۱۷۲۸: انتخاب مونتسکیو به عضویت فرهنگستان فرانسه. عزیمت او به کشورهای آلمان، اتریش، سوئیس، ایتالیا، و هلند. در طی همین دوره لرد چسترفیلد وی را به بریتانیا می خواند.

سال های ۱۷۳۰ - ۱۷۲۹: اقامت در بریتانیا.

سال ۱۷۳۱ : بازگشت به قصر لابرد و اقامت در آنجا برای نگارش روح القوانین.

سال ۱۷۳۴ : انتشار ملاحضاتی در بارهٔ علل عظمت و انحطاط رومیان.

سال ۱۷۴۸: انتشار روح القوانین که در ژنو و بدون نام نویسنده چاپ شده بود. کتاب با استقبال بزرگ روبرو شد.

سال ۱۷۵۰ : دفاع مونتسکیو از روح القوانین در پاسخ حملات آباء یسوع و ژانسنیست ها.

سال ۱۷۵۴: تدوین جستاری در بارهٔ ذوق برای دانشنامه به تقاضای دالامبر (انتشار در ۱۷۵۶).

سال ۱۷۵۵: ۱۰فوریه. مرگ مونتسکیو در پاریس.

مهمترین آثار مونتسکیو عبارتند از:

- نامه های ایرانی

اولین اثر مونتسکیو که معروفیتی برایش آفرید، نامه های ایرانی Letter persanes است که در سال ١٧٢١ انتشار یافت. این اثر یک کتاب فکاهی تخیلی است. نامه های ایرانی پاسخ مونتسکیو به فضای عمومی دوران روشنگری است که کشف دنیای تازه و دور دست و آشنایی اروپاییان با فرهنگ و زندگی کشورهای ناشناخته از ویژگیهای مهم آن بود. نامه های ایرانی، نامه نگاری دو ایرانی ساکن فرانسه را با هموطنان خود در ایران تصویر می کند. این دو ایرانی که هر دو اشخاصی ثروتمند هستند، سالهای زیادی در فرانسه زیسته اند و با فرهنگ و شیوه زندگی فرانسوی آشنایی یافته اند.

آنها که ابتدا از گردش در خیابانهای پاریس و مشاهده آزادی زنان و عجایب دیگر زندگی در فرانسه کاملا حیرت زده شده اند، پس از مدتی خود را با شرایط فرانسه تطبیق داده و دیگر از چیزی شگفت زده نمی شوند. پس از جا افتادن در فرانسه آنها بتدریج زبان به انتقاد از فرانسه می گشایند و نه تنها وخامت اوضاع تحت رژیم لوئی شانزدهم بلکه جدالهای مذهبی و عدم مدارا در میان طرفداران گرایشهای دینی و سیاسی وقت فرانسه را با زبانی گزنده و تلخ زیر انتقادی تیز می گیرند. نامه های ایرانی در عین حال گویای پیچیدگی هویت و ذهنیت ایرانی در حدود سه قرن پیش است که پرسشهای مونتسکیو اندیشمند انتقاد گرای فرانسوی را بر انگیخت. مونتسکیو برای برشمردن عیوب جامعه فرانسه، آنرا از دیدگاه این دو ایرانی نقل کرد که نشانه افرادی بودند که از یک کشور دوردست با آداب و رسوم مغایر آمده بودند.

- بازنگری علل عظمت و سقوط رم

بازنگری علل عظمت و سقوط رم: Considérations sur les causes de la grandeur des Romains et de leur decadence (۱۷۳۴)

منتسکیو در کتاب «بازنگری علل عظمت و سقوط رم» که در سال ۱۷۳۴ میلادی منشر کرد، مانند نیکلای ماکیاولی وسعت مرزهای حکومت را یکی از دلایل سقوط آن بررسی نموده است.

- روح القوانین

منتسکیو با انتشار کتاب «روح القوانین» در سال ۱۷۴۸ میلادی، علوم سیاسی را در ردیف فرهنگ فلسفی قرار داد. وی در این کتاب علاوه بر نظرات دوران باستان پیرامون اشکال مختلف حکومت (دموکراسی- سلطنتی- تحمیلی)، به تحقیق و تحلیل در ارتباط با اتکای آنها به طبیعت، به ویژه مرزهای جغرافیائی و شرایط آب و هوا، پرداخته است. هنر وی در تشریح دولت به این مهم باز می گردد که نه تنها به عنوان یک دستگاه سیاسی بلکه در رابطه ای تنگاتنگ با خصلت های اجتماعی، حقوقی، اقتصادی و اخلاقی آن ملت همچنین ارتباط میان مردمی و ساختار عمومی متأثر از عوامل طبیعی، مورد مداقه قرار داده است. روح القوانین یکی از مهم ترین آثار منتسکیو در جنبش روشنگری فرانسه محسوب می شود.

دراین کتاب با پذیرش همگانی شگرفی روبرو شد و بعدها در تدوین اساسنامه ایالات متحده آمریکا و اساسنامه شورای انقلاب فرانسه در سال ۱۷۹۱میلادی مؤثر بوده است. چون روحانیان مسیحی، «روح القوانین» او را بی ارزش دانستند نوشتاری بر دفاع از کتاب خویش نوشت.

از جمله آثار طنز- فلسفی منتسکیو رمان معروف «مقبره گنیده»، می باشد که در سال ۱۷۲۵ میلادی منتشر گردید.

اندیشه

دو آموزه اساسی

باید گفت که نام مونتسکیو با دو آموزه اساسی پیوند خورده است:

١- آموزه اهمیت اوضاع اقلیمی و آب و هوا در شرایط سیاسی و اجتماعی هر کشور؛

٢- آموزه اهمیت و لزوم توزیع و تفکیک قوا.

هر دو آموزه فوق هنوز از تازه گی برخوردارند و روز آمد به شمار میایند. درباره صحت و یا ابطال هر دو آموزه فوق در سالهای اخیر نیز چند پروژه پژوهشی مدرن در مراکز علمی و دانشگاهی کشورهای غربی صورت گرفته است. در یکی از این پژوهش ها عملا اثبات میشود که یکی از عوامل مهم وضعیت استبدادی موجود در افغانستان ناشی از آب و هوا و شرایط اقلیمی سخت و نبود دسترسی مستقیم این کشور به منابع آبی و فقدان جنگلهای سرسبز در این کشور است.

به عبارت دیگر جان سخت بودن سنتهای استبدادی و ضعف فرهنگ دمکراتیک، نبود ذهنیت سازش جویی و نبود مدارا و توازن در این کشور پیوند نزدیکی با آب و هوای این کشور دارد. درحالیکه مثلا آب و هوای معتدل و بارندگی فراوان انگستان مناسبت ترین زمینه برای رشد فرهنگ اعتدال و دمکراسی است.

حالت طبیعی از دید مونتسکیو

باید در نظر داشت که یک پرسش مهم فلسفه سیاسی مربوط به حقانیت سیاسی است. کدام اشکال حکومتی از منظر اخلاقی و عقلی قابل پذیرش است و چرا ؟ اما پرسش حقانیت سیاسی یک رشته سوالات دیگر را نیز در پی داشته است. عالی ترین مقام سیاسی از نظر قدرت در اختیار چه کس و یا نهادی باید قرار گیرد؟ قانون اساسی بر چه مبنایی باید نوشته شود؟ این قانون و قوانین دیگر چگونه باید به مرحله اجرا در آید؟ حد و مرز آزادی هر فرد و رابطه آن با آزادی دیگران چگونه باید تعیین شود؟ پاسخ به این پرسشها از مرکزی ترین سوالات ایده های سیاسی است.

دوران روشنگری در پاسخ های همه جانبه به این پرسشها گام بلندی بود که جوامع غربی را در برابر خودکامگی بیمه کرد و نهاد دولت مشروع، جامعه مدنی مستقل از دولت، حوزه همگانی و حق آزادی بیان و حقوق طبیعی شهروندان را نهادینه کرد.

نظریه «قرار داد اجتماعی» اساس فلسفی دولت مدرن و بنیاد عقلی تاسیس دولت است. طبق این نظریه انسانها در یک حالت فرضی به نام «حالت طبیعی» در حالت بی سروری و آزادانه در طبیعت زیست می کرده اند. سپس با شناخت عقلی و با توجه به سودمندیهای نظم و قانون تن به فرمانبرداری از دولت میدهند و «آزادیهای طبیعی» خود را فدا می کنند و به محدوده «آزادیهای فردی» گام می گذارند که قدرت و نظم دولت محدود کننده و در عین حال تضمین کننده آن است.

بنابراین «قرار داد اجتماعی» سازشی است نانوشته میان اعضای یک جامعه و مبتنی است بر «خواست همگانی» برای آنکه در روابط خود در زیر حاکمیت دولت با مسئولیت متقابل عمل کند و بر مبنای همین «قرار داد» ضمنی است که دولت پدید می آید.

باید در نظر داشت که خواست همگانی در آغاز به معنای خواست همه صاحبان املاک و یا مالیات دهندگان بود که معمولا شامل زنان و بیکاران و فقرا نمی شد. نظریه «قرار داد اجتماعی» پایه دمکراسی های جدید را می گذارد که در آنها حکومت همسوی مردم برای زیستن در جامعه سیاسی است. البته در مورد «حالت طبیعی» یعنی وضع انسان پیش از در آمدن در زیر قدرت دولت، نظرات هابز، لاک و روسو و مونتسکیو متفاوت است. همچنین باید تاکید کرد که در نظریه لاک «قرار داد اجتماعی» قرار دادی که مردم بستند- برخلاف نظریه هابز- برای واگذاری جمعی حقوق خویش به حاکم مطلق نبود.

بلکه هریک از آنان حقوق طبیعی خود را تسلیم دیگری نمود و همگی با هم جامعه ای مدنی برپا کردند. البته نظریه «قرار داد اجتماعی» یا هر نظریه دیگری مصداق خارجی ندارد، بلکه یک مفهوم ایستا و غیر تاریخی است که فلاسفه گوناگون آنرا دستمایه توجیه نظریی خویش درباب حکمرانی در جامعه نو قرار دادند.

«روح القوانین» نیز مانند دیگر آثار دوران روشنگری با تشریح دیدگاه نویسنده درباره «حالت طبیعی» آغاز میشود. بر اساس توضیحی که مونتسکیو در باره حالت طبیعی میدهد به این نتیجه میرسد که صلح نخستین قانون طبیعی است، زیرا انسان برای حفظ خود باید در جستجوی آن باشد. اما برخلاف هابز صلح و نظم را نتیجه یک قرارداد اجتماعی نمیداند بلکه آنرا اصولا ماقبل گام گذاری انسان به حالت اجتماعی و همچون یک نیاز طبیعی میداند. دومین قانون طبیعی از نظر مونتسکیو ادامه نسل و زاد و ولد است و سومین قانون نیز زناشویی و نزدیکی زن و مرد است. و سرانجام آرزوی زندگی در جامعه چهارمین قانون طبیعی است.

برتری نظام جمهوری بر نظام پادشاهی

پس از طرح مقدماتی فوق مونتسکیو این پرسش را پیش می کشد که کدام نظامهای سیاسی ممکن میتوانند وجود داشته باشند و مشخصات هر یک چیست ؟ او پس از توضیحات مفصل به این طبقه بندی میرسد که سه نوع نظام سیاسی قابل تصور است: نظام جمهوری، نظام پادشاهی و نظام استبدادی. تشریح مشخصات و اصول اساسی نظامهای سیاسی مونتسکیو را به این دریافت میرساند که نظام جمهوری بر اصل تقوا استوار است، نظام پادشاهی بر اصل افتخار و شکوه و نظام استبدادی بر اصل ترس و ارعاب. از آنجا که اصل تقوا در کتاب «روح القوانین» دارای اهمیت زیادی است، مونتسکیو به تعریف آن می پردازد و میان تقوای اخلاقی و تقوای دینی و تقوای سیاسی تفکیک قائل میشود. منظور وی از تقوی سیاسی «وطن دوستی و برابری خواهی» است.

اما مونتسکیو وارد این بحث نمیشود که تقوای دینی و یا تقوای اخلاقی مختص تنها یک نوع نظام سیاسی است و یا حتی وجود تقوای سیاسی در نظام پادشاهی ممکن نیست. اما تاکید می کند که محرک و جوهر نظام جمهوری، تقوای سیاسی و عشق به وطن بر اساس برابری همه آحاد ملت است. سپس مونتسکیو دو نظام جمهوری را از هم تفکیک می کند: جمهوری مبتنی بر دمکراسی و جمهوری آریستوکراسی. تفاوت آنها از منظر مونتسکیو در همان اصل تقوای سیاسی است که اساس جمهوری مبتنی بر دمکراسی است و در جمهوری آریستوکراسی یا وجود ندارد و یا بسیار ضعیف است. نظام پادشاهی را نیز مونتسکیو نظامی انحصارطلب و خود محور میداند و نظام استبدادی را بردگی ملت می خواند که بر ارعاب استوار است. بهر رو مونتسکیو میان «ماهیت حکومت» و «اصل آن» تفاوت قائل میشود و تاکید می کند که ماهیت حکومت آن است که از هر حکومت آنچه را که هست می سازد، ولی اصل آن است که حکومت را به عمل و واکنش وامی دارد. یکی شالوده ای خاص هر حکومت است و دیگری آن شورمندیهای مردم است که به حرکت در می آیند. این شورمندیهای مردمی اصول را می سازند.

پس از تشریح خصوصیات نظام های سیاسی سه گانه فوق پرسش بعدی «روح القوانین» بررسی چگونگی روح آموزش و پرورش در هر یک از نظام های سیاسی است. در این مورد نیز مونتسکیو به این دریافت میرسد که نظام جمهوری مبتنی بر دمکراسی از هر نظر برای عشق به وطن و برابری همه آحاد ملت شایسته تر و برازنده تر است، زیرا امکان پرورش جوانان و سازندگان کشور را بر اساس وطن دوستی آگاهانه و مبتنی بر برابری و رفع انواع تبعیض ها فراهم می سازد. مونتسکیو سپس به علل سقوط رژیمهای سیاسی می پردازد و پس از تاملات تاریخی و انجام یک بررسی مقایسه ای میان انواع نظام های سیاسی و بویژه توجه به ثبات سیاسی نظام انگلیس به یک نتیجه مرکزی و قاطع میرسد که آن هم موضوع آزادی است.

مفهوم آزادی و یا فقدان آن در هر جامعه در این بررسی جایگاه کلیدی می یابد. بنابراین قوانینی که آزادی را تامین و تضمین کنند و مانع استفاده از قدرت علیه شهروندان شوند، ضامن اصلی تداوم نظام های سیاسی و نیز مایه عشق به وطن و برابری میان ملت به حساب میایند. مونتسکیو از این نتیجه گیری اساسی به تز مرکزی خود در کتاب «روح القوانین» می پردازد که عبارت از لزوم نهادی کردن آزادی در قانون است. با نهادی کردن آزادی در قانون و تدوین یک قانون اساسی مبتنی بر آزادی است که میتوان هم به ثبات نظام سیاسی دست یافت، هم وطن دوستی را تحکیم کرد و برابری آحاد ملت و شهروندان را به تحقق رساند. بنابراین آزادی و تفکیک قوا مهمترین مبنای حقانیت نظام سیاسی به شمار میرود. علاوه بر موضوع کلیدی آزادی، مونتسکیو توجه به عوامل دیگری را نیز در قانون یاد آور میشود که قانونگذار باید در نظر داشته باشد. در راس این مسایل لزوم توجه به فرهنگ هر ملت قرار دارد که عبارت از آداب و رسوم و شرایط اقلیمی است. او در استدلال خود در این زمینه تاکید می کند که طبع و خلق و خوی انسانها در آب و هوای سرد متفاوت از نقاط گرمسیر است و مردم ساکن مناطق سردسیرتر از مدارا، اعتماد بنفس و کنجکاوی بیشتری برخوردارند. اما بلافاصله می گوید که از این تفاوتهای طبیعی نباید به نتایج «احمقانه» رسید، بلکه منظور این است که یک رشته عوامل گوناگون در زندگی و تفکر و هدایت انسانها تاثیر جدی می گذارند.

درباره این رشته عوامل مونتسکیو علاوه بر آب و هوا، عوامل دیگری را ذکر می کند که عبارتند از: مذهب، تاریخ گذشته، عادات و ارثیه فرهنگی که مجموعه آنها را روح ملی می نامد. مونتسکیو خود این پرسش را پیش می کشد که در قانونگذاری چه گونه باید به این روح ملی عنایت کرد؟ در پاسخ می گوید اولا: نظام سیاسی و قانونی بدون توجه به این روح ملی نمیتواند استوار باشد و کارائی نخواهد داشت. ثانیا: در کوشش برای تغییر روح ملی و مشخصات فرهنگی هر ملت و هر کشور باید فوق العاده محتاط بود. او تاکید می کند که حتی اگر این خصوصیات دارای کمبودها و ضعف هایی هم باشد، چنین نیست که با کمک قوانین و سیاست بتوان هویت و روح ملی را بطور سریع و همه جانبه دگرگون کرد. استدلال مونتسکیو در این زمینه ساده است. می نویسد: «اگر آزادی و رفتار مردم طبق میل درونی شان - تا جایی که به کسی صدمه نزند- مورد پذیرش قرار نگیرد، هیچ بهبودی در جامعه فراهم نمیشود.»

چنین عبارت آزاد منشانه ای که از مشخصات روحی و فکری مونتسکیو است، به معنای چشم پوشی او از تفاوت میان فضیلت و رذیلت نیست. او یاد آور میشود: «بیان فوق نباید فاصله بی اندازه بزرگ میان فضایل و رذایل را ناچیز جلوه دهد. نعوذبالله! من تنها می خواهم یاد آور شوم که همه عیوب و خطاهای سیاسی جنبه اخلاقی ندارد، درست همانگونه که همه عیوب اخلاقی از خطاهای سیاسی ناشی نمیشود. چنین درکی برای قانونگذاری بر اساس روح و هویت ملی بی اندازه مهم است.» با چنین درکی که در کتاب بطور مفصل تشریح میشود میتوان گفت که در واقع مونتسکیو پایه گذار یک مکتب سیاسی تازه ای نیز هست که طبق آن نهاد های سیاسی و نهادهای اجتماعی از هم مستقل اند و در تحلیل هریک باید به دقت توجه داشت که این تمایز رعایت شود. در ادامه استدلالات، مونتسکیو یاد آور میشود که در جامعه ای که مردم آن از فرهنگ و اخلاق مثبت و پرمایه ای برخوردارند کار تدوین و اجرای قانون به مراتب ساده تر از جامعه ای است که با سقوط اخلاقی روبروست.

نقش مذهب

مذهب یکی از نهادهایی است که مونتسکیو مورد توجه ویژه ای قرار میدهد. او پس از یاد آوری اینکه «روح القوانین» نه از منظر یک فرد مذهبی و یا مذهب شناس، بلکه از منظر فلسفه سیاسی نگاشته شده است، تاکید می کند که نظام سیاسی و قوانین حاکم بر آنرا نمیتوان بدون توجه به نقش مذهب تبیین کرد. وی بعنوان نمونه تفاوت میان پروتستان و کاتولیک در دین مسیحیت را یاد آور میشود که اولی با مبانی دمکراسی همخوانی دارد، اما دومی با نظام پادشاهی سازگاری بیشتری دارد. یکی دیگر از نکات مورد توجه مونتسکیو نقش عامل تجارت و بازرگانی در نظام سیاسی است. او بنا به شواهد و تجارب گوناگون می گوید که داد و ستد و بازرگانی یک کشور با دیگر کشورها کمک بزرگی به رشد آزادی و دمکراسی می کند، زیرا امر تجارت به افزایش دانش و شعور و تبادل فکری با دیگر کشورها منجر میشود و نیز مدارا در داخل هر کشور و در سطح جهان را ارتقا میدهد.

توزیع قدرت در جهان نیز یکی دیگر از پیامدهای تجارت جهانی است. اما مونتسکیو تاکید می کند که منظور او از تجارت هرگز به معنای غارت و چپاول بی حد و مرز و بدون قانون در داخل یک کشور و یا در سطح جهانی نیست و لذا به لزوم قانونگذاری برای تقویت بارزگانی تحت نظارت قانون اهمیت زیادی میدهد. مونتسکیو بعنوان نمونه یاد آور میشود که: «انگلیسی ها مردمی اند که دریافته اند چگونه همزمان به بهترین شکل ممکن از سه چیز استفاده درست کنند: مذهب، تجارت و آزادی.»

تفکیک قوا

نظریه تفکیک قوا یک پرسش مهم دیگر اندیشه سیاسی است که ریشه آن به ارسطو می رسد، اما مونتسکیو در «روح القوانین» بعنوان تز مرکزی خود برای بار نخست آنرا بطور مستدل بر اساس عقل و تجربه پیش کشید. منتسکیو توضیح میدهد که برای پرهیز از استبداد، قدرت حکومت می باید از راه چند قوه یا دستگاه به دست نهادهای جدا از هم به کار برده شود. تفکیک سه قوه مجریه، مقننه و قضاییه اساس دموکراسی های قانونی است و استقلال قضات در برابر قوه مجریه و عدم دخالت سه قوه در کار یکدیگر از مواد مهم آن است.

تز اصلی مونتسکیو در این زمینه اهمیت مرکزی آزادیهای سیاسی در یک نظام سیاسی است. در صورت عدم چنین تفکیکی قدرت مورد سو استفاده قرار می گیرد و با پدیدار شدن یک حکومت خود کامه آزادیهای سیاسی در خطر قرار می گیرد. مونتسکیو درست برخلاف هابز رئیس حکومت را فقط مجری قوانین میداند و نه واضع آن. مونتسکیو همچنین بر لزوم کنترل و نظارت سه قوه بر کار یکدیگر و نقش تعیین کننده پارلمان بعنوان نمایندگان منتخب ملت در کنترل و نظارت ارگانهای قدرت تاکید زیادی می کند. با توجه به تجربه دمکراسی دوران باستان یاد آور میشود که قوانین خوب به تنهایی کافی نیستند، بلکه کوشش و کنترل در راه اجرای آنها نیز اهمیت اساسی دارد.

چرا مجلس سنا؟

مونتسکیو نخستین متفکر سیاسی است که فکر وجود دو مجلس یعنی یکی مجلس عوام یا نمایندگان ملت و دیگری مجلس سنا را فرمولبندی کرد. علت نیاز به مجلس سنا را مونتسکیو در این میداند که همواره گروههای معینی در جامعه وجود خواهند داشت که بهرحال از نظر موقعیت، اهمیت سیاسی و یا دیگر موهبتهای اقتصادی و یا منزلتی و فرهنگی دارای تفاوتهایی با اکثریت مردم اند. اگر این گروهها همان یک رای را که حق همگانی ملت است داشته باشند، آزادی همگانی میتواند به بردگی این گروه منجر شود. بنابراین برای جلوگیری از ظلم به این گروه نخبگان باید علاوه بر مجلس منتخب ملت که نقش و قدرت اصلی را دارد، یک مجلس سنا (نظیر مجلس لردهای انگلستان) نیز تشکیل داد که انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان آن بسیار محدودترند و یا انتصابی اند. اما مجلس سنا تنها باید دارای حق مشورتی و یا باطل کننده باشد. مونتسکیو تاکید می کند که مجلس سنا حق وضع قوانین و یا تغییر تصمیمات مجلس منتخب ملت را دارا نیست.

موضوع دیگری که مورد توجه مونتسکیو قرار دارد حق حاکمیت ملی است که مجلس منتخب ملت مظهر و نماد آن است. او یاد آور میشود در مواردی که میان دو اصل پایه ای تفکیک قوا ( دولت و قوه قضاییه و مجلس) و حق حاکمیت ملی اختلافات و مشاجراتی پیش آید، حق تقدم با حاکمیت ملت یا مجلس است.
اصل تفکیک قوا نخستین بار در قانون اساسی آمریکا بیان شد و پس از آن در قانون اساسی فرانسه به رسمیت شناخته شد و از آنجا به دیگر دموکراسی های قانونی راه یافت. یکی از جنبه های مهم اصل تفکیک قوا که اهمیت هنجاری و عملی فوق العاده ای در نظام های سیاسی یافت، استقلال قوه قضاییه و استقلال قضات از جناحهای سیاسی و حکومت است.

نسبیت گرایی و «روح عصر»

مونتسکیو در کتاب روح القوانین بارها به مرز نسبیت گرایی خود در تدوین قوانین و شکل گیری نظام های سیاسی اشاره می کند و بر اساس آن لزوم احترام به خصوصیات فرهنگی و دینی کشورهای گوناگون را یاد آور میشود. اما مرز این نسبیت گرایی مونتسکیو روشن و شفاف است. درباره آن چنین می گوید:

«توجه به ویژگیهای فرهنگی و دینی هر کشور و احترام به آنها نباید مانع آن شود که یک نظام سیاسی از الگوی قانونی و آزادیهای سیاسی که زیر بنای هر حکومت مشروع است، چشم بپوشد. بنابراین دوری جستن از اصل تفکیک قوا و حق حاکمیت ملی و استقلال قضات را نمیتوان با توجه به ویژگیهای دینی و فرهنگی و اقلیمی توضیح داد.»

یک نکته دیگر که همزمان با تاکید بر نسبیت گرایی مورد توجه جدی مونتسکیو قرار دارد، «روح عصر» می باشد. منظور وی صاف و ساده این است که هر نظام سیاسی با وجود نسبیت گرایی باید دارای نیروی جاذبه باشد و بتواند از طریق شناخت روح عصر و نیازهای موجود به ایجاد جذابیت بپردازد.