گفت و گو درباره کیارستمی و اتهام هایش (۱)
سیف الله صمدیان هنوز با این فراق کنار نیامده بود، به این دلیل که هنوز نتوانسته بود سر مزار دوست چندساله اش برود و صحبت کردن درباره دوست برایش بسیار سخت بود.
ماهنامه تجربه - گیسو فغفوری: شاید این گفت و گو یکی از سخت ترین گفت و گوهایی باشد که در دوران روزنامه نگاری ام داشته ام؛ به این دلیل که سیف الله صمدیان هنوز با این فراق کنار نیامده بود، به این دلیل که هنوز نتوانسته بود سر مزار دوست چندساله اش برود و صحبت کردن درباره دوست برایش بسیار سخت بود.
در این گفت و گو فقط خواستم یک دوست درباره یک دوست صحبت کند و پرسش هایم مزاحم حس و حالم که شکل گرفته بود، نشود. بحث تحلیل در کار نبود. من هم می توانم یکی از خیل آنهایی باشم که علیرغم اینکه از کیارستمی زیاد شنیده اند، درباره اش کم می دانند و حتی این کم اطلاعی منجر به پرسش هایی شبیه به اتهام در ذهنشان شده است؛ و اما همگی جای خالی او را حس می کنند. این گفت و گو آخر شبی که سیف الله صمدیان در حال کار روی فیلم مستندی برای نمایش در بزرگداشت کیارستمی در جشنواره فیلم ونیز بود، انجام شد.
وقتی خبر را شنیدید بلافاصله به فرانسه رفتید. وقتی پیکر ایشان را به ایران می آوردید، لحظه های سختی بود!
یک چیزی می گویم و یک چیزی می شنوید؛ نه احساساتی بازی است و نه غلو کردن درباره یک حس. این همه سفر هوایی با هم داشتیم؛ حالا او در جعبه ای توی همین هواپیما خوابیده و من در کنار بهمن نشسته ام، نمی دانید چقدر وحشتناک بود.
شما در مراسم یادبود آقای کیارستمی گفتید این قدر ابعاد شخصیتی ایشان متفاوت بود که نتوانستید ایشان را بشناسید. در حالی که شما سفرهای بسیاری با هم رفتید و سال ها با هم دوست بودید. موافقید مروری داشته باشید بر این سال ها و اشاره کنید به نکته هایی که به نظرتان در این مدت به آن پرداخته نشده است؟
اگر خاطرتان باشد، آنجا گفتم هنوز صندوق خاطراتم را با کیارستمی باز نکرده ام و اگر هم این اتفاق بیافتد مطمئن باشید بخش کوچکی از ظرافت های حضور ایشان را می توانم بازگو کنم و همان جا تاکید کردم که حتی خود عباس کیارستمی با تمام استعداد، ظرافت و قدرت داستان گویی، نتوانست بسیاری از ابعاد فکری و شخصیتی اش را شناسایی کرده و بروز دهد.
علاوه بر آن چه که ما درباره یک استعداد درخشان و کارگردان پیشرو، خلاق، چندوجهی و... می دانیم، هرچه به او نزدیکتر می شدم می دیدم درونش از چشمه جوانی مایه می گیرد که انگار سر بازایستادن و خشکیدن ندارد، این روزها خیلی از نشریات در حال ویژه نامه درآوردن هستند، ده ها بزرگداشت در گوشه و کنار جهان در حال برگزاری است. واقعا من باید چه بگویم. در حالی که چه درباره کیارستمی و چه درباره تمام موضوعاتی که در طول 37 سال مستندسازی خاص خودم که در ایران و سفرهای خارج از کشور تصویر گرفته ام، دوربینم جای حافظه ام را گرفته است و ذکر کلمه به کلمه تمامی این خاطرات با کیارستمی جایش را به اعتمادی داده است که با دوربین و ثبت لحظات بی واسطه با هم داشتیم؛ پس اجازه بدهید ذهنم با بازگشت به تصاویر ضبط شده به پرسش های شما پاسخ دهد.
تصاویری که متاسفانه علی رغم میل باطنی ام و صرفا به خاطر پیشنهاد یکی از فرزندانش- احمد کیارستمی- مجبور شدم بخشی از آنها را در قالب اولین اپیزود از خاطرات تصویری ام با کیارستمی برای بزرگذاشتش در جشنواره فیلم ونیز آماده کنم؛ فیلمی که به اعتبار و احترام 76 سال و 15 روز زندگی اش با عنوان «76 دقیقه و 15 ثانیه با عباس کیارستمی در روز افتتاحیه فیلم ونیز ارایه خواهدشد.
می خواهید ازاین نکته نه چندان درست درباره فیلم های ایشان بگویید؛ این که چرا هیچ وجهه اجتماعی را نمی توان در آثار ایشان دید؟
می خواهید ازاین نکته نه چندان درست درباره فیلم های ایشان بگویید؛ این که چرا هیچ وجهه اجتماعی را نمی توان در آثار ایشان دید؟
واقعا دنبال پاسخی برای این پرسش می گردید؟ یعنی پرسش عمومی این است که ایشان چرا آدم جامعه گریزی بود؟
نه! برخی می گویند فیلمسازی خنثی بود. اتفاقات سیاسی و اجتماعی جامعه برای شان مهم نبود...
یعنی خلاصه اش اینست که از نظر بعضی ها ایشان در فیلم هایش به طور خنثی و بی تفاوت عمل می کرد؟ نمی آمد وسط معرکه جیغ و داد کند و به قول معروف انقلابی بازی دربیاورد؟ این مسئله از جایی آب می خورد که این پرسش ها را به دنبال دارد. به خاطر شرایط سیاسی و اجتماعی خاص این سه دهه اخیر ایران، اکثر جامعه سیاست زده و شعارزده شده اند و این شعارزدگی ریشه در واقعیت تلخی دارد.
کدام واقعیت تلخ؟
من شما در سرزمینی زندگی می کنیم که دروغ شده است «فضیلت». وقتی که خط قرمزی را نمی توانید برای کارهای خیلی ها پیدا کنید و نمی توانید در نظر بگیرید که مثلا فلان مورد خط قرمز فلان هنرمند است، وقتی نباید برای اجرای یک فکر حتی خط قرمزی دیده شود، چه برسد به اجرا فارغ از زمان های مختلف، همه سبب برخی سوءتفاهم ها می شود. ممکن است بگویید طرف فلان کار را در فلان موقع انجام نمی دهد، منظورم قبل یا بعد از انقلاب نیست، امااین اتفاق نمی افتد.
الان واقعیت تلخی وجود دارد که در این جامعه خیلی خیلی مشکل بتوانید آدمی پیدا کنید که از این اتفاق بسیار بسیار مخرب دروغگویی در امان بماند. یعنی این که کمتر آدم هایی پیدا می کنید که حتی به خاطر روح و ذهن خودشان هم شده، با فضای دروغ و ریا مبارزه کنند.
به عنوان کسی که درگیر فضای فرهنگی و هنری کشور در این ۴۸- ۴۷ سال بوده ام، اولین مسئله ای که در ذهن من به وجود می آید؛ این است: کمتر کسی را می توان یافت که «خودش» باشد. اگر الان به من بگویند بزرگ ترین و شاخص ترین ویژگی یا شرایط و مشخصات یک هنرمند چیست، می توانم بگویم همین که فرد خودش باشد. در بین آدم هایی که با آنها سر و کار داشتم یکی از «خودش» بود که خودِ «عباس کیارستمی» بود؛ نه به این خاطر که الان از رویارویی اش محروم شده ایم یا در فصل تعریف و تمجید از دست داده هایمان هستیم، به این دلیل که این یک واقعیت است!
آن کسانی که معتقدند ایشان خنثی بوده، دقیقا همان کسانی هستند که باورشان شده است دروغ واقعیت زندگی شان است و از خود بودن اکثرا دور هستند. اصلا نمی توانند به «خودبودن» فکر کنند و به آن برسند، چه برسد به این که باور کنند.
اینهایی که می گویم برای بت ساختن و آسمانی کردن «عباس کیارستمی» نیست. فضای مخدوش، فکر مخدوش می آورد و سوالات مخدوش تر و این پرسش از آنجا می آید. این که باورت نشود در جامعه ای کسی کار هنری کند و این چنین رها باشد.
پیشتر فکر می کردیم هنر پالوده کننده و تطهیرکننده ذهن و عقده های بشری است و می تواند کمک کند که این گروه را از اتفاقات اجباری زندگی در کره خاکی نجات دهد، اما متاسفانه این قدر بدبخت شده ایم که در فضای هنری بیشتر آدم ها را درگیر این فضای غبارآلود می بینیم تا رهایی ها و رهاشدن ها را.
سوال از جایی آمد که مجبورم از همان جا ادامه دهم؛ وقتی این شناخت نباشد، آدم های این تیپی مهجور می مانند، حتی مورد ظلم نادیده گرفته شدن قرار می گیرند.
یکی از بحث هایی که در کتابی که در نقد ایشان نوشته شده بود، وجود داشت این بود که زن در فیلم های ایشان حضور ندارد!
ببینید، من یک مثال می زنم که تن خیلی ها بلرزد. کیارستمی کسی است که خودش را مجبور نکرد در فیلم هایش زن را در داخل خانه اش با آن پوششی که بیرون می رود، نشان دهد، چرا که به یکی از ارکان سینما که باورپذیری تماشاچی باشد، اعتقاد درونی شده داشت و این یکی از مواردی است که بدانیم چقدر آدم شریفی بود.
کیارستمی اعتقاد داشت وقتی فضا و اتمسفر ارتباط تصویری باورپذیر نیست، ادامه اش حتی برای دو دقیقه کار احمقانه ای است، چه فیلم دو دقیقه ای باشد، چه برای اتفاقی که می خواهی برای 100 دقیقه کش دهی.
مثالی زدم برای این که بدانیم این خود بودن چیست و با این مثال قصدم رد کردن فیلم هایی نیست که با قصه هایی داخل خانه ها ادامه پیدا می کنند. حالا بگذار بگویند در فیلم های کیارستمی چرا زن نیست، خانواده نیست، یا اگر هست در یک فضای دیگر است. این یک مثال بود حالا برویم سراغ موارد دیگر.
مثلا همان ماجرای جنگ که پیش آمد، واقعا تحریف واقعیت بود.
ببینید، یک اتفاق بسیار زشتی افتاد و حتی منجر شد به اینکه بین ایشان و آقای حاتمی کیا کدورت پیش بیاید و یک سوءتفاهم تلخ تاریخی ایجاد شد. رسانه ای می آید بخشی از صحبتی را پخش می کند، من باور نمی کنم که این کار از روی بی توجهی صرف نبوده است، بخشی از آن به خاطر این بوده که برای عده ای سوءتفاهم ایجاد کند و طوری القا شود که کیارستمی حرف هایی بر ضد دفاع رزمندگان مقابل تجاوز دشمن زده است.
طبیعی ست که ضدجنگ بودن برای هر انسانی یک افتخار است، اما با آن برنامه و در آن شرایط و با اهدافی غیر از خود کیارستمی حتی، می خواستند طوری وانمود کنند که او مقابل رشادت ها و شهادت رزمندگان برابر تجاوز دیوانه ای به اسم صدام از نگاه یک بیگانه و زبانم لال وطن فروش به موضوع نگاه کرده است. این دیگر فقط یک بی توجهی ساده نبوده است. در حالی که وقتی جمله اصلی را در فیلمی می بینید متوجه می شوید با آنچه انتخاب شده تفاوتش بسیار زیاد است. نه برای این که گفتند این چه آدمی است، چرا این طوری رفتار می کرد، چرا به شهدا هم بی توجهی می کرد؛ این ها را می گویم چون در خلوت لحظات مشترک بارها از احترام درونی شده اش به رزمندگان و شهدای هشت سال جنگ تحمیلی یاد می کرد.
نمونه اخیرش حضور در موزه صلح با حبیب احمدزاده بود که در آنجا حرف هایی را درباره جانبازان زد که نمی گویم کسی چنین حرف هایی را نزده است، اما کمتر آدم مدعی شناخت عظمت کاری که جانبازان در جنگ انجام داده اند، می توان چنین کلماتی را به زبان بیاورد. طبیعتا برخی از آنهایی که مقوله جنگ تحمیلی و ایجاد حاشیه هایی این چنینی را برای ادامه بهره مندی های صرفا اقتصادی از این فضاسازی ها ضروری می دانند، نمی خواهند و دوست ندارند، هنرمندانی مثل کیارستمی دیدگاه و جایگاه مقبول اکثریت جامعه داشته باشند.
شما شناخت ارید و می توانید به نشانه هایی اشاره کنید که می تواند برای مخاطب هم جالب باشد، مثلا حتی عینکی که می زدند به عینک بدبینی تعبیر شده بود.
بگذارید درباره همین عینک بگویم! عینک زدن دو، سه تا حسن دارد، دو، سه تا ایراد دارد، ایرادش این بود که مثلا می گفتند می خواهد خودش را خوش تیپ جلوه دهد، یا می خواهد یک جوری خودش را از مردم جداکند، یا عینک تیره بدبینی زده است و جامعه را این گونه می بیند. فقط می گویم کیارستمی مشکلی در مردمک چشمش وجودداشت که آفتاب و نور خیلی اذیتش می کرد، اصولا نور زیاد کلافه اش می کرد.
یک روز این اواخر و پیش از بیماری می گفت صمد ما انسان ها چقدر دنیای غریب و زندگی ابلهانه ای داریم، با تعجب گفتم یعنی چه! گفت: ببین من حالا ۷۵ سالم شده و تازه می فهمم چه کارهایی بکنم، چه کارهای نکنم، چه طوری به زندگی نگاه کنم، برداشت و رفتارم چه طور باشد از یک برگ گل گرفته تا روح یک انسان، تصور کن با روند طبیعی کار خلقت امثال من وقت زیادی نداریم و باید بمیریم و آن وقت جوانان خام مثل جوانی های خودمان بیایند و جای ما بنشینند و ادعا کنند که خیلی چیزها را می دانند.
می شود از منظر زمانی به شروع آشنایی تان بازگردیم، کی این اتفاق افتاد؟
زمانی که می خواستم مجله تصویر را راه اندازی کنم، به دو بزرگوار مراجعه کردم، مرتضی ممیز عزیز طراح گرافیک شد و مسئولیت صفحه آرایی را بر عهده گرفت، محمود کلاری هم مسئولیت بخش سینمایی را پذیرفت که تا مدتی با هم کارکردیم و بعدها دوستی مان ادامه پیدا کرد. من حتی با ممیزی که رفته، ارتباطات و حسی دائمی دارم که بین خودمان است. رابطه نزدیک با عباس کیارستمی هم در همان دوره شروع شد و همین طور هنرمندان گرافیست و فیلمساز، نشست و برخاست ها و دیدارهای خصوصی و خانوادگی و محافل زیادی داشتیم. ولی طبیعتا ارتباط نزدیک تر از روزهایی شروع شد که سفرهای مشترک مان آغاز شد و چقدر خوب گفته اند: وقتی می خواهی کسی را بشناسی با او به سفر برو!
اولین سفر کجا بود؟
برای پیدا کردن لوکیشن و برخی از بازیگران فیلم «باد ما را خواهدبرد» رفتیم طرف های کردستان.
چرا این همه سفر می کرد؟
البته اگر منظورتان مثل منظور خیلی های دیگر، سفرهای متعدد خارج از ایرانش بود که باعث آزار و اذیت خیلی ها شده بود و پنهان و آشکار ابراز می کردند که «این آقا که همش تو سفره و همش هتل های چند ستاره و کل دنیام که زیر پاشه و همه جام که بهش توجه دارن...» می گویم واقعا نوش جانش! از همین سفرها بود که زیباترین و بزرگ ترین احترام و توجه جهانیان را نصیب ملت ایران کرد و این در شرایطی بود که نگاه و موضع گیری جهانیان به خاطر شرایط خاص داخلی کشورمان و رویکرد اکثر موضع گیرانه رسانه های جهان، با واقعیت و شان ملت ایران سازگاری نداشت.
می دانید که منظورم سفرهای ایرانی بود.
اگر بخواهم یکی از دلایلش را بگویم که من هم از آن خبر داشته باشم، این بود که کیارستمی اهل سکون و بی کاری نبود و در مواردی که از شهر و شهرنشینی کلافه می شد، میگفت: «صمد آقا این چهارتا در ماشینم که بسته می شود، با این صدا، به یک رهایی می رسم که مرا به جاده هایی می برد که در دل طبیعت رهایم می کند».
یا از آن بالاتر که به نظر عرفانی می آید و شاید بعضی ها خوششان نیاید که او این گونه هم فکر می کرد این است که می گفت «بسته به فصلش، ۴ صبح یا ...،بیدار می شوم، ماشین را روشن می کنم، به دامنه های البرز می روم، یک کم بالاتر می ایستم، با دوربین عکاس در دستم، اولین تاش نور که روی طبیعت می افتد، به احترام نور، اولین عکسم را می گیرم.» این را گفتم که عده ای بدانند مفهوم عبادت و شناخت طبیعت و جهان، همیشه با یک نگاه و جمع بندی خاص به دست نمی آید.
پیدا کردن این مکان ها بسیار هم مشکل بود.
طبیعتا زیباشناختی خاصی این مرد داشت که اولا از پیچیدگی دوری می کرد و این مینی مالیسم و حتی فضاهای بسیار ساده چه در طبیعت و چه در زندگی از همان جا می آمد.
و آدم هایی نظیر من مدام دنبال نشانه می گشتند و در حیرت این همه سادگی می ماندند.
فهمیدن آن سادگی خیلی خیلی سخت تر از درک بسیاری از پیچیدگی هاست. خیلی پیچیده تر از زمانی است که برایتان انواع دکورها را بچینند تا شما چیزی را ببینید. آن ندیدن، از دیدن زیاد است و تلاش برای دیده نشدن زیاد. می گویند جوان ها کارهای ساده را پیچیده می کنند. مینی مالیسم در تفکر کیارستمی جایگاه ویژه ای داشت، نه فقط در صحنه آرایی! فکر می کنید چرا تلاش کرد اگر شعر می گوید، هایکو باشد؟ چرا تلاش کرد شعر بزرگان شعر فارسی را با این انتخاب های کوچک دوباره معرفی کند؟ اتفاقی که خیلی ها عصبانی شدند. اما نفهمیدند کیارستمی چه خدمتی با انتخاب هایش از کتاب های نیما، مولوی و سعدی و این اواخر در آثار شعرای قدیم و جدید ایران به ملت ایران کرد! این از جایی می آید.
از کجا؟
اول این که تظاهر نکنی، خودنمایش ده نباشی، لازم نیست فقط صوفی باشی تا به این مرحله برسی، وقتی به این مینی مالیسم می رسی، وقتی آگاهنه انتخاب می کنی، همه این ها از یک پیچیدگی خاص می آید، من اصلا نباید این چیزها را باز کنم چون هزار نفر تعاریف ریزتر و شاید درست تری دارند، اما آنچه من متوجه شدم این بود که با همان کارهایی که کرد تاثیر ماندگاری گذاشت. چند نفر را می شناسید که دیوان شمس را تا انتها خوانده اند؟ از صدهزار نفر شما 10 را شاید بتوانید پیدا کنید.
کیارستمی آمد به جای همه ما کلیات را خواند و باحفظ ظرفیت های ریشه ای اثر در کمترین زمان و به ساده ترن شکل معاصر برای انسان معاصر به ویژه نسل جوان که ویزگی های ویژه تری هم دارند، قسمت هایی را انتخاب کرد. من شاهد بودم که در فرصت های مختلف و در زمان های مرده سفرهای متعدد شروع می کرد به خواندن کتاب هایی مثل نیما و انتخاب قطعات مورد نظرش برای چاپ. مثلا در لحظاتی که همه در هواپیما خواب هستند یا از سر بلاتکلیفی مجله ها و روزنامه های دم دستی را بی آنکه بخوانند ورق می زنند...
او از معدود کارگردان هایی است که ادبیات کهن ایران را خوانده و عمیق هم خوانده است.
او از معدود کارگردان هایی است که ادبیات کهن ایران را خوانده و عمیق هم خوانده است.
حالا خلاصه کردن چه حسن هایی داشت؟ اگر خلاصه یک فیلم را درست تعریف کنید، شنونده برای دیدن کل آن تشویق می شود. خواننده شعرهای کوتاه شده توسط کیارستمی هم به احتمال زیاد می روند اصل جنس را از مولانا و سعدی و... پیدا می کند.
بدبینی های حقارت باری درباره کارهای او انجام شده است. انگار بعضی ها منتظرند شب بخوابند صبح بیدار شوند و از کارهای کیارستمی ایراد بگیرند. شاید علت اصلی گیردادنشان این بود که اصلا چرا کار می کنی و چرا آبروی بیکاری ما را می بری؟ من معتقدم او که رفت کار، بیکار شد.
سهام الدین بورقانی، سال گذشته از من یادداشتی به مناسبت تولد کیارستمی، برای روزنامه ایران برای اول تیرماه ۱۳۹۴ خواست که تیتر آن مطلب کوتاه این شد: «کیارستمی آبرودار بزرگ واژه کار است».
بعد در متن توضیح دادم او کارگر بالفطره خلقت و طبیعت است. لفظ کارگر را با آگاهی و شناخت انتخاب کردم. این را چندین بار مثل زدم و آگاهانه تکرار می کنم تا خیلی از جوانان که می خواهند با راه نرفته و تلاش نکرده و از همه مهم تر استعداد نداشته به جایگاه او برسند، بدانند: او واقعا در طول 24 ساعت 20 ساعت کار می کرد، با طنز واقع گرایانه ای مطمئنم که او در آن چهار ساعت هم نخوابیده! به کارهای دیروزش فکر می کرده و برای کارهای فردایش که انجام نداده فکر می کرده یا به کارهایی که کرده شکل و شمایل جدیدی می داده است. خلاصه اینکه او در حقیقت 24 ساعته مشغول بود، برای خلق یک موقعیت، یک نشانه یا تصویر از زندگی انسان معاصر در این کره خاکی.
بی خود نمی گویم که «او که رفت، کار، بیکار شد» من معتقدم «کار باید به احترام او بایستد و کلاه از سر بردارد» آن کسی که من دیدم چه عطشی داشت برای کارکردن و زندگی کردن. برخلاف آن چیزی که از او در فیلمی در فضای مجازی منتشر شد که در جواب دوست دارید کدام یک از کارهایتان بعد از شما بماند ،گفته بود: «دوست دارم خودم بمانم، تا آثارم» و خیلی ها اعتراض کردند که کیارستمی کارهایش را بی ارزش می داند، این یعنی اینکه انگار دیگران برای فرزندان شما بیشتر دل بسوزانند تا خود شما.
مطمئنا منظورش این نبود که دلش به چند روز زندگی معمولی بیشتر در این دنیا خوش است، بلکه به عطش و عشق کارهای نکرده و ناتمامش اشاره می کند، خلاصه اش این که عطش کار، عطش زندگی می آورد؛ با عطش و آز زندگی به هر قیمتی اشتباه نگیرید.
اما یکی از نکته ها درباره ایشان اینست که انسان ها را رها می دید و اما در زندگی روزمره، انسان درگیر مسایل سیاسی و اجتماعی و... اطرافش است.
طبیعتا سیاست با روحیه های این چنینی که توضیح دادم و ارتعاشات لازمه برای بیان های بلند و احساساتی خوب در نمی آمد.
الان هم می توانم بگویم به اعتقاد برخی ایشان سیاسی ترین فیلم بعد انقلاب را ساخته: «قضیه شکل اول، شکل دوم». در این فیلم کاری انجام شد که با هیچ بلندگوی سیاسی نمی توان این قدر عمیق فضا و حال و هوای حاکم بر آن روزها را بیان کرد.
فیلمی که هنوز فیلم روز است.
در شرایطی که برخوردها احساساتی تر شده، سیاست زدگی بیشتر شده و شو آف آن هم در حال گسترش است. طبیعتا از اعمال عمومی پرهیز می کرد، این به معنای آن نیست که رد می کرد یا نفی می کرد. اما آنقدر به انسان و جمعیت احترام می گذاشت و علاقه داشت، که بازگوکردنی نبود.
اما گاهی هم یک حضور عمومی انجام می داد، یک احساس نیازی برای نوشتن نامه به آقای احمدی نژاد و در توصیه به رای دادن به آقای رفسنجانی احساس کرد.
حالا این که بعد از نوشتن آن چه حسی داشت یا چه میزان احساس پشیمانی کرد یا نکرد را واردش نمی شوم. اما احتمالا با توجه به شناخت اندکی که من از او داشتم شاید می خواست بگوید: «فکر نکنید آدم هایی که برابر هم قرار گرفته اند یکی کاملا بد بد است؛ هرکدام سایه روشن هایی دارند که شما الان نمی بینید.» اتفاقا می خواست از دور تند آدم هایی که می گفتند یا این طرفی باش یا آن طرفی، جلوگیری کند.
اما ما که نمی توانیم در این باره نظر دهیم، زشت ترین کار همین است که بگویم نظر او درباره فلان موضوع چه بود. اما می توانم اشاره کنم که برای کیارستمی آدم هایی که خودشان بودند، حتی اگر او مخالف تفکرشان بود بیشتر قابل قبول بودند تا آنهایی که بدون اصالت فکری و عقیدتی و صرفا از سر سیاست زدگی به رنگ دیگری غیر از رنگ واقعی خودشان در می آیند. بیان این حرف ها از نظر حسی برای من خیلی دلپذیر نیست، چون مجبور شده ام درباره عقاید انسانی که نیست، اظهارنظر کنم. ولی طبیعی ست که من درباره شیوه نگاهش صحبت می کنم نه درباره رفتارهایش!
ما دوره های مختلف سیاسی را پشت سر گذراندیم و شاید در بسیاری از اوقات هیچ نشانه ای از همراهی ایشان نمی دیذیم.
ما دوره های مختلف سیاسی را پشت سر گذراندیم و شاید در بسیاری از اوقات هیچ نشانه ای از همراهی ایشان نمی دیذیم.
من براساس شناخت خودم می گویم؛ احتمالا می توانست این جوری که می خواهم بیان کنم هم فکر کند. این به معنای رد احساسات پاک آدم های درگیر در آن لحظات و فعالیت ها نیست. اصولا وارد یک سری اکشن ها و ری اکشن های جامه تب دارشدن کار آمدم ایی مثل او نبود. معنایش این نیست که نمی فهمید چه خبر است یا شناختی از موقعیت جامعه نداشت؛ شاید به این معناست که او نگاهی خاص به طبیعت و انسان داشت! او کسی بود که همان طور که گفتم سلام صبح گاهی اش را به طبیعت و نور آفتاب همان قدر شاعرانه و عارفانه انجام می داد.
فکر می کنید چنین کسی درک و شناخت از جامعه اش ندارد؟ اما شما از او انتظار دارید این شناخت را داد بزند؟ شاید دادزدن رادوست ندارد! شاید دوست دارد علایق شخصی و حتی شناخت اجتماعی اش را در قالب این همه کار هنری که انجام می دهد، نشان دهد. شاید در قالب یک مجموعه عکس پیاده کرده و من و شما متوجه نیستیم. ما همه اش منتظریم تیتروار منظور افراد به ما گفته و القا شود.
نمی گویم این افراد، آدم هایی از طبقات بالای آسمان هستند و ما درکی از آنها نداریم، اما حتی به گونه ای نسبت به این ماجرا خود را از نظر درونی خالی کرده است وگرنه کارش به جاهای دیگر کشیده می شد. هر کس نتواند خودش را خالی کند درگیری های دیگری برایش پیش می آید! فکر کردید این همه آدمی که داد زدند یا داد نزدند تکلیفشان معلوم شد؟ اکثرا بلاتکلیف هستند!
در عالم سیاست همه برهنه اند، هیچ کس نمی تواند لباس عافیت تنش بکند.
البته تصویری که از ایشان نزد برخی هست این است که توجهی به جامعه و مسایلش نداشت، مثلا در فیلم آژانس شیشه ای...
مطمئن هستید که آقای حاتمی کیا هنوز آن نظر را دارد؟ شما باید حالا حتما به سراغش بروید و بپرسید که آیا هنوز همان عقیده را در مورد کیارستمی دارد؟ درگیری با سیاست و سیاست زدگی می تواند بلای جان حتی حاتمی کیا بشود. می توانید ازش بپرسید چه شد؟ وقتی در دوره بیماری کیارستمی به دیدنش رفتی، آیا آن آدم عوض شده بود یا دیدگاه شما تغییر کرده بود؟
به هر حال دیدارهای این گونه نشان از رسیدن به یک نقطه مشترک انسانی است. اینها همه پرسش هایی است که فقط حاتمی کیا می تواند جواب دهد که چه شد آن شخصیت را در فیلم گذاشتی، چه شد که بعدا سر آن جملات تحریف شده از قول کیارستمی درباره جنگ و رزمندگان در شرایط و در زمان خاص، باز هم واکنش آن گونه نشان دادی و باز چه شد که دوباره به دیدنش رفتی؟ یعنی حبیب احمدزاده این قدر قدرت داشت که بتواند شما را آنقدر منقلب کند؟ که بتواند بگوید که عباس کیارستمی نه غرب زده است و نه... و شما باور کنید؟
واقعا لازم است که این سوال ها پرسیده شود چون برای من، برای شما و برای نسل آینده این کالبدشکافی لازم است. ابراهیم حاتمی کیا برای بسیاری یک سمبل است و تعداد معدودی از آنها دوست دارند این دو نگاه را برابر هم قرار دهند. عده ای هم سود موقعیتی و اقتصادی شان در این تقابل موهوم است. من مطئنم که واقعیت با شناختی که از حاتمی کیا دارم این گونه نیست و او حداقل برای نگاه و شیوه فیلم سازی اورجینال کیارستمی احترام ویژه ای قائل است.
اما قبول دارید هر کاری ایشان انجام می داد اوایلش با واکنش منفی هم رو به رو می شد، مثلا آقای سید محمدب هشتی مدیر وقت بنیاد فارابی می گفت منتقدان ایرانی فیلم «خانه دوست کجاست» را در ابتدا فیلم نمی دانستند، یا در زمینه عکس، یا در کتاب و...
چرا 90 درصد مردم وقتی از خواب بیدار می شوند ماموریت دارند که یاد عده ای دیگر را خالی کنند؟
اما این عده به سراغ اصغر فرهادی نرفته اند!
او هم باهوش است، دقت می کند، جایگاه خودش را دارد، اما کیارستمی از لحاظ زمانی و موقعیتی جایگاه متفاوتی دارد. اصغر فرهادی تازه وارد این دور موفقیت شده است، تازه قرار است حسادت ها و رقابت ها درباره اش آغاز و حواس ها به کارهایش جلب شود.
نقل به مضمون از آغداشلو می توان گفت که «از زمان کوروش و داریوش تا امروز، هیچ ایرانی به اندازه خیام و عباس کیارستمی در عرصه فرهنگ و هنر در جهان شناخته شده و معروف نبودند.» خیام که امکانات اینترنتی و فضای مجازی را هم نداشت. من حدس می زنم که عمق اشعار حافظ و مولانا به خیام شناخت حرفه ای تر، عرفانی تر و... نیاز داشت. چون خیلی از مردم می خواستند طبق فلسفه «دم را غنیمت شمار» زندگی کنند و برایشان دریافت نگاه عارفانه و کلام مولوی و جهان بینی غیرزمینی حافظ شاید سخت تر بود. در سینما هم حضور و شناخت نسبت به کیارستمی، شک انگیز است. آخرین چیزی که می توانم بگویم به عنوان پایان بندی این گفت و گو، یادآوری از سفر تلخ آوردن کیارستمی به ایران است.
ما همیشه با کیارستمی در هواپیما ابربازی می کردیم، شیطنت تصویری و چشمی داشتیم، تمام تحولات ابر و هر اتفاقی که با حرکت ابرها ایجاد می شد برایمان شگفت انگیز بود. اما این بار با رضا میرکریمی همسفر عزیز برای ماموریت تلخ برگرداندن پیکر کیارستمی به ایران در پاریس بودیم؛ در جایی به همراه محمد حقیقت و سولماز دختر جعفر پناهی داشتیم این سوال را از خودمان می پرسیدیم دلیل این محبوبیت ناگهانی درباره کیارستمی چیست؟ هرکس نظری داشت و موشکافی می کردیم که علت این پرش عاطفه از مردم نسبت به این آدمی که مهجور بوده است، چه چیزی می تواند باشد؟
به چه نتیجه ای رسیدید، عکسی که از مراسم بدرقه ایشان چاپ شد، شگفت انگیز بود.
هر چهار نفر به این نتیجه رسیدیم که بخش عمده این رویکرد عاطفی و حتی احساساتی از جایی نشات می گیرد که اکثریت مردم چه آنهایی که کیارستمی و آثارش را دوست داشتند و چه آنهایی که آگاهانه یا ناآگاهانه به فیلم هایش نقد منصفانه یا حتی غیرمنصفانه داشتند و نیز آنهایی که علاقه یا درک درستی از آثار و شخصیت او نداشتند، همگی در یک دیدگاه به یک اشتراک ملی و انسانی رسیدند و آن اینکه عباس کیارستمی برای همه ملت ایران در جهانی که اقتصاد و سیاست جایگاه واقعی همه چیز و همه کس را دگرگون کرده، احترام و عزت ملی هدیه داده است. در این میان حتی عده ای هم که گویا تقاص اعمال ناشایست خود را در مورد عباس کیارستمی پس می دادند، به خیل داغ دیدگان این درد مشترک ملی پیوستند.
منظور وجدان های معذب بود؟
بله! بعضی ها عذاب وجدان داشتند. حتی مخالفان هم متاثر شدند، حتی منتقدان و آنان که می گفتند تافته جدابافته است؛ برج عاج نشین است، زندگی اش دلاری است. بعد از انقلاب، در شرایط بسیار احساساتی و سیاست زده، در شرایطی که عده ای خارج از ایران و عده ای درون کشور، دوست نداشتند یا قرار نوبد فرهنگ و هنر ایران در جهان شناخته شود، خارج از ایران هم رسانه هایشان دوست نداشتند بخش شریف فرهنگ ایران را نشان دهند، حتی شناسایی کنند، چون برایشان صرف نداشت؛ در آن شرایط آقای کیارستمی به عنوان تک سواری برای همه ایران آبرو خرید و احترام آورد. همه متوجه شدند این همان آقاست، همان که عینک سیاه می زند، فیلم هم می سازد، این همان آقاست. مدیون احترامی هستیم که او برای مان آورد؛ احترامی که در شرایط غیرممکن با صدها تانک و میلیاردها دلار هزینه هم به دست نمی آمد.
ادامه دارد...
پ
برای دسترسی سریع به تازه‌ترین اخبار و تحلیل رویدادهای ایران و جهان
اپلیکیشن برترین ها
را نصب کنید.
نظر کاربران
من از مریضی و مرگ کیارستمی خیلی غمگین شدم و هر کجا که شد به علت قصور پزشکی آشکار وارد بحث شدم و از خانواده و خودش دفاع کردم مثل حمله بی منطق حاتمی کیا که بی شک احساسی و درست نبود .
فیلمسازی و کارگردانی"
امثال کیارستمی و پناهی مثل مستند و کوتاه ساز ها فیلمساز مستقل اند یعنی با امکانات و بودجه و زمان کم با دوندگی و سختی فیلمشون رو میسازن بیشتر خودشون تهیه کننده و سرمایه گذار هستند .
امثال حاتمی کیا رانت دولتی دارند مثل فارابی تهیه کننده میشه همه چی آماده اس بودجه فیلم هم برنگشت دولت کاری نداره ! بعد اعتراض حاتمی کیا جالبه مرز رو متر میکنه برای کیارستمی
مرسی از آقای صمدیان. جایی هستیم که اگه مثل بقیه نباشیم به هر چیزی محکوم میشیم الا همین ساده ترین مقوله متفاوت بودن . و چقدر تسلی بخشه که شخصی مثل آقای کیارستمی شانس داشتن دوستایی رو که درک و ساپورتش می کردن رو داشته
ناراحتم از رفتنشون . اما این شکل تابو سازی منطقی نیست جالبه دوست و همراه بودن اما شناخت عمیقی از این فیلمساز ندارن حتا یه جمله تاثیر گذار در مورد ایشان نگفتند خود کیارستمی در هیچ کجا از دوستی با صمدیان و دیگران چیز خاصی نگفتند فقط یه مصاحبه همراه با آغداشلو کردن از گذشته گفتند . کیارستمی دوست داشت فاصله اش رو با مردم حفظ کنه به هردلیل که خودش میدونست برای همین مردم انتظار داشتن نسبت به وقایع اجتماعی با توجه به محبوبیت جهانی واکنش نشون بده . شخصا تن صدا و شخصیتش رو از فیلماش بیشتر دوست داشتم . اما فیلم کوتاه جاده رو دوست داشتم اکرانش در فجر بود تعجب کردم کیارستمی که خودش عکاسه چرا برخورد تندی با عکاس ها کرد .
در مصاحبه مجله فیلم میگه اشتباه کردم این مدلی با سگ و غیر بازیگر در روستاها فیلم میساختم زمان ساخت فیلم شیرین متوجه شدم وقتی بازیگران حرفه ای زیبا برام کادو و گل می آوردن متوجه شدم . یه احساس پشیمانی از سبکی داره که در دنیا باهاش معروف شد اما در سن 68 سالگی به برداشت دیگه ای از خودش و فیلمسازی میرسه برای همین هم با دو فیلم آخرش داستانگو تر میشه .
و کیارستمی درست میگه در 75 سالگی به تکامل رسید و خیلی دیر به نظرم. در سالهایی که رشد درونی داشته و دنیا رو کشف میکرده دوستدارانش عاشقش میشن
یادش گرامی روحش همدم نور و آرامش
واقعا چه شخص مهمی را از دست دادیم، چه وزن و اعتباری داشتند،دیگر تکرار نمی شوند، یادشان ماندگار