نگاهی به زندگی و شعر حسین منزوی، در سالگرد درگذشتش

پاییز کوچک من، گنجایش هزار بهار، گنجایش هزار شکفتن دارد. وقتی به باغچه می نگرم، روح عظیم «مولانا» را می بینم که با قبای افشان و دفتر کبیرش زیر درخت های گلابی قدم می زند و برگ های خشک زیر قدم هایش شاعر می شوند. حسین منزوی همزاد پاییز است.

هفته نامه تماشاگران امروز - مبینا داربی: «پاییز کوچک من، گنجایش هزار بهار، گنجایش هزار شکفتن دارد. وقتی به باغچه می نگرم، روح عظیم «مولانا» را می بینم که با قبای افشان و دفتر کبیرش زیر درخت های گلابی قدم می زند و برگ های خشک زیر قدم هایش شاعر می شوند». حسین منزوی همزاد پاییز است.

هم شناسنامه باطل شده اش گواه این مدعاست و هم صدای خش خش برگ های زرد از لا به لای اشعارش منزوی اولین سرخط های شعر و عشق را از پدرش آموخت؛ پدری ادیب و معلم برای او نعمتی بود، آن هم در زمانه ای که تعداد زیاد بی سوادان منجر به تشکیل سازمان تعلیمات اکابر شده بود. از نگاه حسین، پدر عاشق پیشه بود و ادیب: «پدرم معلم بود و نه فقط بلد بود اسم خودش را بنویسد، بلد بود شعر هم بنویسد و بلد بود اسم عشق هم بنویسد».

پدرش همیشه روزنامه به دست بود و حسین هم از کودکی علاقه مند به ادبیات. برای همین هم از وقتی خواندن آموخت «کیهان بچه ها» و «اطلاعات دانش آموز» دو نشریه ای بودند که به طور منظم دنبال شان می کرد اما کتاب خوان شدنش را وام دار معلم پنجم و ششم دبستان است؛ آقای مطلبی.

منزوی در مصاحبه هایش خاطره کتاب های اهدایی آقای مطلبی را پس از سال ها چنان باجزییات بیان کرده بود که اهمیتش در روند زندگی اش ناگفته پیداست: «کلاس پنجم من شاگرد اول شده بودم، روزی یک آقایی با هیاتی دهاتی در را زد و وارد شد دیدم هشت تا مرغ و خروس آورده و یک بسته. گفت اینارو آقای منزوی، باباتون داده. پدرم که آمد، گفت اینا رو آقای مطلبی آورد برای تو. گفت اینارو بدین حسین بخوره، بهتر درس بخونه، این کتابا رو هم بدین بخونه. هفت جلد رمان تاریخی «به سوی روم» بود نوشته محمدابراهیم زمانی آشتیانی».

نگاهی به زندگی و شعر حسین منزوی، در سالگرد درگذشتش

شعر مرا برای تو برگزیده است

«دبستان پَرورَد سرباز جنگی/ دبستان پَرورَد توپ و تفنگی»، این اولین بیتی است که منزوی سرود. در آن زمان رسم بود که بعد از پایان سال تحصیلی، دانش آموزان جشنی برگزار کنند و آن سال اجرای دو نمایش بخشی از این جشن بود. منزوی در هر دوی آنها که متن شان را پدرش نوشته بوده بازی می کرد. یکی از نمایش های شعری در قالب مثنوی بود و در مدح دبستان. وسط یکی از تمرین ها منزوی این بیت به ذهنش می رسد و پدرش هم بدش نمی آید و آن را به نمایش اضافه می کند.

بعد از این بیت کودکانه، شعر در منزوی پنهان می ماند تا پانزده شانزده سالگی که عاشقی و هجرت معشوق دوباره او را شاعر می کند. این بیداری شعر خیلی زود وصل می شود به دوستی با رسول مقصودی.

رسول مقصودی معلم بوده و پنج سال از منزوی بزرگتر. زمانی که منزوی نخستین قدم های خود را در شعر بر می داشته، رسول چندین قدم پیش تر از او بوده و همین امر باعث می شود منزوی با گام های بلندتری در این مسیر پیش برود. «رسول اصلا مثل یک آدم مسوول، با شعر من برخورد می کرد؛ یعنی مثلا من را دو روز نمی دید، می رسیدم، اول می گفت شعر تازه بخون ببینم چی نوشتی؛ خیلی جدی؛ اصلا بازخواست می کرد».

تا ورود به دانشگاه، منزوی عضو ثابت جلسه های انجمن ادبی زنجان می شود. انجمنی که هر هفته توسط جمعی از بزرگان حوزه شعر و ادب زنجان برگزار می شده و به گفته خود منزوی یکی از انگیزه های اصلی اش برای شعر گفتن بوده.

اولین شعر حسین منزوی، زمانی که هنوز دانش آموز بود در مجله «روشنفکر» چاپ شد. بعد از فرستادن چندین شعر، بالاخره شعر او در صفحه خوانندگان مجله چاپ می شود. منزوی درباره اولین شعر چاپ شده اش خاطره جالبی نقل کرده: «مجله را خریدم و خوشحال پیش پدرم رفتم و صفحه را نشانش دادم. پدرم گفت خب خیلی خوبه که شعرت چاپ شده ولی اگر شعرت روزی در صفحه شعر کنار یه همچین شعری (شعری از منوچهر آتشی) چاپ شد، اون وقت قبوله، اون حسابه».

دانشگاه تهران، دانشکده ادبیات

سال 1344 در رشته زبان و ادبیات دانشگاه تهران پذیرفته شد. همان روزهای اول با علی اشرف درویشیان و جعفر کوش آبادی طرح دوستی ریخت و در انجمن های ادبی تهران حضور پیدا کرد. اولین دیدارش با مهرداد اوستا هم در یکی از همین انجمن ها بوده: «مهر 44 غروب سه شنبه ای بود و راه افتادیم به سمت انجمن ادبی ایران. آن انجمن زیر نظر وزارت ارشاد بود. استاد ناصح بالای مجلس می نشستند و باید شعرها را بیت بیت با مکث می خواندی و ایشان تصحیح می کردند.

نوبت به من رسید، شعرم را بی وقفه خواندم و طبعا ایشان هم ناراحت شدند و نظری راجع به آن ندادند. مراسم که تمام شد در کوچه، دستی بازوی من را گرفت که معلوم بود دست یک آدم ظریف و کم توان است. گفت آقای منزوی من مهرداد اوستا هستم؛ شعرت خوب بود از همه شعرهایی که اینجا خوانده شد بهتر بود. توجهی به این حرف ها نکن. کار خودت را بکن».

یک سال بعد منزوی تصمیم می گیرد دنبال چیزی که پدرش درباره چاپ شعرش گفته بود، برود. یکی دو بار به دفتر مجله می رود و تعدادی از شعرهایش را به فریدون مشیری که مسوول صفحه شعر «روشنفکر» بود، می دهد. هفته بعد، از بین همه شعرها تنها یک رباعی از او در صفحه شعر مجله روشنفکر چاپ می شود.

بعدها فریدون مشیری درباره انتخاب آن شعر به منزوی می گوید «راستش من باور نمی کردم که شعرها مال خودت باشد؛ برای اینکه نگاه به شعرها کردم، دیدم شعرهای خیلی خوب است و تقریبا می شود گفت شعرهای بی نقص یا کم نقصی است با آن وزن باز، خیلی مسلط، زبان خیلی شسته رفته؛ فکر کردم این شعرها را تو ممکن است... حالا مال دیگری باشد.

بعد گفتم که خب حالا این بچه این همه شعر آورده، دو بار ، سه بار هم آمده اینجا، رویم نمی شد چیزی چاپ نکنم، گفتم یک دوبیتی چاپ می کنم، ضمنا هم خدای ناکرده اگر مال دیگری باشد، با یک دوبیتی سر و صدایش زیاد بلند نمی شود».

از کاغذ به رادیو

منزوی بعد از دو سال به رشته علوم اجتماعی تغییر رشته می دهد و آن را هم نیمه کاره رها می کند. اما ادبیات رشته ای بود که دوست بر گردن او افکنده و از آن رهایی نداشت. او که حالا بین اهالی ادبیات و شعر شناخته شده بود، با حمایت محمدعلی بهمنی اولین دفتر شعرش را منتشر کرد. «حنجره زخمی تغزل» شعرهای اوج جوانی او یعنی 20 تا 25 سالگی را دربر می گرفت.

22 غزل، 18 شعر نیمایی، یک مثنوی و دو قطعه، سروده هایی است که در حنجره زخمی تغزل منتشر شد. کتابی که منزوی او را به اولین شاعر عمرش، یعنی پدرش تقدیم کرد. منزوی برای این دفتر جایزه بهترین شاعر جوان را در «جایزه ادبی فروغ فرخزاد» دریافت کرد و بیش از پیش شناخته شد. پس از این اتفاق، منزوی فعالیت های ادبی خود را گسترده تر کرد و به سرودن شعر بسنده نکرد.

رادیو، رسانه قدرتمند آن زمان عرصه ای بود که منزوی تا پیش از انقلاب در آن به فعالیت پرداخت. نویسندگی و اجرای برنامه های ادبی چون نیک شعر یک شاعر»، «ما و شاعران ما»، «کتاب روز» و «آیینه آدینه» بعضی از این برنامه ها بودند که موفقیت و مقبولیت در بین شاعران و مردم داشتند. یکی از موفق ترین این برنامه ها «یک شعر و یک شاعر» بود.

برنامه ای که منزوی نقدها و تحلیل های قوی و دقیقی برای آن نوشت و به تحلیل و نقد یک شعر، با دعوت از خود شاعر می پرداخت. شاعران معروف و محبوب بسیاری، نظیر محمدحسین شهریار، هوشنگ ابتهاج، مهدی اخوان ثالث و نصرت رحمانی مهمان این برنامه شدند.

سواد و شناخت کم نظیر او از ادبیات و شعر او را تبدیل به یکی از منتقدین مطرح مطبوعات دهه 50 می کند. او پیش از انقلاب مدتی مسوول صفحه شعر مجله ادبی رودکی می شود و نقدهایی با عنوان «دیدار در متن یک شعر» می نویسد. منزوی مدتی هم در سال های اول انقلاب در مجله سروش، نقدنویسی می کند که البته طول این همکاری به یک سال نمی رسد.

چگونه مرگ بفرسایدت؟ مگر تو تنی؟

«هنوز، داغ تو، ای لاله جوان، تازه است/ سه سال رفته و این زخم خون چکان، تازه است» این مطلع غزلی پرسوز و گداز است که حسنی برای حسن، برادر جوانمرگ شده اش سروده. ارتباط تنگاتنگ این دو و مرگ حسن تاثیر عجیبی بر اشعار و زندگی برادر بزرگتر گذاشت. حسین تا پایان عمر داغدار برادر بود و شعرها برایش نوشت. تا اینکه در 16 اردیبهشت 83 برای همیشه به حسن پیوست و در وطنش اما غریب به خاک سپرده شد.

چاپ دومین دفتر شعر

یک سال پس از انقلاب، «صفر خان» منتشر می شود. این دفتر یک شعر بلند و نیمایی در ستایش صفر قهرمانیان است. صفر قهرمانیان یکی از زندانیان سیاسی پیش از انقلاب است که 30 سال از عمر خود را در زندان می گذارند. «صفر خان» یکی از پخته ترین شعرهای نیمایی منزوی است و به خوبی بیانگر آرمان خواهی و دید اجتماعی اوست.

او در صفر خان علاوه بر به تصویرکشیدن شرایط دردناک حبس، به بعضی از چهره ها و سمبل های مبارزه در عصر خود و اتفاقات تاریخ ساز معاصر مثل اعدام گل سرخی، غرق شدن صمد بهرنگی در ارس و مرگ ناباورانه غلام رضا تختی و جلال آل احمد هم اشاره می کند.

انقلاب که شد با متحول شدن همه ترجمان ها منزوی کار خود را در مطبوعات و رادیو از دست داد. این بیکاری تا آنجا ادامه پیدا کرد که زندگی زناشویی اش به جدایی انجامید حتی شغلی که با وساطت اخوان ثالث در وزارت ارشاد به دست آورد هم مدت زیادی درگیرش نکرد. منزوی به زادگاهش برگشت و با نشریه های مختلف به طور موقت همکاری کرد.

با همه بی مهری هایی که او از جامعه هنری ادبی چشید و او را به کم کاری و انزوا کشاند، همچنان چند دفتر شعر دیگر منتشر کرد از جمله از «شوکران و شکر»، مجموعه غزل، «از ترمه و تغزل»، گزیده اشعار، 1376. «از کهربا و کافور»، «با عشق تاب می آورم» شامل اشعار سپید و آزاد سروده شده از سال 1349 تا 1372، «به همین سادگی» (مجموعه شعرهای سپید) و «از خاموشی ها و فراموشی ها».