راز عینک دودیِ «استاد بنان»

هفته نامه چلچراغ - کورش بهشتی: خبر کوتاه بود؛ «آثار منتشر نشده غلامحسین بنان منتشر می شود.» چه بهانه ای بهتر از این برای پرداختن به غلامحسین بنان؟ او از معدود چهره های موسیقایی کشور ماست که هم مقبولیت عام دارد و هم اهل فن، روی کیفیت بالای کارش اتفاق نظر دارند. قرار است پنج آلبوم از کارهای منتشر نشده و همین طور به- به گفته شرکت پخش آثار- درست منتشر نشده در گذشته بنان در دسترس علاقه مندان قرار گیرد.

نکته دارای اهمیت هم دقیقا همین جاست؛ علاقه مندان به کار بنان امروز چه کسانی هستند؟ موسیقی سنتی ما از سویی مورد تلفیق واقع شده! و از سویی دیگر نسبت به هر گونه دخل و تصرف مقاومت نشان می دهد. دو جریان مذکور، غلبه کامل بر فضای موسیقی اصیل ما دارند و در این گیر و دار، مخاطب بنان دقیقا کیست و چه رویکردی نسبت به آن خواهد داشت؟ مسلمان آن مخاطبان که بنان را فقط به «الهه ناز»ش می شناسند، خیلی هیجانی نسبت به دست یافتن این آثار نخواهند داشت.


از سوی دسته دیگری که از مخاطبان موسیقی که این موسیقی را به شرط تلفیق با پاورکوردهای گیتار الکتریک یا استفاده صرف از هارمونی های موسیقی کلاسیک اروپا گوش می دهند و به وجد می آیند نیز قاعدتا نباید با این آثار ارتباط برقرار کنند، مگر در حد یک افاده نوستالژیک فرهیخته نمایانه! بهتر است وازد جزئیات نشویم و به کارمان برسیم. شمایی که بنان را کمتر می شناسی، لطفا به متن پیش رو نگاهی بینداز و ببین غلامحسین بنان که بوده، آن وقت قضاوت خودت را داشته باش. مهم ترین چیز هم همین است.

تولد در قلهک

غلامحسین بنان، ۱۵ اردیبهشت ۱۲۹۰ در محله قلهک تهران به دنیا آمد. پدرش کریم خان بنان الدوله نوری و مادرش از خانواده قاجار و دختر شاهزاده رکن الدوله (برادر ناصرالدین شاه) بود. او از شش سالگی در رشته های خوانندگی و هم چنین نوازندگی پیانو به تحصیل موسیقی پرداخت. گفته می شود یکی از معلمان او درواقع مادرش بوده که با نوازندگی پیانو آشنایی داشته است. اولین استاد او هم در خانه حضور داشته؛ کریم خان بنان الدوله پدر غلامحسین بنان. استاد بعدی او، میرزا طاهر ضیاءذاکرین رثایی و سومین استادش ناصر سیف بوده اند.

گل های رنگارنگ

سال ۱۳۲۱ آغاز فعالیت بنان با رادیو بود. روح الله خالقی او را در ارکستر انجمن موسیقی پذیرفت و پس از چندی همکاری او با ارکستر شماره یک گل های رادیو نیز شروع شد. بنان از جمله کسانی بود که از ابتدای کار برنامه درازمدت و نام آشنای «گل های رنگارنگ» که توسط استاد داود پیرنیا تاسیس شده بود، حضور داشت.

۳۵۰ قطعه

گفته می شود بنان در طول فعالیت های هنری اش، حول و حوش ۳۵۰ قطعه را خوانندگی کرده است. اساتید موسیقی سنتی، ویژگی خاص صدای بنان را درک درست از پورتامنتوخوانی و رعایت نوانس درست حین خواندن می دانند. یعنی او می توانست از حجم صدای خود در جهت ادای شعر بهترین استفاده را داشته باشد. ویژگی دیگر بنان که از دیگر نکاتی بود که او را به این حد از شهرت رساند، جسارت او در اجرای نغمات جدید و مدرن ایران بود.


او را بهترین اجراکننده آهنگ های سبک وزیری- خالقی می دانند و هم چنین در کنار ادیب خوانساری از بهترین اجراکنندگان آثار صبا و محجوبی نیز محسوب می شود.

او استعداد بالایی در مرکب خوانی و تلفیق شعر و موسیقی در آوازهایش داشت که بسیار مورد تحسین اهالی فن قرار گرفت.

اما بنان علاوه بر اجرای قطعات ردیف خوانی، خوانندگی قطعا نسبتا تجربی آن زمان را نیز در کارنامه اش دارد. یکی از همین کرها که بسیار هم مورد استقبال قرار گرفت، همان «الهه ناز» است.

الهه ناز

الهه ناز نخستین بار سال ۱۳۳۳ خورشیدی از رادیو ایران پخش و بلافاصله با استقبال غیرمنتظره ای مواجه شد. آهنگ ساز این اثر اکبر محسنی و سراینده شعر آن کریم فکور و تنظیم کننده آن روح الله خالقی، رهبر ارکستر انجمن موسیقی ملی آن زمان، است. این ترانه را نوعی نقطه عطف در تصانیف موسیقی سنتی می دانند. عده ای از موسیقی دانان آن زمان به تولید چنین آثاری که رنگ و بوی عامه پسندتری داشتند، علاقه مند بودند و در نهایت بنان نیز به این وادی کشیده شد و با خواندن آن، بین توده مردم بسیار مشهور شد.

بنان پیش از این، تصانیف به نسبت سنگین تری از آثار آهنگ سازی همچون روح الله خالقی، مرتضی محجوبی یا علینقی وزیری را اجرا کرده بود که اشعار آن معمولا از شعرای کلاسیک یا در همان فرم قرار داشت. تصانیفی هم چون «کاروان»، «می نابم»، «مرغ حق»، «ای امید من کجایی»، «مرا عاشق تو کردی»، «نوای نی» و «حالا چرا» از این دسته است. اما در دهه ۳۰ خورشیدی، الهه نازی از رادیو پخش شد که از همه نظر، با تصنیف های پیش تر خوانده شده تفاوت داشت.


اکبر محسنی (۱۳۷۴-۱۲۹۱) آهنگ ساز این قطعه، موسیقی دان مشهوری نبود و از نوازندگان نه چندان مطرح تار، در ارکستر موسیقی ملی محسوب می شود و در کنار نام دارانی همچون ابوالحسن صبا، مرتضی محجوبی، حسنی تهرانی، جواد معروفی، یحیی زرین پنجه و رضا فعالیت می کرد و ساز می زد. اما با استقبال روح الله خالقی دست به آهنگ سازی زد و نتیجه اش این قطعه مشهور و محبوب مردم شد. گفته می شود خالقی، این روحیه را داشته و پیوسته به شاگردان و اعضای ارکسترش برای عرض اندام، میدان می داده است. کریم فکور (۱۳۷۵- ۱۳۰۴) نیز که فارغ التحصیل رشته حقوق بود، تا پیش از این قطعه، ترانه سرایی تصانیف نه چندان مطرح را در کارنامه اش داشت.

ابتدا آهنگ این قطعه توسط اکبر محسنی ساخته شد و سپس او به کریم فکور سفارش داد تا شعری روی آن بسراید. چرایی پیدایش این قطعه، به فرزند تازه متولد شده محسنی که ناناز صدایش می کرد؛ بر می گردد و اصلا به همین خاطر بوده که او از فکور می خواهد در شعری که می سراید، تاکید زیادی روی کلمه ناز به کار رود. حاصل کار هم یک ترانه معمولی اما خوش آهنگ بود.

بنان وقتی این کار را شنید، خوشش آمد و زمانی تصمیم قطعی به اجرا آن گرفت که دید روح الله خالقی قرار است آن را تنظیم کند.

این قطعه، در انتخاب ریتم و خط ملودی اش نوآوری داشت که این هم را می تواند مدیون خالقی دانست. این نکات به علاوه یک ترانه ساده با مضمونی عاشقانه و هم چنین اجرای دقیق بنان، از نکاتی بود که آن را در میان تصانیف موسیقی ما ماندگار کرد.

تدریس آواز

بنان در سال ۱۳۲۲ به پیشنهاد شادروان خالقی در هنرستان ملی به تدریس آواز مشغول شد و در سال ۱۳۳۴ رئیس شورای موسیقی رادیو شد. او در رادیو با موسیقی دانان کاربلدی هم چون روح الله خالقی، ابوالحسن صبا، مرتضی محجوبی، احمد عبادی، حسین تهرانی و علی تجویدی همکاری کرد.

راز عینک دودی

۲۷ آذرماه ۱۳۳۶ وقتی بنان در جاده کرج مشغول رانندگی با خودرویش بود، با یک کامیون که فاقد چراغ ایمنی عقب بوده تصادف کرد و در این سانحه چشم راست خود را از دست داد. به همین خاطر بود که او از سال ۳۶ به بعد، همیشه از عینک دودی استفاده کرد. ابوالحسن ورزی، از دوستان شاعر بنان چند خط شعر به خاطر این حادثه برای او سرود:

دیدم چو بازیگری دور زمان را/ بازیچه گرفتیم همه کار جهان را

ما از گذر عمر بجز درد چه دیدیم/ تا دل بسپاریم جهان گذران را

باری ست گران محنت این عمر به دوشم/ تا چند کشم زحمت این بار گران را

از بهر نمایاندن غم های نهان بود/ روزی که دیمدند به تن پرتو جان را

در خرمن صاحب نظران برق بلا شد/ آن شعله که افروخت چراغ دگران را

آماج بلا جز دل ارباب هنر نیست/ سر خط امان داده قضا بی هنران را

می خواست که در چشم هنر نور نماند/ آسیب رسانید اگر چشم بنان را

افسوس که تاریک شد آن دیده که می دید/ با برق نگاهی همه اسرار نهان را

بنان، برای معالجه چشمش به خارج از کشور مسافرت کرد، اما بینایی اش بازنگشت. اما این سفر، در زندگی هنری بنان یک تحول ایجاد کرد و دقیقا پس از این سفر بود که تصمیم گرفت در مواضع هنری خود بازنگری کند. او می گفت: «من از این پس کوشش می کنم آثاری اجرا کنم که واجد وزنی شاد و شعری امیدوارکننده است. من جدا از ادامه شیوه قدیم که شباهت به مرثیه خوانی دارد، خسته شده ام. البته در این زمینه سازندگان آهنگ باید با من یاری و همکاری کنند.» حاصل این تصمیم اجرای برخی ترانه های ساده تر و محبوب تر از اوست.


اثر محبوب خود بنان

از محبوب ترین ترانه های بنان می توان به «آهنگ آذربایجان» در دشتی، «آمدی جانم به قربانت» در بوسلیک، «بهار دل نشین» در آواز اصفهان، «بوی جوی مولیان» در آواز اصفهان، تصنیف «توشه عمر» در دستگاه همایون و سرود همیشه جاوید ای ایران در مایه دشتی اشاره کرد.

همسر دوم بنان خانم پری دخت آور که این چهار آلبوم جدید نیز به اهتمام او منتشر می شود، تصریح می کند که بنان بهترین اثر خود را «حالا چرا» و «کاروان» می دانسته و می گفت: «کاروان را برای بعد از مرگم خوانده ام.»

کاروان را مرتضی محجوبی در سوگ از دست دادن برادرش در دشتی آهنگ سازی کرد. این اثر بدون شک یکی از حزن انگیزترین قطعات موسیقی ماست که به درستی ساخته و هم چنین توسط خواننده آن ادا شده است.

بنان جلوی دوربین

بنان مدت کوتاهی آموزش بازیگری هم دید و در سال ۱۳۲۷در فیلم به نام«توفان زندگی» ساخت علی دریابیگی و اسماعیل کوشان بازی کرد. داستان این فیلم در انجمن موسیقی ملی اتفاق می افتد و بنان در این فیلم، دو ترانه اجرا می کند.

مرگ

غلامحسین بنان هشتم اسفند ۱۳۶۴ در بیمارستان ایرانمهر تهران درگذشت و برخلاف وصیتش که سفارش کرده بود در مزار ظهیرالدوله به خاک سپرده شود، در امامزاده طاهر کرج به خاک سپرده شد. او مدت ها بود از بیماری گوارشی و هم چنین افسردگی رنج می برد.


آلبوم های جدید بنان

انتشارات ماهور اعلام کرد پس از ماه های محرم و صفر، پنج آلبوم از بنان منتشر خواهد کرد. این آثار به آهنگ سازی هنرمندانی چون روح الله خالقی، علی نقی وزیری، اکبر محسنی و تعدادی دیگر از هنرمندان برجسته حوزه موسیقی انجام گرفته است که در سال های حیات مرحوم بنان به صورت مستقل تولید شدند، اما تا امروز در بازار منتشر نشده بودند.

گفته شده یکی از این آلبوم ها، مربوط به صفحه هایی است که مرحوم بنان آن ها را در بازار موسیقی منتشر کرده بود، اما مخاطبان کمتری به آن دسترسی داشته اند.