حنجره زنانه‌ای که در هیچ لحظه و ثانیه‌ای از مد نمی‌افتد

برترین‌ها: هفتم اسفندماه صدمین سالروز تولد دلکش است.صدای دلکش در تاریخ موسیقی ایران تکرار نشد. حجم بالای صدای او و در کنار آن قدرت و وسعت صدایش را می‌توان در صدای دوران جوانی و میانسالی ابوالحسن‌خان اقبال آذر جست که دلکش نیز همانند او از سینه می‌خواند.

به اعتقاد اهالی موسیقی"گل صدا"ی او در محدوده "آلتو" تعریف شده است، اما در برخی از اجراها و ترانه‌ها به آسانی و بی‌هیچ مشکل یا گرهی در فاصله‌های صوتی تنور، سوپرانو و حتی متسو سوپرانو هم می‌توانست بخواند. او در چند فیلم سینمایی بازی کرد و بیش از چهار دهه سلطان بلامنازع ترانه‌خوانی بود. در ادامه به سراغ مسیری که او در هنر و دوره افول البته طی کرد می‌رویم. با ما همراه باشید.

درخشش در رادیو

عصمت باقرپور با نام هنری «دلکش» در سال ۱۳۰۴ در بابل مازندران به دنیا آمد و پس از گرایش به ترانه‌خوانی در آموزشگاه موسیقی ظهیرالدینی در تهران بستری برای پرورش صدای خود یافت. نام دلکش را به پاس آوای جذاب او، عبدالعلی وزیری بر وی نهاد. نخستین اجرای دلکش در رادیو در سال ۱۳۲۳ بود. مهدی خالدی (از شاگردان سابق ویولن‌نواز و استاد موسیقی سنتی ابوالحسن صبا) به همراه گروهش دلکش را همراهی کردند. از نخستین باری که صدای او از فرستنده «بی‌سیم پهلوی» در چهارراه سیدخندان تهران پخش شد، توجه همگان به سویش جلب شد. پنج سال از بنیاد رادیو ایران نمی‌گذشت که دلکش به عنوان آوازخوان به استخدام رادیو ایران در آمد.

در این سال‌ها همچنین صدای دلکش در کنار ویالون و ترانه‌های بزرگ لشگری، مجید وفادار، علی تجویدی، پرویز یاحقی، حبیب‌الله بدیعی و پیانوی انوشیروان روحانی و شعرهای رحیم معینی کرمانشاهی و بیژن ترقی به گوش می‌رسید. همکاری دلکش با علی تجویدی موجب ساخت آثار ماندگار بسیاری شده‌است. شماری این همکاری را به همکاری روح‌الله خالقی و غلامحسین بنان تشبیه می‌کنند.

دوران اوج شکوفایی، خلاقیت و شهرت تجویدی به سال‌های همکاری‌اش با دلکش برمی‌گردد. مثلث تجویدی، دلکش و رحیم معینی کرمانشاهی در سال‌های ۱۳۳۵ تا ۱۳۴۰ را باید خالق به‌یادماندنی‌ترین قطعات در موسیقی اصیل ایران دانست. جدای از قابلیت‌های حرفه‌ای و تکنیکی هریک از این سه تن در کار خودشان، رابطه عمیق عاطفی که در سال‌های دور میان این سه نفر شکل می‌گیرد را باید عامل اصلی خلق چنین آثاری به‌شمار آورد. به طوری که همسر تجویدی در مصاحبه‌ای می‌گوید وقتی خبر درگذشت دلکش را به تجویدی داده بودند، او از آن روز به بعد تا سه هفته با هیچ‌کس حرف نمی‌زد.

سینما

هنگامی که دلکش در دوازده سالگی به تهران رسید، نمی‌دانست که سینما چیست. او هیچ‌گاه در بابل به سینما نرفته بود. در بابل سالن‌های سینمای کمی وجود داشت که همان‌ها هم در اختیار اقلیت‌های ارمنی و یهودی بودند و فیلم‌های روسی و آلمانی پخش می‌کردند. در اواخر دهه ۲۰ خورشیدی که دلکش در موسیقی ایران به اوج شهرت و محبوبیت رسیده بود، اسماعیل کوشان در شرکت «پارس‌فیلم» متوجه پتانسیل بالای او برای ورود به سینما شد. به دیدگاه کوشان، حضور دلکش و چهره او می‌توانست موفقیت فروش هر فیلمی را تضمین کند. کوشان توانست دلکش را متقاعد کند تا دست از بدگمانی و شک برای ورود به سینما بردارد و برای نخستین بار وارد سینمای ایران شد.

نخستین فیلم او شرمسار نام داشت که با استقبال زیادی روبه‌رو شد. دلکش شماری از تصنیف‌هایش را در این فیلم خواند که آهنگساز آن‌ها مهدی خالدی بود و این همکاری باعث آغاز همکاری دوباره دلکش و خالدی شد. در دهه ۳۰ خورشیدی تبدیل به ستاره سینمای ایران شد و علاوه بر بازی‌اش با ترانه‌هایش به سیبنمای آن دوره آبرو داد. البته این روند با ورود خواننده‌هایی نظیر عهدیه که با موزیک به اصطلاح کاباره‌ای به سینما رسیده بودند کم کم متوقف شد تا جایی که در شب چهارم اردیبهشت ۱۳۵۶ در سالگرد تأسیس رادیو تهران وقتی دلکش پس از مدتی کناره‌گیری روی صحنه ظاهر شد و ترانه معروف بردی از یادم را خواند، تمام مدعوین به پا خاستند و با کف زدن‌های ممتد که بیش از پنج دقیقه طول کشید فریاد زدند: مگر می‌شود ت ورا از یاد برد؟

بازخوانی‌ها

برابر آنچه که از او و آثارش به جای مانده می‌توان نزدیک به ۲۰۰ اثر را شماره کرد. سیمین غانم قبل از انقلاب با کسب اجازه از دلکش، چند ترانه از جمله "آمد نوبهار" و "به کنارم بنشین" را بازخوانی کرد. نادر گلچین ترانه "آمد نوبهار" دلکش را با گروه آوازی همراه و ارکستری بزرگ‌تر از اجرای اصلی خوانده‌است. علی‌رضا افتخاری آهنگ "سفرکرده" دلکش را با ارکستری بزرگتر از ارکستر علی تجویدی بازخوانی کرد. اجرای دوصدایی ترانه "بردی از یادم" را که نخست دلکش و ویگن خوانده بودند، بعدها هایده و هوشمند عقیلی‌مهر تکرار کردند.

در ادامه به سراغ چند ترانه مشهور او که بارها و بارها توسط سایر هنرمندان بازخوانی شده می‌رویم:

آمد نوبهار

• آهنگساز: مهدی خالدی
• ترانه‌سرا: اسماعیل نواب صفا
• مطلع ترانه: آمد نوبهار، طی شد هجر یار، مطرب نی بزن، ساقی می بیار

آمد نوبهار از جمله خاطره‌انگیزترین آثار دلکش و شاید یکی از ماندگارترین ترانه‌های با موضوع بهار است که در سال‌های قبل از انقلاب بیش از دو دهه در روزهای آغازین سال نو به تفاریق پخش می‌شد. ساخت اثر به سال‌های پایانی دهه ۲۰ بازمی‌گردد. کار در فضای نغمه اصفهان و در دو ضربی ساخته شد و فرمی مارش گونه دارد که در دوره خود کاری ابتکاری به شمار می‌آمد که با صدای پرطنین دلکش، وجه طراوت و سرزندگی بهار را به شنونده منتقل می‌کند.

سفرکرده

• آهنگساز: علی تجویدی
• شعر: رحیم معینی کرمانشاهی
• مطلع ترانه: کجا سفر رفتی، چه بی‌خبر رفتی؟

ترانه‌ای شش دقیقه‌ای در مایه چهارگاه که از جمله نقطه‌های اوج همکاری دلکش با علی تجویدی به شمار می‌رود. به رغم آنکه ریتم محوری آن حالتی والس گونه‌دارد، اما هیمنه و ابهت صدای دلکش به آن شکوهی خاص بخشیده است. اگر چه ارکستراسیون ورژنی که افتخاری خوانده، شکوه و پیچیدگی و زیبایی بیشتری از ارکستر نسبتا ساده تجویدی با صدای دلکش دارد اما افتخاری هم به رغم آنکه صدایش در آن روزها در اوج قرار داشت نتوانست جای خالی این صدا را پرکند.

بردی از یادم

• آهنگساز: مصطفی گرگینِ‌زاده
• مطلع ترانه: بردی از یادم . دادی بر بادم

همراهی ویگن دردریان با دلکش از معدود آثاری است که همکاری این دو را ماندگار کرده است. ویگن البته در چند فیلم و ترانه دیگر هم با دلکش همراهی کرده است، اما این اثر به دلیل فضای ملودیک منحصر به فرد، شعر و کلامی از پرویز خطیبی که به خوبی در ساخته گرگین زاده جا افتاده است و ترکیب موسیقی جاز و تک زخمه‌های گیتار، با فضای سنتی کار سخت شنیدنی شده است. 

بازگشته

• آهنگساز: علی تجویدی
• شعر: رحیم معینی کرمانشاهی
• مطلع ترانه: امید جانم ز سفر بازآمد/شکر دهانم ز سفر بازآمد

ترانه‌‌ای که در سال‌های پایانی دهه ۳۰ سروده شد و به نوعی توانایی و ظرفیت‌های صدای دلکش در اوج را نشان می‌دهد. ترانه با مقدمه‌ای آرام و با پیانو شروع و سپس سازهای زهی و ارکستر آن را همراهی می‌کنند. انتخاب آواز اصفهان تضاد آشکار آهنگ با متن شعر را بیشتر آشکار می‌سازد. متن شعر از بازگشت معشوق سخن می‌گوید اما در جای جای ترانه، هراس عاشق از سفر و و بی وفایی و رفتن به سراغ دیگری را نمایان می‌سازد.

آشفته

• آهنگساز: پرویز یاحقی
• ترانه‌سرا: اسماعیل نواب صفا
• مطلع ترانه: چون ساغر بشکسته‌ام، در خون دل بشسته‌ام

ترانه "آشفته" که مخاطبان و شنوندگان بیشتر با عنوان"ای فتنه بکش یا بنوازم" آن را می‌شناسند در نغمه اصفهان سروده شده است. مقدمه‌ای طولانی دارد و بعد از مقدمه دلکش با حالتی نیمه‌آوازی خواندن را شروع می‌کند. همین فضا و فرم نیمه‌آوازی در ترانه دیگر این دو تن با عنوان "امید جان من" تکرار شده است. ترانه‌ای که در مایه شور ساخته شده است. ویژگی این اثر و دیگر آثار مشترک یاحقی و دلکش بهره‌گیری یاحقی از فضای میانه و اوج صدای دلکش است. به تعبیر دقیق‌تر ظرفیت‌های اوج صدای دلکش در آثار مشترکش با یاحقی بروزی بیشتر یافته است.

دلکش در سال‌های پایانی

دلکش در روزهای پایانی زندگانی خود از این که شماری از خوانندگان، تصنیف‌های وی را به غلط و بد اجرا می‌کنند و به بازار می‌فرستادند به شدت دلگیر بود و باور داشت که قدیمی‌ها هنوز این تصنیف‌ها را با صدای او به یاد دارند و غلط خواندن آن‌ها، موجب پایین آمدن ارزش و احترام کار این خواننده‌ها می‌شود.

در واقع هنرمندانی که مهاجرت نکردند (به ویژه خوانندگان زن) خانه‌نشین شدند و همین هم باعث شد به جای اینکه آن‌ها به روی صحنه دیده شوند، سهمشان از تصویر به محافلی خصوصی برسد که دست آخر پس از مرگشان در اینستاگرام وایرال شد. در واقع شاید در ابتدا با اعمال محدودیت برای این هنرمندان کسی فکر نمیکرد که قرار است طی سالیان بهئد چه بلایی بر سر هنر ان‌ها بیاید. هنرمندانی نظسیر دلشک پس از هشت دهه هنوز هم در خانه‌های ایرانیان شنیده می‌شوند و به این راحتی از اذهان پاک نخواهند شد.