اشعار امام خمینی (ره) به روایت شاعران بزرگ کشورمان

روزنامه خراسان: یکی از ویژگی‌های امام‌خمینی (ره) در کنار این‌که یک رهبر معنوی و سیاسی بی نظیر بودند، داشتن روحیه‌ای لطیف و زبانی بلیغ و شیواست. بیشتر سیاستمداران دنیا به دلیل داشتن روحیه‌ای خشن از نعمت لطافت در کلام بی‌بهره‌اند، اما امام (ره) چه پیش از آن که رهبر انقلاب اسلامی ایران شود و چه بعد از آن همواره این موهبت الهی خود را درقالب نگارش شعر و متون ادبی حفظ کردند.

دیوان شعر امام خمینی (ره) کتابی است که در شش فصل غزلیات، رباعیات، قصاید، مسمط، ترجیع بند و اشعار پراکنده تنظیم شده و توسط موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره) انتشار یافته است. در این پرونده با چند شاعر درباره ویژگی‌های عارفانه اشعار امام (ره) به گفتگو نشسته‌ایم و گزیده‌ای از چند شعر از دیوان امام (ره) را خواهیم خواند.

چند شعر از دیوان اشعار امام خمینی (ره)

فارغ از عالم

فقر، فخر است اگر فارغ از عالم باشد آن که از خویش گذر کرد، چه‌اش غم باشد

طالع بخت در آن روز بر آید، که شبش یار تا صبح ورا مونس و همدم باشد

طرب ساغرِ درویش نفهمد صوفی باده از دست بتی گیر که محرم باشد

طوطی باغ محبّت نرود کلبه جغد باز فردوس، کجا کَلب معلَّم باشد؟!

این دل گمشده را، یا به پناهت بپذیر یا رها ساز که سرگشته عالم باشد

جلوه دیدار

پرده برگیر که من یار توام! عاشقم عاشق رُخسار توام

عشوه کُن، ناز نما، لب بگشا! جانِ من! عاشق گُفتار توام

بر سر بستر من پا بگذار منِ دلْ‌سوخته بیمارِ توام

با وصالت، ز دلم عُقده گشا جلوه‌ای کُن که گرفتار توام

عاشقی سر به گریبانم من مستم و مُرده دیدار توام

گر کُشی یا بنوازی، ای دوست! عاشقم، یارِ وفادار توام

هر که بینیم خریدار تو است من، خریدارِ خریدارِ توام

چشم بیمار

من به خال لبت، ای دوست! گرفتار شدم چشم بیمار تو را دیدم و بیمار شُدم

فارغ از خود شدم و کوسِ «اناالحق» بزدم همچو منصور خریدار سر دار شُدم

غم دلدار، فکنده است به جانم شرری که به جان آمدم و شُهره بازار شُدم

دَر میخانه گُشایید به رویم، شب و روز که من از مسجد و از مدرسه بیزار شُدم

جامه زُهد و ریا کَندم و بر تن کردم خرقه پیر خراباتی و هُشیار شُدم

واعظ شهر که از پند خود آزارم داد از دم رِند می‌آلوده، مَددکار شُدم

بگذارید که از بُتکده یادی بکُنم من که با دست بت میکده بیدار شُدم

عرفان در شعر امام (ره) با مظاهر زهد فروشی مبارزه می‌کند

«مصطفی محدثی خراسانی» از شاعران توانمند انقلاب است که با او درباره ویژگی‌های شعر حضرت امام خمینی (ره) گفت‌وگویی داشتیم که در ادامه می‌خوانید.

شیران روز، زاهدان شب

حضرت امام (ره) در کنار این‌که رهبر سیاسی مقتدر و توانمندی بوده‌اند، وجهی شاعرانه و لطیف هم داشته‌اند که شاید برای خیلی‌ها سوال باشد چگونه این دو وجه به ظاهر متضاد می‌تواند در یک نفر جمع شود. «محدثی خراسانی» می‌گوید: «ببینید قله شعر فارسی «عرفان» است. بزرگ‌ترین شاعران ما عارفانی همچون مولوی، حافظ، سنایی، عطار و ... بوده‌اند. از این منظر بخواهیم نگاه کنیم حضرت امام (ره) هم به عنوان کسی که اهل عرفان است ارتباطش با شعر چیز غریبی نیست، اما نکته‌ای که درباره حضرت امام (ره) کاملا مخصوص است این است که ایشان به عنوان بزرگ‌ترین رهبر یک جریان فکری و سیاسی در قرن اخیر با آن همه دغدغه‌ها و مشغله‌های ذهنی که حجم زیادی از ذهن را مشغول می‌کند توانسته است به این ظرافت و لطافت در عالم شعر حضور داشته باشد. امام (ره) در واقع در همان مسیر کاملی که مد نظر اسلام است، حرکت می‌کردند. در واقع آن چه که به شیران روز و زاهدان شب تعبیر می‌شود. این گونه است که این وجوه به ظاهر متناقض و متضاد در وجود حضرت امام (ره) جمع شده است».

عرفان اجتماعی امام (ره)

از وجوه و مضامین خیلی برجسته شعر حضرت امام (ره) می‌توان به وجه عرفانی آن اشاره کرد. از «محدثی» می‌پرسم آیا عرفان شعر امام (ره) متاثر از شخصیت‌هایی مانند حافظ یا عطار بوده است که او این گونه پاسخ می‌دهد: «عرفان ایشان همان عرفان اسلامی است. خیلی مهم است توجه کنیم، عرفان ایشان البته از جنس عرفانی که مردم‌گریز باشد و زاویه‌نشینی اختیار کند، نیست بلکه عرفانی فعال و اجتماعی است که به دنبال اصلاح جامعه و بشریت است. عرفانی است که با مظاهر زهدفروشی و ریاکاری مبارزه می‌کند. همین نگاه را اگر بررسی کنیم در شعر حافظ بسیار متجلی است. از این منظر می‌توانیم بگوییم به شعر حافظ نزدیک‌تر است».

بُعد ادبی امام (ره) باعث شد شعر از تنگ‌نظری متحجران نجات پیدا کند

«حسین اسرافیلی»، که در مجموعه «پیشانی صبح» اشعاری در باره امام‌خمینی (ره) سروده است، درباره نقش امام (ره) در احیای هویت فرهنگی جامعه می‌گوید: «امام (ره) یکی از تاثیرگذارترین معماران فرهنگ بشری است که در کنار شخصیت‌های سیاسی و فرهنگی در احیای هویت فرهنگی جامعه نقشی به سزا داشته و به نوعی پیامبر بازگشت به هویت اسلامی و انسانی است. ‏»

سرمشقی برای شاعران

اسرافیلی درباره تاثیر امام (ره) بر شعر معاصردر گفتگو با «زندگی سلام» می‌گوید: «بُعد ادبی شخصیت امام (ره) باعث شد شعر فارسی از تنگ‌نظری برخی از متحجران در سال‌های اول انقلاب نجات پیدا کند و شعر ایشان سرمشقی برای بسیاری از شاعران شد. تا قبل از این که دیوان امام (ره) به چاپ برسد بسیاری از واژه‌های عاشقانه و عارفانه در محدوده ممنوعه قرار داشتند و امام (ره) بود که با ورود به این عرصه، اجازه و جسارت حضور را به شاعران داد تا از کلماتی، چون می، میخانه، ساقی، بت و ... استفاده کنند. وارد شدن امام (ره) در سرودن اشعار عرفانی کمک کرد شاعران دیگر نیز از استعاره‌ها، تعابیر خاص و جملات دو پهلو استفاده کنند و امام (ره) نشان داد منطق شعر؛ عشق، احساس و عاطفه است.

استفاده درست از مفاهیم عرفانی

اسرافیلی افزود: «متاسفانه در سال‌های اخیر با برخی اشعار نازل که با ادعای عرفانی بودن به بیان خواهش‌های نفسانی می‌پردازند، مواجه شده‌ایم که با دیدگاه اسلام و علمای دین در تضاد هستند و باید آن‌ها را از این مقوله جداکرد. شاعران باید از مفاهیم عرفانی به درستی و به جا برای بیان احساسات پاک در ساحت‌های مختلف استفاده کنند که امام (ره) الگویی نیکو در این زمینه هستند.»

نوآوری‌های امام (ره) در شعر ستودنی است

شاعران بسیاری در گفتگو‌های مختلف درباره ویژگی‌های اشعار دیوان امام (ره) سخن گفته‌اند و به تمجید از این اشعار هم به لحاظ تکنیک و هم محتوا پرداخته‌اند که در ادامه چند مورد از آن‌ها را خواهید خواند.

مرحوم حمید سبزواری

شخصیت عرفانی امام (ره) در شعرشان موج می‌زند که ایشان را به شاعری عارف تبدیل کرده است. عرفان، انسان را به جایگاهی والا می‌رساند و به همین واسطه، اشعار امام (ره) نجات‌بخش جامعه خواهند بود. ‏ ‏‏اشعار امام خمینی (ره) نمونه کوچکی از عظمت معنوی ایشان است و اوج معرفت امام بیشتر از این است که در دیوان اشعار بررسی شود.

عبدالجبار کاکایی

امام‌خمینی (ره)، داعیه شاعری نداشتند و پایبند انتشار آثارشان نبودند. علمای مشهوری، چون خواجه نصیر طوسی، حاج ملاهادی سبزواری، علامه طباطبایی و شهید مطهری در کنار پرداختن به علم، به سرودن شعر هم می‌پرداختند، اما امام (ره) در دوران جوانی با غزلیات و قصاید خود، در بین طلاب شهرت داشتند. اشعاری که ایشان در جوانی سروده‌اند از لحاظ زبان و تکنیک و اشعاری که بعد از آن سروده‌اند، از لحاظ محتوایی قابل اهمیت هستند.

رضا اسماعیلی

ابعاد وجودی امام (ره) چنان بسیط و گسترده بود که در مسیر سیر الی ا... ظرفیت پذیرش هرگونه فضیلت و کرامتی را داشت و در این مسیر نورانی تلاش می‌کرد با استعانت از ذات اقدس پروردگار و فیض روح‌القدس برای رسیدن به قاف کمال، تمام توانمندی‌های بالقوه خویش را به فعلیت درآورد. از همین رو در عین آن که عالمی عامل و سیاستمداری تیزبین و آینده‌اندیش بود، عارفی کامل، عاشقی صادق و شاعری لطیف و دقیقه‌یاب بود که در طلب وصل حضرت دوست (جل جلاله)، چون پروانه خود را به آتش می‌زد و در قلب شعله عاشقانه چنین می‌سرود: «فرخ آن روز که از این قفس آزاد شوم / از غم دوری دلدار رهم، شاد شوم»

محمدعلی بهمنی

باید با توجه به جایگاه امام (ره)، بعضی ازشعر‌ها از دیوان ایشان حذف و استواری اشعارشان حفظ شود، چون بعضی از اشعار، ممکن است برای زمان کوتاهی با ارزش باشند و پس از آن اهمیت خود را از دست بدهند؛ این نکته درباره همه شاعران صدق می‌کند و هرگز از ارزش سایر اشعار نمی‌کاهد و چه بسا باعث توجه بیشتر به قوت سایر اشعار نیز بشود، اما در کل، غزلیات امام (ره) از پختگی و استواری خاصی برخوردارند.

محمود اکرامی

عرفانی که در اشعار امام (ره) وجود دارد، عرفانی ناب است که مفاهیم متعالی عرفانی را در ذهن متجلی می‌کند. ‏ ‏‏رهبری سیاسی و دینی، هیچ‌گاه از عواطف و احساسات ناب شاعرانه ایشان نکاست چرا که ایشان به مانند دریایی بود که رودخانه‌های فراوانی از آن سرچشمه می‌گرفتند و می‌توان درباره ایشان گفت که امام (ره) همه وجوه معرفتی و شخصیتی را با هم داشت که توانست بزرگ‌ترین انقلاب فکری و عقیدتی دوران معاصر را رهبری کند. ‏