گفت و گو با فرزانه طاهری درباره جوایز ادبی
سانسور بال تخیل آدم ها را می چیند
با لبخندی روی لب در کافه را باز کرد. بیشتر از دو هفته طول کشیده بود که این قرار هماهنگ شود. آخر هم با مرخصی از محل کار برای مصاحبه آمده بود و من قول داده بودم زیاد وقتش را نمی گیرم. ولی مگر می شد! فرزانه طاهری با آن چشم های تیزبین درشت و دست های توانمند گرم، جلوی رویت نشسته باشد و تو بتوانی از حجم سوالات کم کنی.
شما جوایز ادبی را در معرفی کتاب به مخاطب عام و غیر حرفه ای چقدر تاثیرگذار می دانید؟
- خب بستگی به جایزه و اعتبار جایزه دارد. یعنی اگر خواننده ها به سلامت روند داوری اش اعتقاد داشته باشند، معمولا تشویق می شوند بروند کتاب را ببینند. ما در جایزه گلشیری فقط یک سلیقه خاص نداشتیم که حاکم باشد بلکه داورانی با سلایق متفاوت داشتیم. منتها مسئله ما این بود که داستان خوب باشد، حالا هر نوع داستانی؛ ولی داستانی باشد که خوب نوشته شده باشد. معیار، ادبی باشد. من فکر می کنم عملا هم تاثیر داشت. حتی در کاندیداها. یعنی این پیشنهاد حالا پنج تا ۱۰ کتاب در هر سال در نبود نقد، نقدی که قابل اعتماد باشد، یک ذره هدایت می کرد تا آدم های بیشتری ببینند. خب جایزه یک جوری کار را عمومی تر می کرد، حالا نقدت را کسانی که مجلات خاص یا روزنامه می خوانند، اطلاع دارند؛ ولی این اعلان عمومی هر ساله بود و به نظرم تاثیر داشت و تاثیر دارد. یعنی همه جای دنیا تاثیر دارد، مگر این که جایزه از لحاظ اعتباری بلنگد، وگرنه تاثیر دارد.
به هر حال مخاطب حرفه ای ممکن است نویسنده ها را از خیلی راه ها و جاها بلد باشد که بشناسد. در نتیجه، کتاب خوب را پیدا می کند و می خواند، ولی مخاطب غیر حرفه ای در نمایشگاه کتاب یا کتابفروشی ها وقتی آرم یک جایزه را می بیند، در خیلی از موارد همان برایش اعتباری است که این کتاب را بگیرد و بخواند.
- درست است. مخاطب حرفه ای جایزه ها را می شناسد، دیگر تکلیفش از لحاظ اعتبار یا عدم اعتبار جایزه مشخص است. اتفاقا یکی از چیزهایی که ما در بنیاد به این نتیجه رسیدیم که ادامه ندهیم، همین است که این مُهر می خورد روی اثر و شما باید تا الی الابد از این مُهری که روی کتاب زدی دفاع کنی. وقتی چند سال بگذرد، دیگر کسی نمی آید بررسی کند آن سال چه کتاب هایی در آمده بود که داورها این را از میان آنها انتخاب کردند. هر چند در عمل نسبی است، ولی وقتی روی آن مُهر می خورد، انگار مطلق بودنی به آن انتخاب می دهد.
به عنوان کسی که تجارب زیادی در جوایز ادبی دارید، دست کم ۱۳ دوره برگزاری جایزه داشتید، به طور کلی نکات مثبت جوایز را در چه می دانید؟
- خب یکی اش همان که اول گفتیم؛ یک جور تشویق به خواندن، یک جور عیار برای داستان به دست دادن. حتی حواشی آن، در حد صوری، مثل مراسمی که ما چند سال داشتیم برای بزرگداشت داستان و جشن داستان، که بعد آن هم محدود و محدودتر شد. ببینید، مسئله من این بود که برخلاف تصور بعضی ها که می گفتند ما الگو می دادیم که نویسنده ها چه جور بنویسند، نه، ما اصلا قصدمان چنین کاری نبود. کما این که انواع آثاری که جایزه بردند، در این ۱۳ دوره از لحاظ جنس داستان نویسی بسیار متفاوت اند.
در نتیجه، ما نمی خواستیم یک نوع خاص داستان نویسی را ترویج کنیم. به نظرم داستان خوب را معرفی کردن در بلبشویی که نقد به آن شکل راهنمای آدم ها نیست، خودش خیلی وجه مهمی است.
مورد دیگر مهجور ماندن ادبیات داستانی بود و مطرح کردنش در واقع، این که اهمیتش باز برجسته شود. حتی آن مراسم برگزاری جایزه که آدم ها می آمدند و برای همین دلیل زیبا دور هم جمع می شدند، کتاب می خریدند، امضا می گرفتند، نویسنده را می دیدند، چیزهایی که شاید برای آن ور دنیا چیزهای پیش پا افتاده و ساده ای باشد، برای ما حادثه بود. به خصوص دوره های اول که تعداد جایزه ها این قدر نبود و می شد در سالن های خیلی بزرگ مراسم بگیریم. من واقعا لذت می بردم و بخش زیادی از خستگی ام از تنم در می رفت.
این که بعد از این همه سال، آدم هایی که حتی نامزد جایزه شدند، بخواهند پشت جلد کتاب شان یک سی وی بدهند، می نویسند نامزد جایزه. بعضی وقت ها حتی تک داستان شان هم برای مجموعه «نقش» انتخاب شده باشد، این را هم می نویسند. خب اینها به نظر من نشانه اعتبار جایزه است و من خوشحالم از این بابت. حتی داستان نویسانی برای بار اول با جایزه گلشیری مطرح شدند و بعد ادامه دادند خوشبختانه و بعضی ها هم نه. در کل مجموعه همه اینها بود.
به نظر شما چه عناصر و عواملی به یک جایزه اعتبار می دهد؟ متولیان، داوران، قدمت جایزه، نویسندگان برگزیده و ...
- مهم ترینش داوری است و نوع تدارک این داوری. ما سعی می کردیم فضای داوری فضای درستی باشد، یا داورهایی که انتخاب می کنیم، داورهای درستی باشند از نظر اعتبار، از نظر انصاف، از نظر دخالت ندادن صددرصدی سلایق شخصی. چون طبعا نمی شود حذفش کرد. ولی تا جایی که بتوانند در داوری دخالت ندهند. مثلا یادم هست در ارزیابی های مراحل اول مان یادش به خیر علی اشرف درویشیان بود. خب ایشان یک داستان نویس خاصی بود، ولی به آثاری که کاملا در حوزه های دیگر داستان نویسی نوشته شده بودند، با انصاف تمام اگر داستان های خوبی بودند، نمره بالا می داد، هر چند اصلا با سلایق شخصی اش جور نبود. خب این وجه داوری مهم ترین عنصر است.
عده ای معتقدند وقتی عمر جوایز ادبی کوتاه است، دیگر چه لزومی دارد باز هم جوایزی پدیدار شوند و شروع به کار کنند. به نظرتان بحث درستی است، باید این طور باشد؟
- نه. باید دید چرا عمرشان کوتاه است. آن عناصر و عوامل هستند که باید راجع به آنها حرف زد. بعد این که کی می تواند و اصلا کی حق دارد بگوید چرا جایزه ای راه می افتد؟ اصلا کار اشتباهی نیست راه افتادن جایزه جدید. بله، آنجاها که سفره ای پهن شود، جایزه ای مستقل نباشد و هدر دادن یا مصرف مالیات بنده و شما باشد، یا پول نفتی که مال همه ملت ایران است و کسی حق ندارد به یکی بدهد و بگوید تا با این جایزه ادبی بده، باید همه موافق باشند. آنجاها بودن این گونه جوایز به درد نمی خورد. ولی وقتی جایزه مستقل است یا اصلا با یک هزینه خیلی کمی است که از دوروبری های خودشان جمع می کنند، برای این کار، به نظر من کسی حق ندارد بگوید نباید جایزه ای راه اندازی شود. نه، بحث درستی نیست.
یک عده ای هم می گویند جوایز بعضی از نویسندگان را به شهرت می رساند، اما آنها بعد از ارائه چند کار، دیگر واقعا نویسنده های خوبی نیستند.
- بله، این اتفاق می تواند بیفتد. گاهی اصلا باعث می شود طرف بترسد که بنویسد. برای این که همیشه مقایسه اش بکنند. مثلا بگویند این خانم فلان را برده! چرا کار اولش خوب بوده و حالا ... ما می شنیدیم اینها را که شما خراب کردید این آدم را. من اصلا به این چیزها اعتقادی ندارم. معتقدم نویسنده فارغ از همه این چیزها باید کارش را بکند. اگر که نه و تحت تاثیر اینها قرار می گیرد، بهتر است برود دنبال زندگی اش. نویسنده یعنی این که نتواند که ننویسد. ربطی هم نباید به این چیزها داشته باشد.
خیلی از نویسنده ها دوست ندارند راجع به آثارشان که جایزه گرفته، حرفی بزنند. انگار نوشته را ارجح بر اعتباربخشی جایزه می دانند. به نظر شما چرا؟
- نه. نباید هم اهمیت داشته باشد. من هم موافقم. یعنی برای یک داستان نویس یا هنرمند اصلا نباید اهمیت داشته باشد. ما بخشی از این که پوست مان کنده می شد بعد از هر جایزه، این بود که این مسائل را می دیدیم. آخر نویسنده ها که نباید راجع به این که چرا به من جایزه ندادند، حرف بزنند. من این را نمی فهمم. حالا چه ببرد، چه نبرد، نباید اهمیتی داشته باشد. اصلا نباید اهمیت بدهد. تعجب می کردم بعضی از نویسنده ها که نویسنده های خوبی هم بودند، جدی بودند در کارشان، می گفتند به ما جایزه ندادند، چون مثلا... برایش دلایلی را تخیل می کردند. اصلا نباید اهمیت داشته باشد. یک وقت هایی هست که جایزه خیلی معتبر نیست، خب، طرف نمی خواهد اعتبارش را از جایزه بگیرد. او اعتبارش را از کارش می گیرد و برای همین هم حاضر نیست حرف بزند یا حتی جایزه معتبر باشد، اصلا قرار نیست نویسنده راجع به جایزه اش حرف بزند. نویسنده باید بنویسد، باید کارش را بکند. حالا مثلا شما صدتا جایزه هم داشته باشید، کارت بد باشد، نوشته ات خوب نباشد، فایده ای ندارد. من در بین نویسنده های فرنگی هم این را ندیدم. آنجا هم وقتی می خواهند نویسنده را معرفی کنند، یا تبلیغ پشت کتابش باشد،
می گویند برنده بوکرمن سال فلان و ... ولی خودش نمی آید بگوید من به این دلیل برنده فلان جایزه شدم که...
به نظرتان چرا این قدر عمر جوایز ادبی در ایران کوتاه است؟
خیلی از نویسنده ها سال ها کارشان دیده نمی شود، کاری که جایزه می کند، دست کم کتاب و نویسنده را می بیند و به فروش آثار هم کمک می کند. این حرف ساده را در دنیا پذیرفته اند، در اینجا چطور می توانیم این را تفهیم کنیم.
- قطعا همین طور است. این اتفاقا یکی از نکات مثبت جایزه هاست. البته من به تجربه می گویم کار خوب بالاخره دیده می شود. بله، کار خوب فکر می کنم بالاخره دیده می شود. هر چند ما به روش خیلی ماقبل مدرن، یعنی به روش دهان به دهان و دوست به دوست، مطلع می شویم و اطلاع رسانی می کنیم. الان که شبکه های مجازی و این چیزها هم هست و اوضاع خیلی با زمان گذشته فرق کرده است، ولی کار خوب بالاخره دیده می شود. می دانم بلبشو است. در مورد ترجمه می توانم بگویم آدم خیلی وقت ها زحمت می کشد برای کاری، ولی انگار خیلی فرق نمی کند که زحمت بکشی یا زحمت نکشی، چون می بینی که یک جوری مخاطب عام فرقی برایش نمی کند ترجمه چه شکلی باشد. در مورد داستان هم فکر می کنم که بالاخره کار خوب، خودش را نشان می دهد این ور آن ور، دهان به دهان و ... جایزه این حسن را دارد، ولی لزوما دیده شدن منوط به جایزه نیست.
به نظرتان آیا راهی و راهکاری هست که ما هم یک روز هم پای جوایز ادبی در جهان باشیم از نظر استمرار، اعتبار، اهداف و ...
- من فکر می کنم اول بگذاریم کتابخوانی به یک جایی برسد. شما تیراژها را نگاه کنید، تاسف انگیز است. اگر بخواهند خیلی برای مؤلف عزت و احترام بگذارند، هزار نسخه ممکن است دربیاید. الان ۳۰۰ نسخه، ۵۰۰ نسخه کتاب در می آید و این فجیع است. اینها را همه اش می گوییم و تکراری هم می شود ولی واقعا برای هر چیزی حاضرند پول بدهند جز برای کتاب. تنها چیزی که معتقدند گران است و گرانی آن باعث می شود نخرند، کتاب است. در صورتی که نیست. کتاب هنوز نسبت به جهان گران نیست، واقعا نیست. قیمت کتاب خیلی کمتر از مقیاس جهانی است. ولی مسئله این است که آن احساس نیاز نیست. یکی از شادی های من وقتی بود که می دیدم در مراسم جایزه، آدم ها کتاب می خرند. حتی کتاب های قبلی نویسنده را می خرند و من هم خیلی لذت می بردم ولی به نظر من قضیه خیلی وخیم تر از این حرف هاست. وقتی که داستان خواننده کافی داشته باشد، انگار تقاضای جایزه بیشتر می شود. یعنی خواننده هایی حریصانه دنبال این هستند که مرجعی بهشان بگوید چه بخوانند. الان نه، شما در خانه هم بروید مجانی هم کتابی بدهید، نمی خوانند.
آیا عدم شفافیت حامیان مالی و چگونگی تهیه و پشتیبانی مالی جوایز می تواند معضلی باشد برای ایجاد کارشکنی در کار جوایز؟
متاسفانه عده ای هستند که بگویند فلان جایزه مثلا معلوم نیست پولش را از کجا می آورد، زیر و بالای جایزه مشخص نیست و ... در نتیجه با این حرف ها جایزه را بی اعتبار جلوه می دهند.
- خب اگر معلوم نیست، اتفاقا خوب است که این دغدغه ها را دارند. من ناامیدتر از اینها هستم که فکر کنم آدم هایی این دغدغه ها را داشته باشند. من می گویم اگر جایزه ای اسمش واقعا مستقل است، مستقل باید باشد، باید مشخص باشد تا قران آخرش از کجا می آید.
آیا دوباره ممکن است جایزه ادبی گلشیری کارش را از سر بگیرد؟
- امیدوارم شرایطی پیش بیاید که بشود، ولی در افق خیلی نزدیک نمی بینم. خیلی هم شرمنده هستم از این بابت، ولی دیگر نمی توانستم ادامه دهم، خسته شده بودم.
دلایلش همان کمبود منابع و نیروی انسانی است که قبلا گفته بودید؟
- دلیلش بیشتر همان که نهاد نشد. همان مُهر جایزه است که می خورد روی کتاب. دفاع از آن مُهر برای سال های آینده. می دانید، خب مثلا در سال ممکن است چهارتا کار خوب دربیاید، ما نمی توانیم بین چهارتا کار جایزه برگزار کنیم. در نتیجه باید بین ۵۰ تا کتاب باشد تا دست کم یک کتاب انتخاب شود. بعد هم هیچ کس نمی داند ماجرا چه بوده. نه این که بخواهم بگویم برنده های ما استاندارد نبودند، نه، بعضی وقت ها این اتفاق می افتاد. ولی داشت بیشتر می شد. دوره هایی که داورها حاضر نبودند برنده اعلام کنند داشت بیشتر می شد. پای کاندیداها می ایستادند، ولی حاضر نبودند برنده انتخاب کنند. خب این مال چه بود؟
اصلا موافق نیستم با بعضی ها که معتقدند سانسور به خلاقیت پر و بال بیشتری می دهد. برای این که باید راه هایی پیدا کند و بگوید. شما ببینید بهترین آثار دنیا در آزادی دارد خلق می شود و حسرت انگیز است که چه حوزه هایی وجود دارد در زندگی و ذهن بشر که می توانند بکاوند و ما چه حوزه هایی را اصلا نمی توانیم نزدیک شان شویم. داستان نویس نمی دانم چه کار می کند. من دلم برای آنها می سوزد، برای این که من مترجم هستم، کتاب را می بینم و می گویم ترجمه اش می کنم یا نه، چاپ می شد یا نه، یا اصلا روی آن اثر کار نمی کنم. ولی نویسنده دارد خلق می کند، کاغذ سفید لعنتی جلویش هست، صفحه نیوداکیومنت وُرد جلویش باز است و او از همان اول با توجه به سانسور، ذهنش بسته می شود. به خصوص اگر فکر چاپ بکند که این روزها مثل این که آدم ها خیلی هم برای شان این موضوع مهم است. پیش خودش فکر نمی کند که بنویسد، ذهنش را آزاد بگذارد، کار را بگذارد در کشوی میز کارش. همیشه که اوضاع این جور نمی ماند. کارش را اخته نکند. این تن دادن بد است.
در نهایت چه چیزی می تواند یک جایزه ادبی را تثبیت کند؟
- همه اینهایی که گفتم نباشد و باشد عوامل بیرونی هست و عوامل درونی. عوامل درونی مسئله داوری است و این که آدم ها برای کار عام المنفعه این طوری فراغت داشته باشند و وقت بگذارند، فضا مسموم نباشد، آدم ها به چشم ببینند که یک عده نشسته اند و چندتا کار انتخاب کرده اند، هیچ توطئه ای در کار نبوده، هیچ نقشه ای نیست، کسی نمی خواهد کسی را بزند، باندبازی نیست. خیلی فرساینده است این قضیه.
من یک وقتی به شوخی گفته بودم این دوستان داستان نویس که این حرف ها را راجع به جایزه می زنند اگر یک سوزنی از این تخیل را می ریختند در داستان شان خیلی آثار بهتری می توانستند خلق کنند. شما نمی دانید چه چیزهایی برای خودشان تخیل می کردند. این که چرا این برنده شده، ما نشدیم و از این قبیل مسائل. در نتیجه، می گویم عوامل بیرونی و درونی. نهادی پشت جایزه ها درست شود؛ نهادی که وقتی متولی جایزه هم سرش را گذاشت مُرد، کار ادامه پیدا کند، نه این که اگر یک ماه رفت مسافرت، همه چیز بخوابد. همه اینهاست دیگر.
ارسال نظر