پای صحبت «سایه»؛ آخرین بازمانده‌ی شاعرانی از تبار درد

هفته نامه چلچراغ: آن ها که امکان هم‌صحبتی سایه را داشته اند، می دانند که با چه پرهیز و وسواسی حرف می زند و چقدر اکراه دارد از این که حتی کلمه ای بیش از آن چه باید، بر زبان بیاورد. احتمالا از سر همین وسواس سایه بود که صحبت را از جایی شروع کردیم که عموما تمامش می کنند. از داستان ارادت‌مان به او. از داستان انتخاب مکرر او به عنوان چهره محبوب ادبیات در نظرسنجی از مخاطبان و از تلاش های ناکام مان برای بردن پیغام این شور. سایه با شوخ‌طبعی همیشگی اش از علت پرهیز در ملاقات و مصاحبت هر روز با دوست‌دارانش گفت...

سال گذشته عده ای با من تماس گرفتند و گفتند با دختر شما برای دیدارتان هماهنگ کرده ایم. من هم دیدم چاره چیست؛ گفتم تشریف بیاورید. آمدند نزدیک ۱۷ نفر این جا. آقای دکتر جلالی، نماینده ما در یونسکو اینجا بودند. یک چند دقیقه ای که گذشت، بهشان گفتند لااقل خودتان را معرفی کنید. همه یکی یکی خودشان را معرفی کردند. همه هم یا شعر می گفتند یا موسیقی کار می کردند. بعد از ۶۰، ۷۰ دقیقه تازه تماس گرفتند که ۱۴ نفر دیگر دارند می آید. معلوم شد اصل کار آن ۱۴ نفر هستند. یک نفرشان آن پشت من نشسته بود که من اصلا نمی دیدمش. یکهو گفت که اگر اجازه بدهید، ما نفری یک شعر برای شما بخوانیم. من بی اراده گفتم: «نه، شما را به خدا!»

حقیقت این است که این ملاقات ها عموما بی فایده است. این دیدارها دیگر دارد برای عده ای جنبه سیرک پیدا می کند. من زیادی عمر کرده ام. اگر با روند طبیعی ۱۵، ۲۰ سال پیش از دنیا رفته بودم، این ماجرا پیش نمی آمد. الان همه احساس می کنند یک آقایی هست که خیلی از چیزها را دیده است و با خیلی از آدم ها هم دوره بوده است، پس برویم با او حرف بزنیم. اخیرا هم که رسم شده است عکس سلفی بگیرند و بلافاصله هم در فضای مجازی منتشر کنند. می آیند این کارها را می کنند. خیلی زود هم فراموش می شود و به هیچ دردی هم نمی خورد.

دنیای نه چندان قشنگ نو

و بعد کمی جدی تر از مختصات زندگی در دنیای جدیدی گفت که چندان با خلق و خوی او نمی سازد و بیش از پیش باعث شده است که از نشستن در هر مراسم یا سخن گفتن در هر جمعی پرهیز کند و ترجیح بدهد بیشتر اوقات را تنها باشد. این سال های اخیر خیلی من را سر بازار برده اند. آن کتاب خاطرات من که چاپ شد، یا آن کتاب شعری که اخیرا بدون اجازه من درآمده بود، خیلی من را سر بازار برده است. اینترنت هم که آمده و شما می بینید عکس های یک نفر در حالات مختلف به فراوانی در فیس بوک و... منتشر می شود. این هیاهو خلاف فطرت من است. من هیچ وقت نمایشی نبوده ام. اصلا از نوجوانی اهل عکس و تفصیلات و این ها هم نبودم هیچ وقت. جوان تر که بودم هم همین عادت را داشتم. ما چند نفری بودیم که شب و روز با هم بودیم. به آن اندازه که اگر یکی از ما را جایی دعوت می کردند، بقیه هم دعوت شده به حساب می آمدیم.

وقتی جایی می رفتیم با این دوستان شاعرمان، معمولا حاضران اصرار می کردند که آقای نادرپور شما یک شعر بخوانید، آقای کسرایی، آقای مشیری، آقای اخوان، بعدترها فروغ و بقیه هم همین طور. اما به من نمی گفتند. خوش‌بختانه خیلی ها که اصلا نمی دانستند این هوشنگ ابتهاج همان ه.ا.سایه است و پیش می آمد که در حضور من از سایه انتقاد یا تعریف می کردند؛ من هم خوب گوش می دادم. آن هایی هم که می دانستند من همان سایه هستم، متوجه بودند که من این کار را نمی کنم و به من اصرار نمی کردند که شعر بخوانم. گاهی کسی که نمی دانست، فکر می کرد این نوعی توهین به من است که از من نمی خواهند شعر بخوانم، اما این خواسته خود من بود. من می گفتم من که صفحه گرامافون نیستم. من فقط وقتی احساس نیاز کنم، شعر می خوانم.

این است که من مدت هاست در جواب این دعوت ها یک کلمه می گویم. سال ها پیش کشف کردم این عبارت خیلی مفید است. می گویم «ان شاءالله!» این یعنی دست من نیست. یکی دیگر باید اراده کند. اگر نشد، از چشم من نبینید. چند تا از جمله ها هست. یکی هم این است که وقتی می پرسند حالتان چطور است؟ می گویم «بهتر از این نمی شود» همه فکر می کنند این یعنی همه چیز در بهترین حالت است، اما یک معنی دیگری هم دارد، که یعنی دیگر هیچ امید بهبودی نیست. با این حال همه چیز را هم نمی شود به رسم زمانه و خلق سایه مربوط کرد. حقیقت این است که مطبوعات رفته رفته اعتبارشان را بر سر بازار سود و زیان حراج کرده اند و اعتماد کسانی را که هنوز وارد این بازی کشنده سرمایه و فرهنگ نشده اند، از بین برده اند. گله سایه از یکی از مجلات معتبر که چند سال پیش باعث آزردگی او شده بود، باعث می شود که همه او را در دوری از مطبوعات محق بدانند.

سردبیر یکی از مطبوعاتی که چند سال قبل مصاحبه من را چاپ کردند و روی جلد هم یک تیتر جنجالی دروغ زدند، آمده بود این جا. من از آن اتاق آمدم بیرون، دیدم بلند شدند ایستادند. گفتم: «نه بفرمایید بنشینید. من باید جلوی پای شما بلند شوم.» خیلی تعجب کردند از این حرف. گفتم: «من باید جلوی پای شما بلند شوم که شما با این جرئت دروغ می نویسید.» گفتم این جمله «من هنوز سوسیالیستم» را که شما تیتر جلدتان کرده اید، چه کسی در زندگی از من شنیده؟ من که خودم یادم نمی آید پیش خودم همچین ادعایی کرده باشم. من این قدر می فهمم که بدانم برای داشتن همچین ادعایی چقدر باید خواند و کار کرد. همان طور که نمی گویم من شاعر فلانی هستم، این را هم نمی گویم.

گفتم فکر کرده اید با این کار به کجا می رسید. خیلی که پیشرفت کنید، می شوید یکی مثل این مدیر روزنامه کیهان! خود این آقا به من گفت با این تیتر و طرح جلد تیراژ ما دو برابر شد. با همین قبیل کارها حالا این را هم بگویم. خیلی بعد از آن تیتر دروغ به من می گویند آفرین، تو چه جسارتی به خرج دادی که این حرف را زدی. الان این جزو افتخارات من شده. من هی می گویم من اصلا این را نگفته ام. یا مثلا بعد از بیرون آمدن کتاب خاطرات «پیر پرنیان اندیش»، وقتی که هنوز خیلی ها کتاب را نخوانده بودند، زنگ زده بودند به این و آن که فلانی درباره تو بهمان چیز را گفته است، بیا در مجله ما جواب بده. به حسین علیزاده گفته بودند ابتهاج به تو توهین کرده است. خودش نوشته است که «گفتم کجا؟ کتاب را بیاورید من بخوانم. کتاب را آوردند، دیدم دقیقا برعکس است. اگر من به حرف این ها گوش داده بودم و جواب داده بودم، تا آخر عمر شرمنده بودم.»

بر سر بازار

احتمالا برای هر شاعری که ه.ا.سایه نباشد، این بودن مداوم در رسانه ها و جنجال های مداوم پیرامونش می توانست جذاب باشد. برای شاعری که راز سنگر و ستاره را نداند، نشستن روی جلد یکی از مجلات اصطلاحا روشن‌فکرانه ایران افتخاری است بزرگ و دو برابر کردن تیراژ آن مجله اسبابی برای تفاخر بیشتر. اما وقتی درباره سایه حرف می زنیم، هیچ چیز شبیه دیگران نیست... الان من را خیلی ها می شناسند. در کوچه به من سلام می کنند، سر کرایه تاکسی یا پول سبزی با من تعارف می کنند که فلانی شاعر است و فلان است. اما آیا این ها امتیاز است؟ این ها که فضیلت نیست.

بین آدم های تحصیل نکرده دور و بر ما انسان های فوق العاده ای هستند. حیف که ما یاد نگرفته ایم دنبال آدم بگردیم. داریم دنبال مدرک دانشگاهی یا شغل فلان می گردیم. دوستی داشتم که از ابتدایی با هم هم‌کلاس بودیم. در کنکور در سراسر ایران نفر ششم شد، بعد هم شد کارمند علی رتبه شرکت نفت. خب مثل بقیه آدم ها مرد. در بهشت زهرا یک نفر آمد بر جنازه اش نماز میت خواند و رفت. اصلا کسی نبود جنازه اش را از زمین بلند کند، بگذارد داخل آمبولانس. من مطمئنم دیگر هیچ کس سر خاکش نرفته است. دو هفته بعدش داشتم از در خانه اش رد می شدم، دیدم چراغش روشن است. یعنی وارث بلافاصله رسیده بود! این رفتاری است که دارد با آدمیزاد می شود. این آدم فوق العاده بود. بی نظیر بود. اما اصلا کسی دنبال آدم نمی گردد. همه ما این طوریم. آدم ها غریب و بی پناه مانده اند. دارند در خودشان می پوسند.

عالمی دیگر باید ساخت

هوشنگ ابتهاج احتمالا آخرین بازمانده از تبار شاعرانی است که شعر را نه فقط به قصد شاعرانگی، که از سر درد می سرودند. تبار کهن شاعرانی که هنر برایشان چیزی بیش از یک بیان صرف احساسات بود. شاعرانی که شعر را ابزاری زنده و کارآمد می دیدند برای درانداختن طرح نوی جهان؛ برای توصیف شوق به ساختن عالمی دیگر و آدمی دیگر. شاعرانی که شعر برایشان جایی درست در همسایگی ایمان به امکان جهانی بهتر خانه ساخته بود. در دنیایی که هر روز از صبح تا شب، از راهروی رسانه های مختلف کوچک و بزرگ، با رنگ ها و اندازه های گوناگون خبر از مرگ آرزوی شیرین دنیای بهتر می دهد و آرمان گرایی را زائده ای غم‌انگیز باقی مانده از عصری که هنوز بشر به اندازه کافی رشد نکرده بود جا می زند، سایه احتمالا آخرین سنگر کسانی است که هنوز تن به این حقارت نداده اند.

قدر مسلم این که هنوز گونه دیگری از زیستن شاعرانه وجود دارد که پیوندش را با خیابان قطع نکرده است و توانسته بدون آلوده شدن به این زاویه یا آن زاویه قدرت مسیری مستقل پیدا کند و پیوسته فریاد توده ای باشد که در آرزوی ساختن جهانی تازه است؛ می تواند انگیزه ای برای کسانی باشد که هنوز به هنر آرمان گرا باور دارند. این که می توان در میان هیاهوی صاحبان قدرت و رسانه فریاد کسانی شد که از آن محروم اند. به خاطر این حقیقت است که امروز سایه چیزی بیش از فقط یک شاعر است. نمادی است که تمام آن هنر آرمانی گرای انقلابی گذشته در آن متبلور شده است و هر کس دنبال شاهد زنده ای از آن شیوه هنر می گردد، او را در ذهن تجسم می کند. اما آوار آزارنده این جهان تهی را نمی توان از یاد برد...

چند نفر از این آدم ها که به من می گویند آرمان گرا، خودشان پی آرمانی هستند؟ نه آرمان من؛ که هر آرمانی. انگار ماجرا این است که مثلا می گویند یک همچین آدمی هست! ببینید چقدر سماجت دارد سر آرمانش. هنوز می گوید مرغ یک پا دارد! این برایشان همان قدر ستودنی است، مسخره کردنی هم هست. می شود این طور درباره اش فکر کرد که فلانی هنوز هم در جهل مرکب است. هنوز خیال می کند می شود دنیا را درست کرد. همین دیروز دختر جوانی این جا بود. بسیار هم بااستعداد، اما به کلی ناامید از همه چیز. هر دو اتفاق نظر داشتیم که دنیا دیوانه خانه است، اما او معتقد بود اصلا درستش همین است. همیشه همین بوده و هیچ کاری اش هم نمی شود کرد. او در دلش دارد مرا مسخره می کند. با خودش می گوید این بابا هم آدم مرتجع دگمی است که هنوز روی حرفش مانده است. شما می بینید که امروز ایدئولوژی داشتن اصلا یک ویژگی منفی است.

اصلا اخ است! این را دارند جا می اندازند. من می گویم آخر مگر می شود آدم بدون ایدئولوژی باشد. به هر حال هر کسی به یک چیزی باور دارد. حالا یا یک دینی است یا یک باور سیاسی است یا یک سنت خانوادگی است یا هر چیز دیگر. دوست داشتیم که بیمار بود. من می دانستم که بیمار است، اما خودش نمی دانست؛ الان هم مرحوم شده است. آدم بی ادعایی بود که زندگی ساده ای داشت و دکانی! آشنای دیگری داشتیم که این ها با هم این جا ملاقات کردند. این آشنای ما می گفت: «من آرزویم این است که یک اینترنت بدون فیلتر داشته باشم، بروم دانشگاه درسم را بدهم و...» این دوست مرحوم ما گفت: «آقای فلان! همین؟ ما در سن شما بودیم می خواستیم دنیا را عوض کنیم. حالا شما فقط می خواهید امور داخل خانه تان حل شود؟ این که آرزو نشد واقعا!» ما به این جا رسیده ایم.

شفیعی‌کدکنی و هوشنگ ابتهاج در کنار استاد محمد ابراهیم باستانی پاریزی

با همه خوش بینی که من به جوان ها دارم، روند کار طوری است که بشر دارد به یک سمت و سوی خاصی کشیده می شود. در کل جهان دارد به عمد و حساب شده کوشش می شود که مردم به زندگی روزمره و آب و علف خودشان قانع شوند و اصلا عادت کنند. هرچه جلف تر بهتر! آن ها که قدرت را به دست دارند، خوب فهمیده اند که مشکل از اندیشه کردن انسان هاست. باید اندیشه کردن را از آن ها گرفت. انسان باید مشغول همین آب و علفی باشد که با قطره چکان به او می دهند، مبادا که یک لحظه دراز بکشد و با خودش اندیشه کند. تمام انقلاب ها و تحولات از همین یک لحظه اندیشه کردن ها آغاز می شود. دارند علاج واقعه را قبل از وقوع می کنند.

از مد گرفته تا زندگی روزمره، سعی می کنند تمام مدت ذهن آدم ها را مشغول کنند. بدتر از همه کاری کرده اند که برای داشتن حداقل های یک زندگی باید صبح تا شب دوید. اصلا یک دوره ای است که یک بردگی خودخواسته ای شروع شده. سابق باید یک نفر را به زور به بردگی می گرفتند. الان ما داوطلبانه خودمان را برده می کنیم. خودمان را به مراکز قدرت و نان نزدیک می کنیم و التماس می کنیم که یک تکه نان هم جلوی ما بیندازند. الان هنرمندها را هم به استخدام خودشان درآورده اند.

در گمان ما گذشت که برای کسی که سروده است «بسان رود/ که در نشیب دره سر به سنگ می زند/ رونده باش/ امید هیچ معجزه ای ز مرده نیست/ زنده باش» این همه ناامیدی از جهان و کار جهان کمی غیرعادی است...

البته من مطمئنم کسانی هستند که ما از کنارشان رد می شویم. گاهی به من زنگ می زنند با اصرار بسیار زیاد. گاهی چند ماه چند سال تماس می گیرند. من هم بالاخره زیر بار می روم و می گویم بیایند. آدم می بیند اولا این ها چقدر خوب خوانده اند. این را منی می گویم که از 9 سالگی روزی 400، 500 صفحه کتاب خوانده ام؛ درباره همه چیز، از تعمیر رادیو و بیماری صرع تا کتاب فلسفی. با این همه یک جوان می آید با من صحبت می کند. من گاهی تا چهار برابر سن او عمر دارم؛ سه برابر عمرش سابقه شعری دارم. اما سر یک موضوعی با جسارت به من می گوید نه، این طور نیست که تو می گویی! ببینید، اصلا مهم نیست که من درست می گویم یا او. همین که به من جواب رد می دهد، یعنی این آدم مرعوب من نیست.

این عالی است. حالا خیلی وقت ها هم هست که واقعا هم دارد درست می گوید. هستند این جوان ها خوش بختانه. ما نمی بینیمشان. یا مثلا وضعیت زنان. در همین لحظه اگر رادیو را باز کنید و بگوید کابینه کشور تماما عوض شده و یک کابینه با زنان تشکیل شده است، من می پذیرم، چون لایقش هستند. الان نیمی از رشته های فنی این مملکت را دارند دختران درس می خوانند. این دل‌خستگی از دنیای امروز البته به معنی آن نیست که شاعر ارتباطش با آن را قطع کرده باشد، اما به خوبی می بیند که این دنیای تازه دارد چه بر سر قدیمی ترین رفیق او، زبان فارسی، می آورد...

خانم لوینسون آمریکایی که برنامه گل ها را جمع آوری کرده و روی اینترنت آرشیو کرده است، آمده بود این جا که یکی از برنامه های بنان را که خودش نداشت، از من بگیرد. گفت: «نه! شما با کامپیوتر کار می کنید؟» اصلا انتظار نداشت یک پیرمرد با کامپیوتر کار کند. ولی شما ببینید، مثلا به واسطه وجود کامپیوتر، خواسته یا ناخواسته، زبان انگلیسی دارد در همه جا گسترده می شود. البته قابلیت های خود زبان هم هست، اما همین الان نگاه کنید ببینید در زبان من و شما واژه های انگلیسی مربوط به کامپیوتر دارند چه می کنند. من نگرانی ام این است که 100 سال دیگر مثلا فقط یک سری متخصص باشند که زبان فارسی را بلد باشند.

اصلا این زبان دیگر وجود نداشته باشد. یک چند تایی متخصص باشند که ما مثلا یک کتاب ببریم پیششان بگویند بله، این کتابی است که مال خواجه حافظ شیرازی که قبلا شب چله از تویش فال می گرفتند. آن متخصص کتاب را بخواند و با زبان آن زمان برای ما تعریف کند. یا مثلا چیز خطرناک دیگر این زیرنویس فیلم هاست که به زبان عامیانه انجام می شود. این دارد پدر زبان فارسی را در می آورد. آرام آرام دارد اصلا شکل کلمه ها عوض می شود. من اصلا گاهی نمی توانم این ها را دنبال کنم. خیلی از آن ها را تا می خواهم متوجه شوم، گذشته است. نوشته بودند «میان»، من باید با خودم فکر می کردم این میان یعنی وسط یا یعنی می آیند.

من آدم بدبینی نیستم، اما گاهی فکر می کنم این حساب شده است. یعنی یک هدفی پشتش است. این طور هم که نباشد، به هر حال نتیجه همان است، فرقی ندارد. من آن سال های قبل از انقلاب برنامه ای داشتم به نام گلچین هفته. در آن روزهایی که جامعه آشوب بود و هیچ کاری نمی شد کرد، من با آن برنامه حرفم را با استفاده از ادبیات کهن می زدم. الان هم معتقدم لازم است هر روزنامه و نشریه ای یک صفحه هایی برای این کار داشته باشد. بعید است کسی در این ملک بتواند از فرهنگ و آرمان سخن بگوید و پای سیاست رسمی به میان نیاید. خود هوشنگ ابتهاج سال های زیادی را به واسطه مواجهه با همان فرهنگ رسمی از کار و زندگی آزادانه محروم مانده است. شاید از سر همین است که نمی تواند بی گله از آن حرف بزند..

این جایی که من زندگی می کنم، ۱۰ خانوار هستند، ۱۰ تا مالک دارد. آمده اند پلاک بزنند که این جا خانه فلانی است (کاشی چهره ماندگار). من داد زدم سرشان چه کار دارید می کنید؟ چی را می خواهید جبران کنید؟ این جا مالک دارد. ما اسممان را روی زنگ نمی نویسیم که اسباب زحمت همسایه ها نشود، تو می خواهی پلاک بزنی این جا خانه من است؟ یک سری چیزها را نمی شود به زبان آورد، چون در به زبان آوردنش نوعی تقاضاست. من از این خیلی پرهیز دارم. الان هم که با شما حرف می زنم، به این خاطر است که می دانم دستتان به جایی بند نیست که حرف زدن من را نوعی تقاضا حساب کنند. اگر شما یک سمت شبه دولتی داشتید، من این حرف را نمی زدم.

هوشنگ ابتهاج، محمدرضا لطفی، محمدرضا شجریان

در یک مراسم رسمی یک مقام رسمی خیلی مفصل حرف هایش را زد و خیلی درباره شعر من تعریف کرد. من گفتم من باید امروز حرف بزنم. دوستان می دانند من پروا نمی کنم. این واقعا یک کار حداقلی است. رفتم پشت تریبون و بلاهایی را که به سر خود من آورده بودند، به کنایه گفتم. حالا بعدش من کار دیگری هم کردم. رفتم کنارش گفتم شما عامل اصلی توقیف فلان کتاب من هستید. من در آن کتاب فقط کارهایی را که شما کرده اید، توصیف کرده ام. یک کلمه غیر از توصیف کارهای شما در آن نیست. اگر بد است، معنی اش این است که کارهایی که شده، بد است. گفتم لازم نیست شما بروید در رادیو و تلویزیون استغفار کنید.

همین جا که ایستاده اید، بین همین آدم های دور و برتان بگویید ببینم من اشتباه می کنم؟ مثلا شما با موسیقی مخالفت نکردید؟ من در آن کتاب گفته ام، به محض آمدن «گیسو چنگ و گلوی نی برید»ند. شما جلوی موسیقی را نگرفتید؟ شما جوانانی را که ساز حمل می کردند، دستگیر نکردید؟ اگر نکردید، جلوی همین جمع بگویید، تا من هم بگویم غلط کردم آن شعرها را گفتم. گفتند که بالاخره کنسرت که هست در کشور. گفتم بله هست، اما شما می خواهید که باشد؟ مردم می خواهند باشد، به شما فشار می آورند تا بالاخره از هر 10 تا یکی را به حال خودش می گذارید. این حرف ها چیزی نیست. گفتنش افتخاری نیست. این ها را باید گفت! مگر من را چه کار می توانند بکنند؟

اما آیا همه تلخی انجام هنر در این سرزمین را می شود به سیاستمدارانش تقلیل داد؟ سرنوشت ادبیات ما واقعا تا این اندازه به سیاستمداران گره خورده است؟ این نوعی تبرئه بی مورد از مردم نیست که گاه با دست یاری و گاه با سکوت قدرتمندانشان را در خنجر زدن به فرهنگ کمک کرده اند؟ تلخ بودن این حقیقت چیزی از حقیقیت بودنش کم نمی کند... شما با خواجه حافظ شیرازی درددل می کنید. قسمش می دهید به شاخ نباتش. هم‌دم تنهایی های شماست. اما با او چه کردید؟

حافظ می سراید «بهار می گذرد دادگسترا دریاب/ که رفت موسم و حافظ هنوز می نچشید». این دادگسترا را دارد به کسی می گوید که گردن چند هزار نفر را زده است. خب چه کسی قرار است این رنج حافظ را جواب بدهد؟ حکیم ابوالقاسم فردوسی یک نسخه از شاهنامه را زیر بغل گرفت و از طوس فرار کرد. امروز ما یادمان رفته با فردوسی چه کردیم. هی از این می گوییم که فردوسی فرهنگ ما را نجات داد و چنین کرد و چنان. این هایی که این کار را با فردوسی کردند، پدران و اجداد ما بودند. این خط را بگیرید و بیایید تا امروز.